Podstawowe zagadnienia dotyczące skuteczności

Skuteczność, odnosząca się do działania podmiotów gospodarczych, jest przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych i praktyków. Konsekwencją tego jest w szczególności to, że pojęcie to rozpatrywane jest na różnych płaszczyznach, pod wieloma aspektami, w zależności od dziedziny naukowej, którą dany autor zajmuje się.

Podstawowa definicja pojęcia „skuteczność” – w ujęciu ekonomicznym – ujmuje ją jako rezultat działalności gospodarczej określanej przez relację uzyskanego efektu do danego czynnika produkcji lub zespołu tych czynników. Ujęcie to zwraca uwagę na takie czynniki takie, jak: wydajność pracy, produktywność majątku trwałego, efektywność inwestycji, materiałochłonność i energochłonność produkcji. Skuteczność w tym ujęciu wyraża się poprawą sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstwa. Istotny jest zwłaszcza wzrost wartości trzech pierwszych wskaźników (wydajności pracy, produktywności majątku trwałego oraz efektywności inwestycji), przy jednoczesnym obniżeniu wartości dwóch ostatnich (materiałochłonności oraz energochłonności produkcji). Wszystko to oznacza, że skuteczność to wzrost produktywności przy obniżeniu nakładów.

Na inne ujęcie skuteczności wskazuje R. Griffin, rozpatrując ją w kontekście wzajemnego oddziaływania organizacji. Wskazany autor uważa, że jest ona związana z tym, jak dobrze dana organizacja „rozumie, reaguje i wpływa na swoje otoczenie”⁵¹. Na tej podstawie wspomniany autor wysuwa cztery podejścia do kwestii sukcesu⁵²:

− systemowo-zasobowe, koncentrujące się na zakresie, w jakim organizacja może zapewnić sobie potrzebne zasoby,

− celowe, skupiające się na stopniu, w jakim organizacja osiąga swoje cele,

− od strony procesów wewnętrznych, które koncentruje się na minimalizowaniu wewnętrznych napięć, integrowaniu jednostek i organizacji,

− od strony strategicznego „elektoratu”, które skupia się na grupach zainteresowanych sukcesem organizacji.

51 Por. Griffin R. W., Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa 1998, s. 126-127.

52 Tamże. Zob. także Lewin A. Y., Menton J. W., Determining Organizational Effectiveness: Another Look and an Agenda for Research, “Management Scence”, may 1986, s. 513-138; Cameron K. S., Effectiveness as Paradox: Consensus and Conflict in Conceptions of Organizational Effectiveness, “Management Science”, may 1986, s. 539-553; Yuchtman E., Seashore S., A Systems Resource Approach to Organizational Effectiveness,

“American Sociological Review”, 1967, Vol. 32, s. 891-903 oraz Georgopoules B. S., Tannenbaum A. S., The Study of Organizational Effectiveness, “American Sociological Review, 1957, Vol. 22, s. 534-540.

W ujęciu celowym, podobnie jak R, Griffin, ujmuje skuteczność W. Ostasiewicz.

Podkreśla on, że skuteczność, będąca jedną z postaci sprawnego działania, jest pojęciem z zakresu ekonomii⁵³. Takie podejście jest jednak nieostre, gdyż ani zwyczaj językowy, ani żadna konwencja nie przyporządkowały mu ścisłej definicji. Z kolei A. Hamrol i W. Mantura definiują skuteczność jako „zgodność postulowanej i rzeczywistej charakterystyki celu”⁵⁴ i dodają, że „miarą skuteczności, rozumianej jako cecha każdego działania, jest stopień osiągnięcia celu. Działanie jest tym skuteczniejsze, im wyższy jest ten stopień”⁵⁵. Odnosząc się do skuteczności A. J. Culyer twierdzi, że stanowi ona różnego rodzaju „interwencje”, czyli działania. Potwierdzane są one dostatecznym prawdopodobieństwem, że wprowadzenie ich przyniesie większą korzyść aniżeli powstrzymanie się od ich zastosowania⁵⁶.

Ciekawą definicję skuteczności przedstawia K. Sobolewski, uznając ją za jedną z postaci sprawnego działania przedsiębiorstwa. Wskazany autor przedstawia skuteczność jako wymierną wartość w formie wskaźnika⁵⁷:

S = W/P, (1)

gdzie:

S – skuteczność,

W – osiągnięty rezultat działania,

P – założony cel działania, przy czym P nie może przyjąć wartości = 0.

Uwzględniając relację pomiędzy wynikiem a założonym rezultatem, można określić skuteczność działania, którą obrazuje tabela nr 1. Istotą takiego ujęcia skuteczności jest całkowita dowolna stopniowalność celu oraz ilościowo wyrażone wartości W i P. Jeżeli założone cele osiągnięte zostaną całkowicie, wówczas można mówić o pełnej skuteczności podjętych działań.

53 Szerzej Ostasiewicz W., Zastosowanie zbiorów rozmytych w ekonomii, PWN, Warszawa 1986, s. 25.

54 Por. Hamrol A., Mantura W., Zarządzanie jakością. Teoria i praktyka, PWN, Warszawa 2002, s. 66.

55 Tamże, s. 67.

56 Szerzej Culyer A. J., The Moralisty of Efficiency in Health Care, [in:] King A., Hyclok Th., Thorton R., McMahon I. (eds.), North American Health Care Policy in the 1990s, Willy and Sons, Chichester 1993, s. 1-24.

57 Szerzej Sobolewski K., O pojęciu skuteczności i pojęciach związanych, Wydawnictwo Politechniki Koszalińskiej, Koszalin 1998, s. 132.

Tabela 1. Stopień relacji celu a pojęcie skuteczności

Wskaźnik S Skuteczność Stosowana nazwa

W < 0 S < 1 Przeciwskuteczność

W = 0 S = 0 Nieskuteczność

W < P 0 < S < 1 Podskuteczność

W = P S = 1 Skuteczność

W > P S > 1 Nadskuteczność

Źródło: Sobolewski K., O pojęciu skuteczności i pojęciach związanych, op. cit., s. 129.

Powyższa tabela pozwala na graficzną prezentację pojęć związanych ze skutecznością przedstawioną na rysunku 4.

Rysunek 4. Pojęcia związane ze skutecznością w sensie largo

Pole przeciwskuteczności Podskuteczność = pole niepełnej

skuteczności

Pole nadskuteczności

S = 0 Pełna nieskuteczność

S = 1

Pełna skuteczność

Źródło: Opracowanie własne na podst. Sobolewski K., op. cit., s. 142.

Przy dokonywaniu oceny skuteczności działania nie bierze się jednak pod uwagę aspektów ekonomicznych osiągniętych celów. Skuteczność posiada cechę stopniowalności, toteż nie ma przeszkód, aby wskaźnik skuteczności przyjmował wartość z obszaru wyznaczonego nierównością 0 < S < 1⁵⁸. W takiej sytuacji dla S = 0 należy mówić o zupełnej nieskuteczności działania, dla S = 1 o całkowitej jego skuteczności, natomiast dla wszystkich przypadków, gdy 0 < S < 1należy mówić o częściowej skuteczności działania, przy czym im wartość wskaźnika S bliższa będzie wartości 1, tym skuteczność danego działania będzie większa⁵⁹.

Rozpatrując kwestię skuteczności działania, należy zaznaczyć, iż w aspekcie czasu pracy może ona przyjąć dwie formy – skuteczności rzeczywistej oraz skuteczności w znaczeniu metodologicznym. Skuteczność rzeczywista zachodzi, gdy działanie w praktyce doprowadziło w jakimś stopniu do osiągnięcia celu. Natomiast skuteczność w znaczeniu metodologicznym oznacza, że działanie w rzeczywistości było nieskuteczne lub mniej skuteczne niż przewidywano. Można jednak stwierdzić, że byłoby skuteczne w stopniu przewidywalnym, gdyby nie zaistniały przypadki tzw. „siły wyższej”. Rozróżnienie to jest istotne z uwagi na fakt, że w takim ujęciu skuteczność można przypisać nie tylko rzeczywistym, ale również

58 Więcej pisze o tym Sobolewski K., op. cit., s. 136.

59 Tamże.

przewidywanym działaniom. Mając to na względzie można z dużym prawdopodobieństwem dowodzić o skuteczności sposobu działania, nie zaś o samym tylko działaniu⁶⁰. Odnosi się to również do skuteczności stosowania metod zarządzania czasem. Skuteczność jest bowiem odpowiednim kryterium przy racjonalnym doborze metod i form zarządzania czasem w organizacji, w tym w placówkach ochrony zdrowia, ze szczególnym uwzględnieniem szpitali publicznych. Dzieje się tak dlatego, że wskazanie skuteczności danej metody zarządzania czasem związane jest z określeniem stopnia, w jakim dana metoda umożliwia realizację założonych celów i na ile jest pomocna przy bieżącym zarządzaniu daną placówką.

Znajomość skuteczności stosowanych poszczególnych metod, pozwala na podjęcie szeregu przedsięwzięć, w tym zmierzających do doskonalenia stosownej metody lub do zaniechania jej stosowania.

Tablica 5. Przegląd definicji skuteczności

Lp. Autor Skuteczność to:

1. Definicja ogólna

rezultat działalności gospodarczej określanej przez relację uzyskanego efektu do danego czynnika produkcji lub zespołu tych czynników.

2. R. W. Griffin

− podejście systemowo-zasobowe, koncentrujące się na zakresie, w jakim organizacja może zapewnić sobie potrzebne zasoby,

− podejście celowe, skupiające się na stopniu, w jakim organizacja osiąga swoje cele,

− podejście od strony procesów wewnętrznych, które koncentruje się na minimalizowaniu wewnętrznych napięć, integrowaniu jednostek i organizacji,

− podejście od strony strategicznego „elektoratu”, które skupia się na grupach zainteresowanych sukcesem organizacji.

3. W. Ostasiewicz jedna z postaci sprawnego działania organizacji.

4. A. Hamrol, W. Mantura

− zgodność postulowanej i rzeczywistej charakterystyki celu,

− stopień osiągnięcia celu: działanie jest tym skuteczniejsze, im wyższy jest ten stopień.

5. A. J. Culyer

różnego rodzaju „interwencje” – działania, potwierdzone dostatecznym prawdopodobieństwem, że wprowadzenie tych działań przyniesie większą korzyść aniżeli powstrzymanie się od ich zastosowania.

60 Szerzej: Sobolewski K., op. cit., s. 135.

Tablica 5. Przegląd definicji skuteczności (ciąg dalszy)

6. K. Sobolewski

sprawne działanie przedsiębiorstwa przedstawione jako wymierna wartość w formie wskaźnika osiągniętego rezultatu do założonego celu działania.

7. Definicja własna

stopień realizacji celów statutowych i strategicznych jednostek ochrony zdrowia w oparciu o normy prawne wynikające z dostosowań krajowych w zakresie czasu pracy.

Źródło: Opracowanie własne.

W świetle wskazanych ujęć skuteczność zarządzania należy rozumieć jako miarę stopnia realizacji celów. Skuteczność będzie zatem rozpatrywana w aspekcie realizacji celów wytyczanych przez organizacje. W tym też kontekście zastosowanie będzie miała skala przedstawiona przez K. Sobolewskiego, zaprezentowana w tabeli nr 1.

2.2. Zasadnicze przesłanki sprawności funkcjonowania organizacji służby zdrowia