Zgodnie z obowiązującymi regulacjami prawnymi, które wyznaczają organizację służby zdrowia w Polsce, do zatrudnionych w publicznych zakładach opieki zdrowotnej należy zaliczyć42:
− pracowników działalności podstawowej,
− pracowników technicznych, ekonomicznych i administracyjnych,
− pracowników gospodarczych i obsługi.
Pracownicy działalności podstawowej to największa i najważniejsza grupa tworząca kapitał ludzki w systemie ochrony zdrowia. Obejmuje ona43:
− pracowników, którzy ukończyli wyższe studia medyczne lub średnie szkoły medyczne,
− pracowników, którzy uzyskali medyczne kwalifikacje zawodowe w trybie przejściowym lub na podstawie odbytego szkolenia zawodowego,
− pracowników mających wykształcenie wyższe lub średnie, inne niż określone wyżej, gdy posiadane przez nich kwalifikacje zawodowe mają zastosowanie przy udzielaniu świadczeń w działalności podstawowej, jeżeli są zatrudnieni na stanowiskach, na których te kwalifikacje są wymagane,
− innych pracowników, których praca pozostaje w związku z udzielaniem świadczeń zapobiegawczo- leczniczych, rehabilitacyjnych bądź diagnostycznych.
Szczególną grupę pracowników jednostek służby zdrowia stanowią lekarze i pielęgniarki.
Zawód lekarza charakteryzuje się pewnymi cechami, które w sposób zasadniczy odróżniają go od innych zawodów. Są to w szczególności44:
− czas kształcenia lekarza, który jest wyjątkowo długi,
− po ukończeniu wydziału lekarskiego uczelni medycznej, absolwent jest przygotowany jedynie do pracy w zawodzie lekarza,
− studia lekarskie są wyjątkowo kosztochłonne, a większość tych kosztów ponosi państwo,
− utrzymanie stanowiska pracy jednego lekarza przy zachowaniu należytego standardu jest niezwykle drogie.
42 Szerzej Erfurt U., Pracownicy zakładu opieki zdrowotnej, Internet, http://www.emedyk.pl/artykul.php?idartykul_rodzaj=10&idartykul=545 (21 września 2006 r.).
43 Ibidem.
44 Szerzej Obmach J., Słomczyński W., Planowanie rozwoju kadry lekarskiej, ekspertyza, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, XII 2000, Internet, http://www.im.uj.edu.pl/JerzyOmbach/MZ2000.pdf, (17 września 2006 r.).
Praca lekarza jest profesją bardzo złożoną. Trudno jest więc jednoznacznie wyszczególnić rodzaje czynności, które wykonuje on w trakcie swojej pracy, w danej jednostce służby zdrowia. Jedyną dostępną miarą jego pracy jest45:
− czas poświęcany pracy zawodowej,
− liczba pacjentów przyjmowanych w ciągu dnia.
W ujęciu czasowym, zatrudnienie lekarzy jest równe dla wszystkich wykonujących ten zawód w całym kraju.
Nieco inaczej przedstawia się sytuacja w przypadku pracy pielęgniarek. Z jednej strony realizują one polecenia lekarzy, z drugiej przełożonej pielęgniarek46. Mając to na uwadze przyjmuje się, że do podstawowych obowiązków pielęgniarek zalicza się47:
− wykonywanie zabiegów,
− pomoc pacjentom,
− czynności ogólnoporządkowe, utrzymywanie w czystości instrumentów, troska o zaopatrzenie,
− czynności administracyjne, biurowe,
− uczestnictwo w naradach, odprawach i instruktażach,
− opieka psychiczna nad pacjentami.
Wszyscy pracownicy zakładu opieki zdrowotnej są sklasyfikowani, adekwatnie do zajmowanych stanowisk, w taryfikatorze zaszeregowania stanowisk pracy i wynagrodzenia. Pozostaje on w ścisłym związku z taryfikatorem kwalifikacyjnym, określającym jakie wykształcenie i jaki staż pracy w zawodzie uprawnia do zajmowania określonego stanowiska w strukturze zakładu opieki zdrowotnej48.
W odniesieniu do pracowników działalności podstawowej procedury podnoszenia kwalifikacji są ściśle określone przepisami prawnymi, które w sposób szczegółowy wskazują ramowy program specjalizacji w poszczególnych dziedzinach medycyny i zawierają49:
− zakres wiedzy teoretycznej i umiejętności praktycznych, które powinny być zrealizowane w ramach określonej specjalności,
45 Ibidem, s. 239.
46 Szerzej na ten temat Koper A., Wdowiak L., Wrońska I., Służbowe więzi organizacyjne w szpitalu, „Zdrowie Publiczne”, nr 1/2, 2003, s. 15.
47 Szerzej Gramlewicz M., op. cit., s. 240.
48 Por. rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 29 marca 1999 r. w sprawie kwalifikacji wymaganych od pracowników na poszczególnych rodzajach stanowisk pracy w publicznych zakładach opieki zdrowotnej, Dz. U. nr 30, poz. 300 ze zm.
49 Por. Erfurt U., op. cit.
− formy zdobywania wiedzy teoretycznej i nabywania umiejętności praktycznych (kursy wprowadzające, kursy szkoleniowe, samokształcenie, staże kierunkowe, szkolenie i uczestniczenie w wykonywaniu określonych zabiegów, pełnienie dyżurów lekarskich),
− okres trwania specjalizacji,
− sposób sprawdzania wiedzy teoretycznej i nabytych umiejętności,
− wykazanie się praktyczną znajomością przynajmniej jednego z języków (angielskiego, francuskiego, niemieckiego).
Specjalizacja może być prowadzona przez odpowiednie jednostki organizacyjne, określone w ustawie o zawodzie lekarza, po uzyskaniu wpisu na listę prowadzoną przez ministra zdrowia i opieki społecznej oraz po spełnieniu określonych warunków. Lekarz odbywa specjalizację pod kierunkiem wybranego przez siebie specjalisty, wyznaczonego przez kierownika jednostki organizacyjnej prowadzącej specjalizację. Kierownikiem specjalizacji musi być lekarz specjalista z określonej dziedziny medycyny.
Zgodnie z aktualnie obowiązującymi przepisami, lekarze muszą zdobywać jednostopniową specjalizację. Natomiast dotychczas obowiązujące specjalizacje I i II stopnia w poszczególnych dziedzinach medycyny pozostaną ważne, ale uzyskane w nowym trybie będą równoznaczne z II stopniem specjalizacji uzyskanej wcześniej. Oznacza to, że nie będzie specjalizacji I stopnia.
Lekarz bez specjalizacji to młodszy asystent. Lekarz z I stopniem specjalizacji – to asystent. Lekarz z II stopniem specjalizacji jest starszym asystentem. Ordynator oddziału i jego zastępca muszą być, zgodnie z przepisami prawa, specjalistami II stopnia w odpowiedniej specjalności, w zależności od specyfiki prowadzonego oddziału.
Kierownicy komórek organizacyjnych i ich zastępcy w pionie pracowników działalności podstawowej muszą mieć również odpowiednie specjalizacje I lub II stopnia w odpowiedniej dziedzinie medycyny, np. farmacja, analityka medyczna czy odpowiednie dziedziny medycyny w przypadku kierowania poradniami lub pracowniami diagnostycznymi.
Personel pielęgniarski może również uzyskiwać specjalizacje na podstawie dwuletniego kursu, prowadzonego przez szpitale, wyznaczone do kształcenia w ramach określonych specjalności, np. pediatrii, anestezjologii, instrumentowania, położnictwa itp.50
50 Wśród pracowników działalności podstawowej bardzo istotną rolę odgrywa personel pielęgniarski.
Pielęgniarki podnoszą swoje kwalifikacje na zewnętrznych kursach doskonalących i specjalistycznych.
Szkolenia zewnętrzne organizowane są głównie przez Wydziały Pielęgniarstwa Uniwersytetów Medycznych oraz Okręgowe Izby Pielęgniarek i Położnych.
W szpitalu o profilu rehabilitacyjnym priorytetowe znaczenie odgrywa personel fizjoterapeutyczny, czyli zajmujący się bezpośrednim usprawnianiem pacjentów ze schorzeniami urazowo-ortopedycznymi, neurologicznymi, kardiologicznymi itp. Personel ten dzieli się na grupę pracowników z wyższym wykształceniem (absolwentów AWF Wydziału Rehabilitacji) oraz techników fizjoterapii (absolwentów dwuletnich szkół policealnych).
Grupa ta wzmacniana jest pracownikami terapii zajęciowej, muzykoterapii, masażystami itp.
Pracownicy ci podnoszą swoje kwalifikacje poprzez zaliczanie kilkustopniowych kursów specjalistycznych metod postępowania w kinezyterapii, fizykoterapii czy masażu ręcznego, uzyskując certyfikat z danej metody postępowania terapeutycznego. Magistrowie rehabilitacji mają również możliwość uzyskania specjalizacji I lub II stopnia z rehabilitacji ruchowej.
Wiąże się to z uzyskaniem zgody Wojewódzkiego Konsultanta ds. Rehabilitacji oraz Urzędu Wojewódzkiego, powołaniem kierownika specjalizacji i odbyciem staży kierunkowych w powołanych do tego rehabilitacyjnych placówkach leczniczych. Odpowiednie specjalizacje uzyskują także farmaceuci i analitycy medyczni.
Pozostali pracownicy zakładu opieki zdrowotnej stanowią uzupełnienie całości załogi. Są oni niezbędni dla prawidłowego funkcjonowania jednostki, a tym samym świadczenia usług medycznych. Zabezpieczają oni bowiem takie funkcje, jak: planowanie, logistyka, system informatyczny itp. Infrastrukturę taką tworzą w dużym stopniu służby gospodarcze, administracyjne i techniczne.
Opieka medyczno-pielęgniarska może przebiegać zadowalająco tylko wtedy, kiedy wszystkie jednostki organizacyjne szpitala – każda z osobna i wszystkie razem – funkcjonują właściwie. Z tego względu służby gospodarcze, administracyjne i techniczne powinny być włączone do programów zapewnienia jakości. Często braki i błędy w infrastrukturze wywołują trudności w opiece lekarsko-pielęgniarskiej, dlatego też świadczenia mające wpływ na pracę lekarzy i pielęgniarek wobec pacjenta (części zamienne, zapasy materiałowe, środki finansowe, narzędzia etc.) muszą odpowiadać określonym wymogom jakościowym.
Tymczasem – jak można zauważyć – tylko wysoka jakość świadczeń medycznych i pozamedycznych zapewni wysoką jakościowo opiekę nad pacjentem. Ponadto warto podkreślić, że wszyscy pracownicy zakładu opieki zdrowotnej, szczególnie w szpitalu akredytowanym, zobowiązani są do odbycia przynajmniej raz w roku szkolenia doskonalącego bądź przypominającego, związanego z wykonywanym zakresem obowiązków.
Zgodnie z przepisami prawa oraz standardami akredytacyjnymi, istnieje obowiązek dokumentowania wszystkich szkoleń załogi.
ROZDZIAŁ II. PODSTAWOWE ZAGADNIENIA SKUTECZNOŚCI