3. Ocena stanu środowiska
3.2 Analiza stanu środowiska przyrodniczego gminy
3.2.4. Gospodarowanie wodami
Gmina Opalenica pod względem hydrograficznym należy do regionu wodnego Warty wchodzącego w skład obszaru dorzecza Odry. Wody powierzchniowe na tym terenie zajmują obszar 49 ha co stanowi 0,33% ogólnej powierzchni gminy. Główną rzeką przepływającą przez obszar gminy jest płynąca w kierunku południowym rzeka Mogilnica odwadniająca blisko cały jej teren. Wyjątek stanowi południowy skrawek gminy odwadniany przez Kanał Grodziski. Na obszarze analizowanie jednostki nie występują wody zaliczane do jezior głównych. Znajdują się tutaj za to mniejsze jeziorka, zbiorniki, stawy oraz również mniejsze rzeczki, kanały i strumienie.
Poniżej przedstawiono jednolite części wód powierzchniowych, których zlewnie znajdują się na terenie gminy Opalenica.
Rysunek 12. Jednolite części wód powierzchniowych na terenie gminy Opalenica
Źródło: Opracowanie własne na podstawie portalu Geoportal, http://mapy.geoportal.gov.pl/
Tabela 19. Charakterystyka jednolitych części wód powierzchniowych na terenie gminy Opalenica
Kod JCWP Nazwa JCWP Typ
JCWP Statu s
Ocen a stanu
Ocena ryzyka nieosiągnięcia celów
środowiskowych Cel środowiskowy Stan chemiczny RW6000161856849 Mogilnica do Mogilnicy Wschodniej 16 SZCW Zły Zagrożona Dobry potencjał ekologiczny Dobry
RW6000161856869 Mogilnica Zachodnia 16 SZCW Zły Zagrożona Dobry potencjał ekologiczny Dobry
RW6000161856881
4 Dopływ z Niemierzyc 16 NAT Zły Zagrożona Dobry stan ekologiczny Dobry
RW6000161878129 Kanał Grabarski 16 SZCW Zły Zagrożona Dobry potencjał ekologiczny Dobry
RW6000171878529 Szarka 17 NAT Zły Zagrożona Dobry stan ekologiczny Dobry
RW600019185687 Mogilnica od Mogilnicy Wsch. do Rowu
Kąkolewskiego 19 SZCW Dobry Zagrożona Dobry potencjał ekologiczny Dobry
Objaśnienie:
Typ JCWP:
16: Potok nizinny lessowy lub gliniasty,
17: Potok nizinny piaszczysty,
19: Rzeka nizinna piaszczysto-gliniasta.
Status:
NAT: Naturalna,
SZCW: Silnie Zmieniona Część Wód.
Źródło: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 października 2016 r. w sprawie Planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Odry
Jednolite części wód powierzchniowych dzieli się na naturalne, dla których określa się stan ekologiczny i stan chemiczny oraz na sztuczne (powstałe w wyniku działalności człowieka) i silnie zmienione (ich charakter został w znacznym stopniu zmieniony w następstwie fizycznych przeobrażeń, będących wynikiem działalności człowieka), dla których określa się potencjał ekologiczny i stan chemiczny.
Program monitoringu wód powierzchniowych płynących na terenie gminy Opalenica w roku 2018 obejmował JCWP:
Kanał Grabarski (PLRW6000161878129) w punkcie reprezentatywnym Kanał Grabarski -Goździchowo, badania w ramach monitoringu:
operacyjnego w zakresie substancji szkodliwych dla środowiska wodnego, dla których odnotowano przekroczenia norm w latach wcześniejszych lub które są odprowadzane w zlewni;
badawczego WWA w celu określenia tła geochemicznego, obszarów emisji i dróg transportu zanieczyszczeń WWA w wodach powierzchniowych;
Mogilnica do Mogilnicy Wschodniej (PLRW6000161856849), w punkcie reprezentatywnym Mogilnica - Wojnowice, badania w ramach monitoringu:
operacyjnego w zakresie substancji szkodliwych dla środowiska wodnego, dla których odnotowano przekroczenia norm w latach wcześniejszych lub które są odprowadzane w zlewni;
badawczego WWA w celu określenia tła geochemicznego, obszarów emisji i dróg transportu zanieczyszczeń WWA w wodach powierzchniowych;
Mogilnica od Mogilnicy Wsch. do Rowu Kąkolewskiego (PLRW600019185687), w punkcie reprezentatywnym Mogilnica - Kotowo, badania w ramach monitoringu:
diagnostycznego w zakresie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego badanych w biocie;
Mogilnica Zachodnia (PLRW6000161856869), w punkcie reprezentatywnym Mogilnica Zachodnia - Troszczyn, badania w ramach monitoringu:
diagnostycznego w zakresie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego badanych w biocie.
W poniższej tabeli przestawiono wyniki ocen badanych w ostatnich latach wód powierzchniowych, które położone są na terenie gminy Opalenica.
Tabela 20. Wyniki oceny badanych w ostatnich latach jednolitych części wód powierzchniowych położonych na terenie gminy Opalenica Kod JCWP RW6000161856849 RW6000161856869 RW6000161878129 RW6000171878529 RW600019185687
Typ monitoringu MO MD MO MD, MO MD
Klasyfikacja wskaźników i elementów jakości wód
Klasa elementów biologicznych
W JCWP Kanał Grabarski stan chemiczny oceniono jako poniżej dobrego (stwierdzono przekroczenia dla wskaźników z grupy WWA). Stan wód oceniono jako zły.
W JCWP Mogilnica do Mogilnicy Wschodniej stan chemiczny oceniono jako poniżej dobrego (stwierdzono przekroczenia dla wskaźników z grupy WWA). Stan wód oceniono jako zły.
W JCWP Mogilnica od Mogilnicy Wsch. do Rowu Kąkolewskiego stan chemiczny oceniono jako poniżej dobrego (stwierdzono przekroczenia dla wskaźników badanych w biocie:
difenyloetery bromowane, rtęć i jej związki oraz heptachlor). Stan wód oceniono jako zły.
W JCWP Mogilnica Zachodnia stan chemiczny oceniono jako poniżej dobrego (stwierdzono przekroczenia dla wskaźników badanych w biocie: difenyloetery bromowane oraz rtęć i jej związki). Stan wód oceniono jako zły.
Ogólna ocena stanu wód wykonana w oparciu o rozporządzenie Ministra Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej z dnia 9 października 2019 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i jednolitych części wód podziemnych (Dz.U. z 2019 r., poz. 2147) wykazała, że wszystkie JCWP leżące w obszarze gminy Opalenica, dla których określono ocenę stanu JCWP, nie spełniają wymagań określonych dla dobrego stanu wód.
W 2019 prowadzono badania JCWP:
Kanał Grabarski (PLRW6000161878129) w punkcie reprezentatywnym Kanał Grabarski -Goździchowo, badania w ramach monitoringu:
diagnostycznego,
operacyjnego dla wód zagrożonych niespełnieniem celów środowiskowych oraz w zakresie substancji szkodliwych dla środowiska wodnego, dla których odnotowano przekroczenia norm w latach wcześniejszych,
obszarów chronionych wrażliwych na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych,
obszarów chronionych narażonych na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych,
obszarów chronionych na obszarach siedlisk lub gatunków, dla których stan wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie.
Mogilnica do Mogilnicy Wschodniej (PLRW6000161856849), w punkcie reprezentatywnym Mogilnica - Wojnowice, badania w ramach monitoringu:
operacyjnego dla wód zagrożonych niespełnieniem celów środowiskowych oraz w zakresie substancji szkodliwych dla środowiska wodnego, dla których odnotowano przekroczenia norm w latach wcześniejszych,
obszarów chronionych wrażliwych na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych,
obszarów chronionych narażonych na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych.
Mogilnica od Mogilnicy Wsch. do Rowu Kąkolewskiego (PLRW600019185687), w punkcie reprezentatywnym Mogilnica - Kotowo, badania w ramach monitoring:
diagnostycznego,
operacyjnego dla wód zagrożonych niespełnieniem celów środowiskowych,
obszarów chronionych wrażliwych na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych,
obszarów chronionych narażonych na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych,
obszarów chronionych na obszarach siedlisk lub gatunków, dla których stan wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie.
Mogilnica Zachodnia (PLRW6000161856869), w punkcie reprezentatywnym Mogilnica Zachodnia - Troszczyn, badania w ramach monitoringu:
diagnostycznego,
operacyjnego dla wód zagrożonych niespełnieniem celów środowiskowych,
obszarów chronionych wrażliwych na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych,
obszarów chronionych na obszarach siedlisk lub gatunków, dla których stan wód jest ważnym czynnikiem w ich ochroni.
Ocena stanu wód za rok 2019 w trakcie opracowywania poniższego dokumentu nie była jeszcze dostępna.
ZAGROŻENIEPOWODZIOWE
Zgodnie z definicja z Ustawy z dnia 20 lipca 2017 roku Prawo Wodne przez pojęcie powódź rozumie się „czasowe pokrycie przez wodę terenu, który w normalnych warunkach nie jest pokryty woda, w szczególności wywołane przez wezbranie wody w ciekach naturalnych, zbiornikach wodnych, kanałach oraz od strony morza, z wyłączeniem pokrycia przez wodę terenu wywołanego przez wezbranie wody w systemach kanalizacyjnych”.
Występowanie zagrożenia powodziowego na danym terenie oznacza duże prawdopodobieństwo wystąpienia tam zjawiska powodzi.
Ryzyko powodziowe natomiast zgodnie z Art 2 Dyrektywy 2007/60/WE w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim, oznacza kombinację prawdopodobieństwa wystąpienia powodzi i prawdopodobieństwa wystąpienia związanych z powodzią
potencjalnych negatywnych konsekwencji dla życia i zdrowia ludzkiego, środowiska, dziedzictwa kulturowego i działalności gospodarczej.
Stopień ryzyka powodziowego warunkuje m.in. gęstość zaludnienia, sposób użytkowania dolin rzecznych i terenów zalewowych, infrastruktura techniczna, komunikacyjna.
Ze względu na obszar dotknięty żywiołem rozróżniamy trzy rodzaje powodzi:
powodzie lokalne (małe) - spowodowane zazwyczaj opadami nawalnymi o dużym natężeniu, obejmujące swym zasięgiem małe zlewnie,
powodzie regionalne (średnie) - dotykające region wodny,
powodzie krajowe (duże) - obejmujące obszar dorzecza, których główną przyczyną są długotrwałe deszcze na dużych obszarach.
Źródło: http://powodz.gov.pl
Ze względu na proces powstawania i wezbrania powodzie w Polsce możemy podzielić na następujące rodzaje:
opadowe – przyczyną są opady ulewne lub nawalne (o dużym natężeniu) oraz rozlewne (długotrwałe na dużym obszarze zlewni),
roztopowe – przyczyną jest gwałtowne topnienie śniegu,
zimowe – przyczyną jest nasilenie niektórych zjawisk lodowych,
sztormowe - przyczyną są silne wiatry i sztormy występujące na zalewach i wybrzeżach.
Podtopienia i powodzie bardzo często powodują katastrofalne skutki, szczególnie odczuwalne przez środowisko i mieszkańców. Zmusza to lokalne władze do działań mających na celu zapobieganiu wezbrań rzecznych na terenach zamieszkałych w przyszłości. Do najważniejszych należy rozbudowa i modernizacja infrastruktury przeciwpowodziowej oraz sporządzanie ocen zagrożenia powodziowego.
Według Map zagrożenia powodziowego i map ryzyka powodziowego, dostępnych na stronie internetowej Informatycznego Systemu Osłony Kraju, na terenie gminy Opalenica nie występuje obszar szczególnego zagrożenia powodzią od rzek.
WODY PODZIEMNE
Zgodnie z definicją zawartą w Ramowej Dyrektywie Wodnej (2000/60/WE (RDW) z dnia 23 października 2000 r., jednolite części wód podziemnych (dalej JCWPd) obejmują wody podziemne, które występują w warstwach wodonośnych o porowatości i przepuszczalności, umożliwiających pobór znaczący w zaopatrzeniu ludności w wodę lub przepływ o natężeniu znaczącym dla kształtowania pożądanego stanu wód powierzchniowych i ekosystemów lądowych.
Według podziału Polski na 172 JCWPd, teren analizowanej jednostki leży na obszarze dwóch jednolitej części wód podziemnych. Są to JCWPd nr 60 (PLGW600060) i nr 59 (PLGW600050) przy czym dominująca część obszaru gminy położona jest na terenie tego pierwszego.
Rysunek 13. Położenie gminy Opalenica na tle JCWPd nr 60 i 59
Źródło: Opracowanie własne na podstawie portalu Geoportal, http://mapy.geoportal.gov.pl/
PLGW600060 –w strukturach hydrogeologicznych czwartorzędu tworzących poziomy gruntowy i międzyglinowy górny do głębokości ok. 30– 50 m mamy do czynienia z układami lokalnymi krążenia tj. powiązania ich układów krążenia ze wszystkimi wodami powierzchniowymi. Natomiast układy krążenia wód w strukturach poziomu międzyglinowego dolnego o charakterze przejściowym wiążą się z głównymi dolinami cieków dopływowych Warty i rzeki Warty. Te układy krążenia wód są powiązane ściśle poprzez przesączanie (zasilania i drenaż) z niżej zalegającym zbiornikiem wód neogeńsko – paleogeńskim, głównie mioceńskim o rozciągłości regionalnej.
PLGW600059 - analiza systemu pod kątem obszarów alimentacji i drenażu poszczególnych poziomów wodonośnych pokazuje, że wody podziemne poziomu gruntowego i międzyglinowego na obszarze jednostki zasilane są praktycznie na obszarach wysoczyznowych. Zasilanie poziomu mioceńskiego może odbywać się na obszarach oddalonych od granic samej JCWPd. Poziomy najpłytsze zasilane są przez infiltrację z powierzchni terenu, lokalnie poprzez dopływ boczny oraz przy odpowiedniej
różnicy ciśnień mogącej pokonać opór warstw izolujących, przez infiltrację z niżej ległych struktur hydrogeologicznych.
Źródło: Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy
Tabela 21. Ocena stanu JCWPd nr 60 w 2016 r.
Wynik oceny stanu w 2012 r. Dobry
Ryzyko nieosiągnięcia celów środowiskowych 2016-2021 Niezagrożona
Wynik oceny stanu w 2016 r.
Chemiczny Słaby
Ilościowy Dobry
Ogólny Słaby
Źródło: PIG – PIB, Raport o stanie jednolitych części wód podziemnych w dorzeczach – stan na rok 2016
Tabela 22. Ocena stanu JCWPd nr 59 w 2016 r.
Wynik oceny stanu w 2012 r. Dobry
Ryzyko nieosiągnięcia celów środowiskowych 2016-2021 Niezagrożona
Wynik oceny stanu w 2016 r.
Chemiczny Dobry
Ilościowy Dobry
Ogólny Dobry
Źródło: PIG – PIB, Raport o stanie jednolitych części wód podziemnych w dorzeczach – stan na rok 2016
Na podstawie danych Inspekcji Ochrony Środowiska uzyskanych w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska, badania i ocena stanu chemicznego wód podziemnych, wykonywane w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska, prowadzone są w jednolitych częściach wód podziemnych (JCWPd). Badania wykonywane są na poziomie krajowym w ramach monitoringu diagnostycznego i operacyjnego. Wykonawcą badań oraz oceny stanu wód w zakresie elementów fizykochemicznych oraz ilościowych jest Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy (PIG-PIB).
Kompleksowa ocena stanu (chemicznego i ilościowego) JCWPd badanych w ramach monitoringu diagnostycznego w roku 2016, wykonana przez PIG-PIB, wykazała stan ogólny dobry JCWPd nr 59 oraz stan słaby JCWPd nr 60, w obszarze których leży teren gminy.
Przyczyną słabego stanu wód JCWPd nr 60 jest stwierdzenie możliwości migracji znacznego ładunku azotanów z wód podziemnych do wód powierzchniowych zlewni JCW „Mogilnica od Rowu Kąkolewskiego do ujścia”. Na terenie gminy badania prowadzono w miejscowości Wojnowice. W roku 2018 jakość wód mieściła się w granicach II klasy (wody dobrej jakości), a w roku 2019 w granicach III klasy (wody zadowalającej jakości).
Niemal cały obszar gminy Opalenica (z wyjątkiem niewielkiej części w pobliżu miejscowości Niegolewo) znajduje się w obszarze Głównego Zbiornika Wód Podziemnych (GZWP) Dolina Kopalna Wielkopolska (nr 144). Jego powierzchnia wynosi 4 122,40 km2 a szacunkowe zasoby dyspozycyjne 394 298,4 m3/d. Położony jest on na głębokości od 15 do 90 m p.p.t.
Na przeważającym obszarze Zbiornika, jego wody zakwalifikowano do II klasy jakości. Do spożycia nadają się z reguły po redukcji związków żelaza o stężeniu 0,3–5,0 mg/dm3 i manganu o stężeniu 0,05–0,45 mg/dm3 do wielkości dopuszczalnych normą. Zwiększone stężenie amoniaku do 1,2 mg/dm3 jest wynikiem przemian geochemicznych w warstwie zawierającej rozproszoną materię organiczną.
Źródło: Informator PSH, Główne Zbiorniki Wód Podziemnych w Polsce, PIG-PIB, Warszawa 2017 Rysunek 14. Położenie gminy Opalenica na tle GZWP Dolina Kopalna Wielkopolska (nr 144)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie http://geologia.pgi.gov.pl/
POTENCJALNEZAGROŻENIAWÓDPOWIERZCHNIOWYCHIPODZIEMNYCH
Zanieczyszczenia wód powierzchniowych powodowane jest głównie przez działalność antropogeniczną na terenie zlewni, głównie rolnictwo. Do głównych zagrożeń zasobów i jakości wód na terenie gminy Opalenica należy zaliczyć:
emisję ścieków komunalnych;
odprowadzanie ścieków nieoczyszczonych lub niedostatecznie oczyszczonych;
spływ powierzchniowy biogenów z pól i niewłaściwe składowanie nawozów naturalnych.
Istotnym źródłem presji na środowisko wodne jest niedostateczna sanitacja obszarów wiejskich. Rozproszenie zabudowy mieszkaniowej na obszarze gminy sprawia, że budowa kanalizacji sanitarnej jest często ekonomicznie nieuzasadniona. W takiej sytuacji, mieszkańcy obszarów nieskanalizowanych korzystają ze zbiorników bezodpływowych (szamba), opróżnianych przez wyspecjalizowane firmy. Korzystanie z nieszczelnego szamba
grozi skażeniem bakteriologicznym gleby oraz wody wokół posesji, a zanieczyszczenia chemiczne są wchłaniane przez rośliny, w tym warzywa i zboża. Szkodliwe związki chemiczne rozprzestrzeniają się także na większe odległości, skażając wody podziemne.
Ponadto zagrożeniem może być również eksploatacja przydomowych oczyszczalni ścieków, z których niedostatecznie oczyszczone ścieki bytowe mogą bez kontroli być wprowadzane do gruntu, zanieczyszczając wody podziemne.
Na terenie gminy Opalenica, według danych Urzędu Miejskiego w Opalenicy w roku 2019 liczba przydomowych oczyszczalni wynosiła 437 sztuk, a liczba zbiorników bezodpływowych – 662 sztuk. Przydomowe oczyszczalnie oraz zbiorniki bezodpływowe znajdują się na obszarach, na których, na ogół nie funkcjonuje kanalizacja sanitarna. Są to obszary rozproszone, gdzie podłączenie budynków do kanalizacji jest w chwili obecnej ze względu na wysokie koszty ekonomicznie nieuzasadnione.
Kolejnym zagrożeniem czystości wód są spływy powierzchniowe zanieczyszczeń, obciążone głównie związkami biogennymi (azotem i fosforem) pochodzenia rolniczego. Zjawisko to jest potęgowane przez niewłaściwe przechowywanie i stosowanie nawozów mineralnych i organicznych, nadmierne stosowanie chemicznych środków ochrony roślin oraz niewłaściwe wykonywanie zabiegów agrotechnicznych.
W przypadku nadmiernego, długotrwałego spływu składników biogennych do wód, dochodzi do ich przeżyźnienia. Proces ten, zwany eutrofizacją prowadzi do szeregu konsekwencji tj.
zakwity (gwałtowny rozwój makrofitów i toksycznego fitoplanktonu – glony, sinice), zakwaszenie wód, pogłębienie strefy beztlenowej, spadek przezroczystości wody, wymieranie ichtiofauny, znaczne pogorszenie walorów użytkowych, przyrodniczych i rekreacyjnych wód. W efekcie, zbiornik wodny ulega postępującej degradacji, która może doprowadzić do jego całkowitego zaniku na skutek zarastania. Eutrofizacja stanowi obecnie ogromne zagrożenie dla wszystkich wód powierzchniowych na terenie Polski ze względu na nadużywanie nawozów i środków ochrony roślin, które dostają się do wód na skutek spływu powierzchniowego.
Rolnictwo zanieczyszcza wodę poprzez niewykorzystane składniki środków ochrony roślin, czy nawozów, nieodpowiednie miejsca składowania i przechowywania odchodów zwierzęcych (stałych i płynnych), które znajdują się w pobliżu obór, chlewików, czy kurników.
Powodem zanieczyszczeń wód są także wybiegi dla zwierząt i drobiu oraz miejsca spływu wód z terenu zagród, jak również miejsca składowania kiszonki. Wszystko to może powodować, że jakość wód powierzchniowych i podziemnych nie będzie odpowiadać wymaganym standardom.
Na czystość wód powierzchniowych wpływa również sposób użytkowania melioracji wodnych. Celem melioracji jest regulacja stosunków wodnych w celu polepszenia zdolności produkcyjnej gleby, ułatwienia jej uprawy oraz ochrona użytków rolnych przed powodziami.
W sytuacji, kiedy surowe ścieki (bytowo-gospodarcze, rolnicze) są odprowadzane bezpośrednio do rowów melioracyjnych, mogą przedostawać się one do wód powierzchniowych oraz gruntowych i znacznie pogarszać ich jakość.
PODSUMOWANIEANALIZA SWOT
Tabela 23. Analiza SWOT dla obszarów interwencji: Gospodarowanie wodami
Mocne strony Słabe strony
Prowadzony monitoring wód podziemnych i powierzchniowych;
Dobry stan wód JCWPd nr 59;
Brak obszarów szczególnego zagrożenia powodzią na terenie gminy.
Racjonalne i oszczędne gospodarowanie wodą.
Działalność rolnicza stanowiąca ryzyko zanieczyszczeń wód;
Zjawiska wynikające ze zmian klimatu (np.
gwałtowne deszcze, powodzie, susze);
Obniżanie się poziomu wód gruntowych.
Źródło: Opracowanie własne