Empiryczna eksploracja odmiennych kulturowo i społecznie światów ocza transgresję subiektywnego doświadoczania rzeczywistości. Nie ma zna-czenia, czy są to badania antropologiczne, etnograficzne czy socjologiczne
— proces naukowego poznawania rzeczywistości stanowi próbę jej
obiek-Część I. Teoretyczne i dyskursywne ujęcia granic...
122
tywizacji. Wkroczenie badacza w społeczne światy innych niesie z sobą konieczność oswajania obcości tych światów. Obcości nie tylko w znaczeniu odrębności kulturowej czy społecznej, ale nade wszystko postrzeganej jako zewnętrzność wobec odrębnych światów doświadczeń, do których nie ma on bezpośredniego dostępu. Zarówno w przypadku pierwszym, gdy ba-dacz musi poznać odmienny kulturowo świat, aby móc go zrozumieć, jak i w każdej innej próbie odczytania społecznego doświadczenia nie udaje się uniknąć problemu zapośredniczenia. Przedmiot badań jest bowiem zawsze czyimś doświadczeniem, do którego badacz stara się zbliżyć. Dostęp do nie-go można uzyskać jedynie pośrednio, bazując na wypowiedziach badanych, relacjonujących owe doświadczenia. W tym celu badacz najczęściej korzysta ze schematu pytanie—odpowiedź. Stawiając pytania, nadaje kierunek po-szukiwaniom badawczym, kreując jednocześnie przedmiot swoich badań.
Wypowiedź opisująca, jak doświadczana i przeżywana jest rzeczywistość, powstaje w określonej, wytworzonej przez badacza sytuacji, dlatego może być postrzegana jako jej efekt. Rodzi się w tym kontekście pytanie, czy milczące zakładanie istnienia odpowiedniego poziomu autorefleksji jest uprawnione? Praktyki społeczne nierzadko konstytuowane i utrwalane są bez wyraźnego i koniecznego odniesienia do wiedzy dyskursywnej. Opis doświadczeń poprzedzony musi być zatem generowaniem samoświadomo-ści, która pozwala bezpośredniość doświadczenia ubrać w słowa. Sytuacja badawcza prowokuje i wyzwala — choć czasem proces ten trwa długo i przynosi mierne owoce — zdolność do autorefleksyjnej interpretacji do-świadczeń.
Opisu rzeczywistości możemy dokonać jedynie w języku. Język jako instrument poznania rzeczywistości społecznej nie gwarantuje jednak bez-pośredniego do niej dostępu. Badacz odnosi słowa do świata, pozostając świadomy, że określenie reguł tej referencji nie jest możliwe. Doświadczenie społeczne w języku naukowej analizy musi zostać nazwane, przybrać inną formę, która tylko w pewnym stopniu oddaje jego sens. To, co było do-świadczeniem, teraz „trzeba wytłumaczyć za pomocą słów, a to zawsze łączy się z redukcją. Do pewnego stopnia pociąga to także za sobą znie-kształcenie, ponieważ rzeczywistość jest przeżywana, a nie omawiana czy opisywana” (Hastrup 2008: 73). Problematyczność translacji bezpośredniego doświadczenia na jego adekwatny językowy opis ukazuje fundamentalne ograniczenie nauk społecznych, stawiających sobie za cel poznanie feno-menów kultury.
Czym jest proces interpretacji i co ten proces określa? Najogólniej rzecz ujmując, interpretacja jest rozumieniem tekstu, które dokonuje się w języku przez nadawanie sensu temu, co wypowiedziane. Interpretacja zostaje okre-ślona przez to, co do niej wniesiono i co ją umożliwia, a jej istota tkwi w dialogu między różnymi horyzontami znaczeń fundowanymi podczas
123 I. Szlachcicowa: O przekraczaniu granic...
każdorazowej próby odczytania tekstu. Sens i znaczenie tego, co zostało po-wiedziane, wyłania się z rozumienia perspektywy innego i odniesienia jej do naszego punktu widzenia i sposobu postrzegania świata. Zmienność perspek-tyw jest konieczna i immanentna, dzięki niej interpretacja staje się procesem, który sam siebie rozwija i rewiduje. Jeżeli interpretacja jest procesem otwar-tym, ukształtowanym przez kontekst, w którym tekst bywa odczytany (czy też odczytywany), to co wyznacza jej granice? Czy istnieje różnica pomiędzy interpretacją a odczytaniem jako użyciem tekstu? „Pozostaje tylko użycie tekstu, pojmowane jako umieszczenie go w jakimś kontekście, odniesienie do innych tekstów. Ponieważ jednak konteksty te są zmienne, a odniesienia motywowane wielorakimi celami czytelnika, tyle będzie interpretacji, ile owych właśnie celów. Nie istnieje też żadna wewnętrzna koherencja tekstu czekająca na rozpoznanie w akcie interpretacji. Tekst nabiera spójności dopiero w akcie użycia” (Szahaj 2004: 97). Odpowiedź określa stanowisko zajmowane przez Richarda Rorty’ego, w którym wyraźne jest rozróżnienie interpretacji i użycia tekstu. Znaczenie tekstu jest zawsze określone przez lokalny kontekst historyczno-kulturowy, nie może być zatem rozpatrywane jako stałe i dane raz na zawsze. Wyłania się ono z jego odczytania, pozo-staje zależne nie od intencji tekstu, lecz od interpretatora. Oznacza to brak możliwości jednoznacznego odniesienia znaczeń do rzeczywistości, o której tekst orzeka. Uczynienie interpretacji zależną od interpretatora i kontekstu lokalnego, dopuszczając jej wielość, w żadnym przypadku nie skazuje jej jednak na dowolność. W wymiarze podstawowym interpretacja unika do-wolności, ponieważ staje się komunikatem kulturowym akceptowanym przez jakąś wspólnotę interpretacyjną (Szahaj 2004: 110).
Definiowanie procesu interpretacji kontekstualnie, nie przez znaczenia ukryte w tekście, lecz przez społeczny kontekst interpretacji, stawia przed interpretatorem problem wyboru interpretacji właściwej z wielu dokona-nych i możliwych. Jeżeli każda interpretacja ma nieusuwalnie tymczasowy i względny charakter, co decyduje o tym, że dana interpretacja zostaje uznana za wiarygodną? Interpretacja jest wiarygodna nie sama w sobie, ale dlatego, że zostaje jako taka uznana i przyjęta. Przyjęta przez badacza, przez jego kolegów, którzy pozostają w tym samym polu badawczym, być może również przez szersze audytorium. Dlatego tak ważna jest umiejęt-ność rozpoznania pozycji, z której badacz opisuje rzeczywistość. To ona wyznacza punkt odniesienia dla dokonywanych ocen. Warto pamiętać, że badacz przystępuje do badania rzeczywistości już ukształtowany, zakorze-niony w określonej wspólnocie interpretacyjnej. To, jak bada rzeczywistość, w znacznym stopniu wynika z tego, co wie o samym sobie i o społecznym kontekście określającym jego działania. Interpretacja jest zawsze dokony-wana z określonej perspektywy postrzegania i doświadczania świata. Praca interpretacyjna, którą wykonuje badacz, winna dotyczyć w równym
stop-Część I. Teoretyczne i dyskursywne ujęcia granic...
124
niu analizy danych empirycznych, jak i rozpoznania własnych supozycji i przesądów.
Konkluzja
Różnorodne formy poznania rzeczywistości społecznej często zorientowane są nie tyle na uzyskanie jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, jaka na-prawdę jest rzeczywistość, ile na ukazanie jej wielowymiarowości i złożonej natury. Pytanie powyższe nie powinno jednak być lekceważone, ponieważ twierdzenia ontologiczne — deklarowane wprost czy też przyjęte implicite
— mają wpływ na określenie przedmiotu badań. Sposób pojmowania rze-czywistości wskazuje pole badań i wyznacza granice, w których dokonuje się jej poznanie, opis i rozumienie. Tezy orzekające o statusie ontologicz-nym badanych zjawisk pomagają w ustaleniu, czy przedmiotem naszych zainteresowań czynimy rzeczywistość, czy jedynie określony typ wiedzy o niej. Perspektywa realistyczna pozwala na deklarowanie, że poznanie rzeczywistości oznacza opis i analizę faktów ją konstytuujących, natomiast konstruktywistycznie zorientowany antyrealizm tę możliwość odbiera.
Zestawienie opozycyjnych koncepcji ujmowania rzeczywistości — realizm versus konstruktywizm — przywołuje fundamentalny problem reprezenta-cji rzeczywistości w teoriach naukowych, uświadamia także konsekwencje metodologiczne przyjmowanych założeń teoretycznych.
Dystynkcja między realizmem a konstruktywizmem ma zasadniczo cha-rakter epistemologiczny. Realiści postrzegają wytwory naukowego poznania jako reprezentację obiektywnej i niezależnej rzeczywistości, a zatem jako od-wzorowanie obiektów rzeczywistości pozaepistemicznej. Konstruktywizm, stanowiąc odmianę antyrealizmu epistemologicznego, przyjmuje, że teorie naukowe nie są odkrywane, lecz społecznie konstruowane. Jako społeczne konstrukty zyskują rację bytu jedynie w kontekście społecznych praktyk, których są wytworem. W naukach społecznych przyjęcie różnych tez on-tologicznych prowadzi do artykułowania przedmiotu badań w zasadni-czo odmienny sposób. Realistyczna proweniencja przyjmowanych założeń sprzyja ferowaniu sądów o rzeczywistości w optyce postpozytywistycznej i strukturalnej. Z kolei nastawienie konstruktywistyczne rodzi zgodę na różnorodne formy niedookreślenia, otwartość i procesualność społecznie wytwarzanych światów. Interakcjonizm symboliczny, fenomenologia i inter-pretatywizm antropologiczny z powodzeniem mogą być uznane za przykłady konstruktywistycznej teorii społecznej. Konstruktywizm społeczny w wersji radykalnej przybiera postać postmodernistycznych metafor, nie mających
125 I. Szlachcicowa: O przekraczaniu granic...
już żadnego odniesienia do realnie istniejącego świata i całkowicie relatywi-zujących i rozmywających rzeczywistość społeczną. Każda z przywołanych orientacji, przyjmując inną koncepcję rzeczywistości społecznej, generuje różne schematy metodologiczne i procedury badawcze mające służyć jej opi-sowi. Eksploracja rzeczywistości, jej formy, granice i możliwości określone są bowiem przez przyjmowane założenia i wynikającą z nich perspektywę ujmowania rzeczywistości.
Postmodernistyczna wizja znikającej rzeczywistości Jeana Baudrillarda, jak również krytyczny wariant realizmu zaproponowany przez Roya Bhaskara, mogą być uznane za różne próby tak rozszerzenia, jak i po-konania słabości dialektycznego konstruktywizmu Bergera i Luckmanna.
Zdaniem krytycznych realistów teoria Bergera i Luckmanna powiela ogra-niczenia zarówno metodologicznego indywidualizmu, jak i reifikującego struktury społeczne socjologizmu. Zespolenie indywidualnego sprawstwa i strukturalnych uwarunkowań, które stanowi podstawę teoretycznych roz-ważań Bergera i Luckmanna, jest raczej próbą uniknięcia problemu aniżeli jego rzeczywistym rozwiązaniem. Pojmowanie strukturalnych uwarunko-wań jako ogólnej ramy określającej działania jednostkowe, jednocześnie warunkującej i warunkowanej, bez ontycznego rozdzielenia struktury społecznej od podmiotowego charakteru działań jednostkowych, prowadzi do znacznych uproszczeń i w rezultacie nie daje możliwości poznania ich wzajemnego oddziaływania. Bhaskar podkreśla, że istnieje „ontologiczne przerwanie” między wymiarem jednostkowym a strukturalnym, co oznacza, iż są to autonomiczne poziomy rzeczywistości, wzajemnie nieredukowalne i działające na podstawie własnych praw przyczynowych. Krytyczni realiści dążą do przekroczenia redukcjonistycznych tendencji, które kryje w sobie zarówno metodologiczny indywidualizm, jak i strukturalny determinizm teorii społecznej. Zgodnie z proponowaną przez nich realistyczną ontolo-gią, rzeczywistość jest transfaktualną trójwymiarową strukturą. Pozwala to na zerwanie z dychotomicznym podziałem rzeczywistości — teoria versus empiria — i na wprowadzenie pośredniego poziomu „faktyczności”, sfery uchwytnych w doświadczeniu bądź jedynie potencjalnych zdarzeń. Tym samym realność jako najgłębszy poziom rzeczywistości niekoniecznie uzy-skuje bezpośrednio empiryczne uzewnętrznienie. Natomiast rozróżnienie przechodnich i nieprzechodnich obiektów poznania naukowego pozwala na uniknięcie „błędu epistemologicznego”, czyli utożsamiania twierdzeń o istnieniu struktur i mechanizmów generujących zjawiska realnego świata z twierdzeniami orzekającymi o metodach ich poznania. Z kolei radykalizm stanowiska Baudrillarda ukazuje konsekwencje procesu relatywizowania i dekonstruowania tak rzeczywistości, jak i sposobu jej opisu i rozumie-nia. Pozór i fikcyjność rzeczywistości skazują wszelkie próby dotarcia do jakiejkolwiek obiektywnej, pozatekstowej jej postaci na porażkę. Nie
Część I. Teoretyczne i dyskursywne ujęcia granic...
126
istnieje żadna oczekująca na odkrycie rzeczywistość, możemy mówić je-dynie o manifestacjach, grach językowych i artefaktach. Systemy znaków pozbawione zewnętrznych referencji przybierają miano rzeczywistości. Ich autosemantyczność i samoreferencja czyni możliwą, ale i nierealną każdą symulację rzeczywistości. Ani rzeczywistość, ani narracja o niej nie ma już żadnych granic.
Teoretyczne spory o naturę rzeczywistości uzupełniają rozważania nad rolą i charakterem badań społecznych. Przekonanie, że empiryczny ogląd rzeczywistości stanowi wiarygodne źródło jej poznania, niezmiennie znaj-duje wielu sympatyków. Gabinetowe dysputy uczonych — choć ważne
— nie zastąpią potencjału i witalności badań terenowych. Nie chodzi już jednak o bezrefleksyjne powielanie wymogów i starych schematów badań empirycznych narzuconych przez wzbudzającą respekt Metodę. Afirmacja terenu nie oznacza bowiem wiary, że możliwa jest bezstronna, zewnętrzna i niezapośredniczona teoretycznie obserwacja rzeczywistości. Empiryczne próby uchwycenia rzeczywistości zawsze przyniosą jedynie niedoskona-ły, wielorako uwikłany w praktykę społeczną jej obraz. Wyjście w teren daje szansę nie tylko na rozpoznanie reguł określających owe praktyki, ale ukazuje interakcyjny charakter wszelkich prób badania rzeczywistości.
Redefiniowana zostaje również rola badań empirycznych, przestają być postrzegane jako służące przede wszystkim testowaniu i weryfikacji teorii.
Proces gromadzenia empirycznych danych i analiza teoretyczna pozostają w stałym, wzajemnym związku, istotnie się warunkując i dopełniając.
Badania nabierają nowego znaczenia, odsłaniając społeczne procesy tworze-nia wiedzy i pozwalając na empiryczne ugruntowanie wiedzy teoretycznej.
Model praktyki badawczej, który dominuje w obszarze nauk społecz-nych, ukształtowany został przez metodologię normatywną. Oznacza to, że istnieją zinstytucjonalizowane i środowiskowo akceptowane wzory realizo-wania badań. Przyjęte wzorce określają — wprost lub jedynie pośrednio
— jaki sposób realizowania badań jest pożądany, uznany zostanie bowiem za gwarantujący poprawność procedury i wiarygodność zgromadzonych danych. Normatywna metodologia narzuca wyraźne granice proceduralne, ustala sztywny protokół postępowania badawczego, nadaje kierunek i war-tościuje działania podejmowane przez badacza. Rozłam paradygmatyczny, który nastąpił w naukach społecznych, zróżnicował ich charakter pod względem teoretycznym i badawczym. Krytyka podejścia normatywnego, prowadząc do przyjęcia odmiennych założeń ontologicznych i epistemo-logicznych, kreuje paradygmat interpretatywny. Ponadto świadomość, że kryteria oceny danych i metod mają społeczny rodowód, sprzyja rewizji metodologicznych postulatów postpozytywizmu. Prowadzi to do zasadni-czych korekt reguł metodologicznych oraz generuje nowe metody i strategie badań w ramach odmiennych paradygmatów. Przeciwwagą dla metodologii
127 I. Szlachcicowa: O przekraczaniu granic...
normatywnej staje się wyrastająca z interpretatywizmu metodologia reflek-syjna. Symptomatyczne dla tego podejścia jest przekroczenie dualizmu po-znawczego, zerwanie z protokołem ustalającym rygory i kolejność czynności badawczych, dialogiczność oraz stawianie pytań moralnych. Refleksyjność metodologii wyrasta bardziej z dialogu aniżeli z narzuconych zewnętrznie reguł, cechuje ją otwartość, transparentność, elastyczność i nastawienie hermeneutyczne.
Bibliografia
Alvesson Mats, Sköldberg Kaj, 2000: Reflexive Methodology. new Vistas for qualitative Research. London: Sage Publications.
Archer Margaret, 2007: Making our Way through the World. Human Reflexivity and Social Mobility. Cambridge: Cambridge University Press.
Baert Patrick, Carreira da Silva Filipe, 2010: Social Theory in the Twentieth Century and Beyond. Cambridge: Polity Press.
Baudrillard Jean, 2001: Przed końcem. Przeł. R. Lis. Warszawa: Wydawnictwo Sic!.
Beck Ulrich, 2006: Cosmopolitan Vision. Przeł. C. Cronin. Cambridge: Polity Press.
Benton Ted, Craib Ian, 2003: Filozofia nauk społecznych. Od pozytywizmu do postmoder-nizmu. Przeł. Lotar Rasiński. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP.
Berger Peter L., Luckmann Thomas, 1983: Społeczne tworzenie rzeczywistości. Przeł.
J. Niżnik. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Bhaskar Roy, 2008: A Realist Theory of Science. New York: Routledge.
Bhaskar Roy, 2011: Wprowadzenie. Realistyczna teoria nauki. Przeł. K. Zahorodna. W:
M. Sikora (red.): Realizm wobec wyzwań antyrealizmu. Multidyscyplinarny przegląd stanowisk. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej.
Blumer Herbert, 2007: Interakcjonizm symboliczny. Perspektywa i metoda. Przeł. G. Wo-roniecka. Kraków: Nomos.
Gadamer Hans-Georg, 1993: Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej. Przeł.
B. Baran. Kraków: Inter Esse.
Geertz Clifford, 2003: Zastane światło. Antropologiczne refleksje na tematy filozoficzne.
Przeł. Z. Pucek. Kraków: Universitas.
Gijselinckx Caroline, 2002: Critical Realism, or the search for a post-empiricist episte-mology for sociological research. „Sosiologisk Arbok. Yearbook of Sociology” 15/1.
Gouldner Alvin W., 1977: Co zdarzyło się w socjologii: historyczny model rozwoju struk-turalnego. Przeł. B. Szacka. W: Czy kryzys socjologii?. Warszawa: Czytelnik.
Hammersley Martyn, Atkinson Paul, 2000: Metody badań terenowych. Przeł. S. Dymczyk.
Poznań: Zysk i S-ka.
Hastrup Kirsten, 2008: Droga do antropologii. Między doświadczeniem a teorią. Przeł.
E. Klekot. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Hillyard Sam, 2010: What’s (Still) Wrong with Ethnography?. W: S. Hillyard (red.):
new Frontiers in Ethnography. „Studies in Qualitative Methodology”, Emerald Books 11.
Część I. Teoretyczne i dyskursywne ujęcia granic...
128
Kaufmann Jean-Claude, 2010: Wywiad rozumiejący. Przeł. A. Kapciak. Warszawa:
Oficyna Naukowa.
Kuhn Thomas S., 2001: Struktura rewolucji naukowych. Przeł. H. Ostromęcka. Warszawa:
Fundacja Aletheia.
Latour Bruno, 2010: Splatając na nowo to, co społeczne. Wprowadzenie do teorii aktora--sieci. Przeł. A. Derra, K. Abriszewski. Kraków: Universitas.
Manterys Aleksander, Mucha Janusz (red.), 2009: nowe perspektywy teorii socjologicznej.
Kraków: Nomos.
Merton Robert K., 2002: Teoria socjologiczna i struktura społeczna. Przeł. E. Morawska, J. Wertenstein-Żuławski. Warszawa: PWN.
Rabinow Paul, 2010: Refleksje na temat badań terenowych w Maroku. Przeł. K.J. Dudek, S. Sikora. Kęty: Wydawnictwo Derewiecki.
Rorty Richard, 1994: Filozofia a zwierciadło natury. Przeł. M. Szczubiałka. Warszawa:
Wydawnictwo Spacja — Fundacja Aletheia.
Sojak Radosław, 2004: Paradoks antropologiczny. Socjologia wiedzy jako perspektywa ogólnej teorii społeczeństwa. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Szahaj Andrzej, 2004: Zniewalająca moc kultury. Artykuły i szkice z filozofii kultury, poznania i polityki. Toruń: Wydawnictwo UMK.
Trigg Roger, 2001: Understanding Social Science. A Philosophical Introduction to the Social Sciences. Oxford: Blackwell Publishing.
Wyka Anna, 1993: Badacz społeczny wobec doświadczenia. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.
Irena Szlachcicowa
Crossing the boundaries of the social reality construction and the attempts to explore it
S u m m a r y
Thoughts on the crossing the boundaries of the social reality construction are an at-tempt to present the different findings and conclusions drawn on the ontological level, as well as the resulting significant differences in the perception of reality. The question about the nature of the social world naturally leads to questions on the possibility and ways of exploring it. In this paper I refer to the two opposing ways of describing social reality, the destructive Jean Baudrillard’s ‘anti-sociologism’ and the position of the Roy Bhaskar’s critical realism. In the contrast between the postmodern vision of reality and the critical realism, I believe to find the justification of the ontological nature of social reality. The juxtaposition of the opposing concepts of perceiving reality — the realism versus constructivism — recalls the fundamental problem of the reality representation in the scientific theories, as well as reminds the methodological consequences of taking these theoretical assumptions.
Paradigmatic split that occurred in the social sciences diversified their character in terms of theory and research. The criticism of the normative approach, leading to the adoption of different ontological and epistemological assumptions, creates a interpreta-tive paradigm. This leads to a fundamental methodological adjustments and generates
129 I. Szlachcicowa: O przekraczaniu granic...
new research methods and strategies within the different paradigms. As a counterweight to the normative methodology we can observe the progress of reflexive methodology, originating from interpretivism. It is symptomatic for this approach to exceed the cogni-tive duality, to break with the protocol determining the rules and the order of research acts, dialogism and moral questioning. The role of the empirical research is being rede-fined, it is no longer perceived as serving primarily for theory testing and verification.
The process of collecting empirical data and their theoretical analysis are in a constant, mutual relationship, substantially complementing each other. Research results gain new meanings by unveiling the social processes underlying knowledge creation, allowing for empirical establishment of theoretical knowledge.