Data śmierci cesarza Maksymiliana II (12 X 1576 r.) zamyka ważny etap w sto‑
sunkach austriacko ‑polskich, który można scharakteryzować jako okres wzmożo‑
nego zainteresowania Habsburgów Rzeczypospolitą oraz intensywnych kontak‑
tów dyplomatycznych. W świetle poprzednich rozważań w tym miejscu warto zapytać: czy Rudolf II, następca Maksymiliana II, był kontynuatorem strategii politycznej ojca wobec państwa polsko ‑litewskiego? Pierwsze lata panowania Ru‑
dolfa II raczej tego nie dowodzą. Uwagę młodego cesarza zdominowały problemy związane z przejęciem ojcowskiej schedy, Maksymilian II nie spisał bowiem te‑
stamentu. Wprawdzie Rudolf II był już koronowanym władcą Węgier (od 1572 r.) i Czech (od 1575 r.), królem rzymskim został jeszcze za życia ojca, a cesarzem wybrano go natychmiast po śmierci Maksymiliana II, to kwestią otwartą pozo‑
stawała przynależność krajów dziedzicznych (przede wszystkim Austrii Górnej i Dolnej, tzw. Österreich ob und unter der Enns). Półtora roku trwały negocjacje z braćmi: Ernestem, Maciejem, Maksymilianem, Albrechtem i Wacławem doty‑
czące ich udziału w spadku. Porozumienie zawarto dopiero 10 IV 1578 roku Ru‑
dolf II zatrzymał Nieder ‑ und Oberösterreich. Jego bracia uzyskali rekompensatę w postaci corocznie wypłacanej pensji wysokości 45 000 florenów (25 000 z kra‑
jów austriackich, 20 000 z Czech i Węgier) oraz przyznano im arcyksiążęce rezy‑
dencje w miastach: Steyr, Wels, Enns, St. Pölten i Weitra. Niemal od momentu podpisania umowy pojawiły się problemy związane z wykonaniem postanowień.
Cesarzowi brakowało środków finansowych na terminowe wypłacanie uposażeń braciom, co z kolei ośmielało arcyksiążąt do podnoszenia nowych roszczeń1.
1 Zob. J. Fischer: Die Erbtheilung Kaiser Rudolfs II. mit seinen fünf Brüdern vom 10. April 1578 mit besonderer Berücksichtigung des Antheiles des Erzh. Ferdinand II. von Tirol an den vor‑
hergehenden Verhandlungen. „Zeitschrift des Ferdinandeums für Tirol und Vorarlberg“ 1897, III.
Folge, 41. Heft, s. 1–48; H. Sturmberger: Die Anfänge des Bruderzwistes in Habsburg. „Mittei‑
lungen des Oberösterreichischen Landesarchivs“ 1957, Band 5, s. 150–151; G. Turba: Geschich‑
te des Thronfolgerechtes in allen habsburgischen Länder bis zur pragmatischen Sanktion Kaiser Karls VI. 1156 bis 1732. Wien–Leipzig 1903, s. 179–180; G. Wacha: Matthias Archidux Austriae.
„Mitteilungen des Oberösterreichischen Landesarchivs“ 1984, Band 14, s. 232–233.
Panowanie Rudolfa II upłynęło pod znakiem nieporozumień wewnątrz dy‑
nastii habsburskiej, zainicjowanych przez spór o schedę po Maksymilianie II.
Funkcjonujący w powszechnej świadomości obraz Habsburgów austriackich, jako rodziny prowadzącej spójną politykę wewnętrzną i zewnętrzną, nie wiele miał wspólnego z rzeczywistością na przełomie XVI i XVII stulecia. Członko‑
wie dynastii bardzo często działali indywidualnie, nie konsultując swych decyzji z dworem cesarskim. Prowadzili własną politykę także w stosunku do Rzeczy‑
pospolitej. Najlepszym tego przykładem była rywalizacja między arcyksiążętami w dobie trzeciego bezkrólewia, czy spór między Ernestem i Maksymilianem pod‑
czas negocjacji z Zygmuntem III Wazą w sprawie ewentualnej cesji korony pol‑
skiej na rzecz przedstawiciela dynastii rakuskiej. Konflikt wewnątrzdynastyczny osiągnął apogeum wraz z wystąpieniem zbrojnym arcyksięcia Macieja przeciwko Rudolfowi II. Okres braterskiej konfrontacji w historiografii niemieckojęzycznej określany jest jako Bruderzwist, od tytułu dzieła dziewiętnastowiecznego au‑
striackiego dramatopisarza Franza Grillparzera2.
Rodzinne waśnie nie ograniczały się jedynie do linii austriackiej. Postępowa‑
nie cesarza niejednokrotnie budziło niezadowolenie króla hiszpańskiego. Filip II nie pochwalał niemieckiej polityki Rudolfa II, radził, aby zajął on bardziej zdecy‑
dowane stanowisko wobec książąt Rzeszy. Próbował wpłynąć na cesarza, aby ten wyznaczył na swego następcę arcyksięcia Ernesta. Stosunki pomiędzy Wiedniem a Madrytem zostały poważnie nadwyrężone poprzez zakończone niepowodze‑
niem rozmowy w sprawie małżeństwa Rudolfa II z najstarszą córką króla hiszpań‑
skiego – Izabelą Klarą Eugenią. Rokowania w tej kwestii toczyły się szesnaście lat, a brak pozytywnego zakończenia należy przypisać zbyt wygórowanym oczekiwa‑
niom cesarza. Rudolf II jako posagu zażądał księstwa Mediolanu, zgłosił również pretensje do Niderlandów jako obszaru przynależącego do Rzeszy. Ostatecznie in‑
fantka Izabela została w 1599 roku żoną jego brata – arcyksięcia Albrechta3. W pierwszym dziesięcioleciu panowania dla Rudolfa II ważniejsze od zaan‑
gażowania się w sprawy państwa polsko ‑litewskiego były wydarzenia rozgry‑
wające się w Rzeszy, gdzie ostatecznie ukształtowały się dwie konkurujące ze sobą konfesje protestanckie, równie nieprzychylnie nastawione do katolicyzmu.
W tym okresie dynamiczniej w krajach niemieckich rozwijał się kalwinizm.
Przełomowa okazała się ostateczna kalwinizacja Elektoratu Palatynatu w 1583 roku. Na scenie politycznej pojawiło się bowiem nowe pokolenie – ludzi nasta‑
wionych ofensywnie, dążących do rewizji postanowień pokoju augsburskiego4.
2 F. Grillparzer: Ein Bruderzwist in Habsburg. Trauerspiel in fünf Aufzügen. Nachwort von H. Bachmaier. Stuttgart 1982.
3 B. Chudoba: Spain and the Empire 1519–1643. Chicago 1952, s. 161; F. Edelmayer: Phi‑
lipp II…, s. 177.
4 H. Schilling: Konfesjonalizacja w Cesarstwie – religijne i społeczne przemiany w Niem‑
czech lat 1555–1620. W: Idem: Konfesjonalizacja. Kościół i państwo w Europie doby przednowo‑
czesnej. Poznań 2010, s. 287–295.
Przeobrażenia w sferze wiary bezpośrednio wpływały na układ sił politycznych w cesarstwie. Rudolf II z niepokojem obserwował zmiany konfesji wśród człon‑
ków kolegium elektorskiego. Habsburgowie tradycyjnie liczyli na poparcie kur‑
firstów, którzy stanowili ich polityczne zaplecze w Rzeszy oraz gwarancję wyboru przedstawiciela dynastii rakuskiej na cesarza. Zagrożeniem dla taktycznego so‑
juszu mogła okazać się konwersja arcybiskupa Kolonii. Po przyjęciu luteranizmu Gebhard Truchsess von Waldburg przystąpił do protestantyzacji swego księstwa, co było niezgodne z klauzulą reservatum ecclesiasticum. Postępowanie elektora spotkało się ze zdecydowaną reakcją Rzymu. Papież Grzegorz XIII pozbawił go godności arcybiskupiej i ekskomunikował. Kapituła kolońska wybrała na jego miejsce Ernesta Wittelsbacha. G. Truchsess von Waldburg nie chciał ustąpić, co doprowadziło do wybuchu konfliktu, zwanego wojną kolońską (1583–1588).
Nowy elektor uzyskał wsparcie wojskowe ze strony Hiszpanii i Bawarii, a tak‑
że papieskie subwencje. Jego przeciwnik mógł liczyć jedynie na pomoc militar‑
ną księcia Jana Kazimierza Wittelsbacha, młodszego brata elektora Palatynatu Ludwika VI oraz finansową Henryka króla Nawarry. Cesarz ograniczył się do poparcia stanowiska kapituły. Wezwał również palatyna do wycofania wojsk.
Na ostrożną, niekonfrontacyjną, politykę Rudolfa II wobec protestanckich książąt Rzeszy zasadniczy wpływ miało zagrożenie tureckie. Stare niemieckie przysłowie, które głosi: Der Türk’ ist Lutheraners Glück, trafnie charakteryzu‑
je polityczną rzeczywistość drugiej połowy XVI wieku. Konieczność zabezpie‑
czenia środków finansowych na obronę przeciwko Imperium Osmańskiemu skłaniała cesarza do ustępstw i przyjęcia postawy ugodowej. Bilans niemieckiej polityki Rudolfa II jest jednak dla dynastii rakuskiej wyraźnie niekorzystny.
Słabnie autorytet Habsburga jako cesarza, wzrasta znaczenie państw terytorial‑
nych w Rzeszy, obok elektoratów Brandenburgii, Saksonii i Palatynatu, przede wszystkim Bawarii. Domowi Austriackiemu wyrósł poważny konkurent do god‑
ności cesarskiej – bawarscy Wittelsbachowie5.
Niewielka uwaga poświęcana sprawom Rzeczypospolitej w pierwszej deka‑
dzie panowania wynikała także z niechęci Rudolfa II do Stefana Batorego. Habs‑
burga niepokoiły kontakty księcia siedmiogrodzkiego z Turcją oraz jego zainte‑
resowanie królestwem węgierskim. Ponadto Batory jako król polski okazał się trudnym partnerem politycznym, prowadzącym rozmowy z dworem praskim z pozycji siły, co budziło sprzeciw Rudolfa II, który pamiętał o jego pochodze‑
niu. Te czynniki zaważyły na niemożności nawiązania współpracy w ramach ligi antytureckiej. Cesarz wolał zabiegać o przedłużenie rozejmu z Portą, niż współdziałać z polskim królem w ramach sojuszu antyosmańskiego.
Śmierć Stefana Batorego w Grodnie 12 XII 1586 roku otworzyła nowe moż‑
liwości – w Madrycie, Pradze, Wiedniu, Grazu i Innsbrucku odżyły nadzieje na zdobycie korony polskiej przez przedstawiciela dynastii habsburskiej. Informacje
5 K. Vocelka: Rudolf II. und seine Zeit. Wien–Köln–Graz 1985, s. 22–24.
o śmierci polskiego króla docierały na dwór cesarski różnymi drogami, m.in.
tę wiadomość przesłał do Pragi nuncjusz papieski w Rzeczypospolitej Girola‑
mo Bovio6. Nasuwają się pytania: jaka była reakcja Rudolfa II na wiadomość o polskim bezkrólewiu, czy podobnie jak za panowania Maksymiliana II za‑
biegi o tron Rzeczypospolitej stały się priorytetem dla cesarskiej polityki za‑
granicznej? Udzielenie odpowiedzi nie jest zadaniem prostym, ponieważ wiąże się z koniecznością oceny decyzji i działań Rudolfa II, postaci kontrowersyjnej, wzbudzającej skrajne emocje, zarówno u ówczesnych obserwatorów życia poli‑
tycznego, jak i współczesnych historyków.
W charakterystykach panowania Rudolfa II silnie podkreślany jest kontrast pomiędzy działalnością cesarza na polu nauki i kultury, a biernością w życiu pub‑
licznym. Trudno nie zgodzić się z opinią austriackiego historyka Karla Vocelki, że wizerunek Rudolfa II jako polityka, funkcjonujący w europejskiej historio‑
grafii, nie jest do końca prawdziwy – budują go bowiem uproszczenia oraz wie‑
lokrotnie powtarzane opinie o nieudolności i braku zdolności przywódczych7. Taki stan rzeczy wynika z małego zainteresowania historyków tą sferą działal‑
ności Habsburga, nadal niewiele wiemy o systemie rządów Rudolfa II, a także funkcjonowaniu cesarskiej dyplomacji. Mimo wielu opracowań dotyczących pa‑
nowania tego cesarza, poświęconych w głównej mierze jego zainteresowaniom artystycznym i naukowym, jego pasji kolekcjonerskiej oraz fascynacji alchemią, wciąż brakuje biografii politycznej8.
6 Zob. Filippo Sega do Decjusza Azzolina, Praga, 23 XII 1586. NB. Kaisehof 2/1, s. 359–361.
7 K. Vocelka: Rudolf II…, s. 9–11.
8 Zob. R.J.W. Evans: Rudolf II. NDB. Bd. 22. 2005, s. 169–171; Idem: Rudolf II. Ohnmacht und Einsamkeit. Graz 1980; A. Gindely: Rudolf II und seine Zeit 1600–1612. Bd. I–II. Prag 1863–1865; J. Hausenblasová: Der Hof Kaiser Rudolfs II. Eine Edition der Hofstaatsverzeichnisse 1576–1612. Prag 2002; J. Janáček: Rudolf II. a jeho doba. Praha 1987; H. Noflatscher: Rudolf II.
(1576–1612). W: Höfe und Residenzen…, s. 388–397; J.B. Novák: Rudolf II. a jeho pád. Praha 1935; Rudolf II. und Prag. Kaiserlicher Hof und Residenzstadt als kulturelles und geistiges Zentrum Mitteleuropas. Hg. E. Fučíková et al. Prag 1997; G. Schwarzenfeld: Rudolf II. der „saturnische Kaiser“. München 1961; Idem: Rudolf II. Ein deutscher Kaiser am Vorabend des Dreißigjährigen Krieges. München 1979; F. Stieve. Rudolf II. ADB. Bd. 29. 1889, s 493–515; K. Vocelka: Die po‑
litische Propaganda Kaiser Rudolfs II. (1576–1612). Wien 1981. Dotychczas na język polski została przetłumaczona jedna biografia Rudolfa II – J. Dauxois: Cesarz alchemików. Rudolf II Habsburg.
Kraków 1997. Wydawnictwo Bellona opublikowało pracę austriackiego historyka Friedricha Weissensteinera (F. Weissensteiner: Habsburgowie. Warszawa 2011, tytuł oryginału Die großen Herrscher des Hauses Habsburg. 700 Jahre europäische Geschichte. München 2007), w której jest szkic o Rudolfie II (s. 123–141). Niestety tłumaczenie polskie zawiera rażące błędy – np. brat Rudolfa arcyksiążę, a następnie cesarz Maciej, figuruje w tekście jako Mateusz, por. s. 127. Obie pozycje mają jednak charakter popularnonaukowy. Warty odnotowania jest natomiast szkic cze‑
skiego historyka Jaroslava Pánka: Rudolf II jako król czeski. W: Idem: Czechy a Polska. Na progu czasów nowożytnych. Toruń 2014, s. 405–420. Autor ocenił w nim pozytywnie kompetencje po‑
lityczne Habsburga.
Vocelka ponadto stwierdził, że nie można traktować długiego okresu rządów Rudolfa II całościowo. Podzielił jego panowanie na trzy okresy9, na podstawie pogarszającego się stanu zdrowia cesarza i postępu choroby psychicznej (schizo‑
frenii). Pierwszy od 1576 roku do początku lat 90. XVI wieku (do wybuchu lange Tükenkrieg) charakteryzował się dużym zaangażowaniem Rudolfa II w sprawy państwowe oraz dbałością o interesy Domu Austriackiego. Dyplomaci europej‑
scy, przebywający na dworze cesarskim, podkreślali jego inteligencję, ambicję, ale zauważali także brak zdecydowania w działaniu oraz szczególną wrażliwość i skłonność do popadania w melancholię. W drugim okresie, przypadającym na lata wojny z Turcją (1593–1606), Habsburg ulegał znacznym wahaniom na‑
strojów. Po stanie zadowolenia z siebie, bezkrytycznej oceny własnych możliwoś‑
ci, następowało przygnębienie i zniechęcenie. Rudolf działał niekonsekwentnie lub zamykał się w sobie. Trzecia faza panowania (1606–1612) cechowała się zna‑
czącym spadkiem zainteresowania cesarza sprawami państwowymi. Rudolf II nie brał udziału w posiedzeniach tajnej rady. Sporadycznie udzielał audiencji zagranicznym posłom. Duży wpływ na jego zachowanie miał konflikt z bratem Maciejem. Intrygi arcyksięcia, negocjacje prowadzone przez niego z członka‑
mi rodziny habsburskiej i przedstawicielami elity władzy, wreszcie wystąpie‑
nie zbrojne przeciwko cesarzowi spowodowały wzrost nieufności Rudolfa II do urzędników oraz doradców. Stan psychiczny Habsburga uległ radykalnemu po‑
gorszeniu, a ostatecznie zmusił go do wycofania się z życia politycznego.
Rudolfa II można nazwać cesarzem niespełnionych nadziei. Największe ocze‑
kiwania związane z jego wyborem miały Stolica Apostolska i Hiszpania. Papież Grzegorz XIII wysłał nawet do Pragi nadzwyczajne poselstwo – kondolencyjne i gratulacyjne zarazem, które odbył Annibal z Kapui. Dyplomata papieski miał za zadanie zdobycie informacji na temat nowego władcy i jego najbliższego oto‑
czenia10. Rzym liczył, że młody Habsburg nie będzie kontynuatorem polityki religijnej swojego ojca Maksymiliana II, podejmie skuteczne działania kontrre‑
formacyjne w Rzeszy i krajach dziedzicznych oraz przystąpi do ligi antyturec‑
kiej11. W obu wypadkach papieża spotkało rozczarowanie. Zawiódł się także
9 K. Vocelka: Rudolf II…, s. 9–11.
10 A. Koller: Der Kaiserhof am Beginn der Regierung Rudolfs II. in den Berichten der Nun‑
tien. W: Kaiserhof–Papsthof (16.–18. Jahrhundert). Hg. R. Bösel, G. Klingenstein, A. Koller.
Wien 2006, s. 13–24. Zob. także: J.W. Woś: Annibale di Capua. Nunzio apostolico e arcivescovo di Napoli (1544c.–1595). Materiali per una biografia. Roma 1984.
11 Stosunek Rudolfa do protestantów w Rzeszy był podobny jak w czasach Maksymiliana II, uwarunkowany poziomem zagrożenia tureckiego i stanem finansów habsburskiego władztwa.
Większe sukcesy działań kontrreformacyjnych zaobserwować można w krajach dziedzicznych.
Były one jednak w dużej mierze zasługą innych członków Domu Austriackiego, władców tzw.
Innerösterreich – Karola Styryjskiego, a następnie jego syna Ferdynanda. Zob. Acten und Cor‑
respondenzen zur Geschichte der Gegenreformation in Innerösterreich unter Erzherzog Karl II.
(1578–1590). Hg. J. Loserth. Wien 1898 (Fontes Rerum Austriacarum, 2. Abtheilung Diploma‑
taria et Acta, L. Band); Akten und Korrespondenzen zur Geschichte der Gegenreformation in In‑
Filip II, o czym już wspomniano. Król hiszpański miał nadzieję, że Rudolf II jako jego wychowanek, kawaler Orderu Złotego Runa (od 1585 r.) będzie mu oddany i podporządkowany.
Historycy bardzo mocno podkreślają znaczenie pobytu Rudolfa II na dwo‑
rze madryckim dla rozwoju osobowości przyszłego cesarza. Przybywszy do Hiszpanii miał dwanaście lat, opuścił ją jako dziewiętnastoletni młodzieniec.
Według badaczy (Anton Gindely, Josef Janáček) w Madrycie ukształtowały się jego poglądy na sposób sprawowania władzy (skłonność do absolutyzmu, po‑
trzeba reprezentacji, dbałość o ceremoniał i etykietę), upodobania artystyczne i kulturalne (przeniesienie siedziby dworu do Pragi i przebudowa zamku na Hradczanach, inspirowana hiszpańskim Escorialem) oraz podstawy koordyno‑
wanej przez niego polityki religijnej Habsburgów austriackich (rekatolizacja kra‑
jów dziedzicznych)12. Jaroslava Hausenblasová słusznie zauważyła jednak: „In Spanien bildeten sich auch Rudolfs persönliche Charakterzüge, sein religiöses Empfinden sowie seine staatsmännischen und politischen Ansichten heraus; als zukünftiger Herrscher fand er hier seine Vorbilder. Die Bedeutung des Aufen‑
thaltes und der Erziehung in Spanien für die Formung der menschlichen und staatsmännischen Persönlichkeit Rudolfs II. wurde zwar in allen bisherigen Mo‑
nographien bereitwillig anerkannt, aber über konkrete Aspekte dieses Einflusses können wir bisher nur spekulieren“13. Badacze nie są w stanie wskazać konkret‑
nych przejawów wpływu wychowania i pobytu na dworze Filipa II na charak‑
ter i późniejsze postępowanie cesarza głównie z powodu ograniczonej wiedzy o okresie hiszpańskim, który jest słabo poświadczony źródłowo. W tym zakresie nie wychodzą poza ustalenia Erwina Mayer ‑Löwenschwerdta14. Warto jednak zauważyć, że towarzysze lat młodzieńczych spędzonych w Madrycie odgrywali bardzo ważną rolę w późniejszym okresie życia Rudolfa II. Jego brat, arcyksiążę Ernest, był mu najbliższy ze wszystkich członków Domu Austriackiego. Wie‑
nerösterreich unter Ferdinand II, erster Teil 1590–1600, zweiter Teil 1600–1637. Hg. J. Loserth, Wien 1906–1907 (Fontes Rerum Austriacarum, 2. Abtheilung Diplomataria et Acta, LVIII, LX.
Band); R. Pörtner: Die Gegenreformation in der Steiermark (Innerösterreich). W: Staatsmacht und Seelenheil. Gegenreformation und Geheimprotestantismus in der Habsburgermonarchie.
Hg. R. Leeb, S.C. Pils, T. Winkelbauer. Wien 2007, s. 376–385, zaś w Austrii Górnej i Dolnej arcyksięcia Ernesta. Zob. V. Bibl: Erzherzog Ernst und die Gegenreformation in Niederösterreich (1576–1590). „Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung“, 1901, Erg.–
Bd. 6, s. 575–596. O stosunku cesarza do idei utworzenia sojuszu antyosmańskiego w pierwszych latach jego panowania pisał m.in. F. von Bezold: Kaiser Rudolf II. und die heilige Liga. „Ab‑
handlungen der historischen Classe der königlich bayerischen Akademie der Wissenschaften“, 1883–1886, 17, s. 339–384.
12 Por. A. Gindely: Rudolf II und seine Zeit…, Bd. I, s. 26–27; J. Janáček: Rudolf II. a jeho doba…, s. 30–45.
13 J. Hausenblasová: Der Hof Kaiser Rudolfs II…, s. 16.
14 E. Mayer ‑Löwenschwerdt: Der Aufenthalt der Erzherzöge Rudolf und Ernst in Spanien 1564–1571. „Sitzungsberichte der phil.–hist. Klasse der Akademie der Wissenschaften in Wien“
1927, 206, 5, Abhandlung, s. 3–64.
lokrotnie doradzał cesarzowi w najtrudniejszych sprawach. To jego Rudolf II widział w roli króla Polski, ale także swojego sukcesora, mimo niechęci jaką żywił do projektów elekcji vivente imperatore, widząc w nich jedynie próbę osła‑
bienia własnej władzy. Książę Adam von Dietrichstein, zarządzający w Madrycie świtą arcyksięcia, po uzyskaniu przez Rudolfa II godności cesarskiej awansował na ochmistrza jego dworu (Obersthofmeister). Wolfgang von Rumpf, dbający o finanse podczas pobytu w Hiszpanii, został prezydentem kamery nadwornej (Oberstkämmerer) i wieloletnim doradcą cesarza. Natomiast madrycki preceptor arcyksięcia, doktor prawa, Johann Tonner zasilił skład najważniejszego organu administracji centralnej – rady nadwornej15.
Dwór cesarski, rozumiany jako instytucja władzy i ośrodek koordynowania działań habsburskiej dyplomacji, w okresie panowania Rudolfa II ulegał znacznym przemianom. Heinz Noflatscher wyodrębnił jego trzy fazy rozwojowe, posługując się kryterium mobilności i koherencji. Lata 1576–1583 to okres stosunkowo dużej aktywności dworu, związanej z procesem przejmowania władzy po Maksymilia‑
nie II. Nowy cesarz brał udział m.in. w obradach Reichstagu i sejmów krajowych.
Rok 1583 otworzył okres rezydowania dworu cesarskiego w Pradze, dobrej współ‑
pracy Rudolfa II z najwyższymi urzędnikami i instytucjami centralnymi, takimi jak kancelaria, tajna rada czy rada nadworna16. Okres stabilizacji i kooperacji trwał do początku XVII wieku. Pogarszający się stan zdrowia cesarza i narastający kon‑
flikt z arcyksięciem Maciejem niósł ze sobą dynamiczne zmiany w elicie władzy i najbliższym otoczeniu Rudolfa II oraz paraliż instytucji państwowych17. W ostat‑
niej dekadzie panowania Habsburg ulegał skrajnie odmiennym wpływom. Kiero‑
wał się podszeptami nuncjuszy apostolskich i facción española, bądź dopuszczał do siebie jedynie tzw. Kammerdienerregiment, w składzie Johann Popp, Hieronim Makowski von Machau, Philipp Lang18.
We wcześniejszych latach krąg doradców cesarskich odznaczał się dużą stabilnością. Do najbardziej wpływowych osób na dworze należeli: wspomnia‑
ny Wolfgang Rumpf19 oraz Paul Sixt Trautson20, Jacob Kurz von Senfftenau,
15 F. Stieve: Rudolf II…, s. 498.
16 Za cezurę początkową stałego pobytu cesarza w Pradze przyjmuje się rok 1583, gdy Ru‑
dolf II zwrócił się do stanów czeskich z prośbą o nadzwyczajny podatek na przebudowę zamku.
Przeniesienie siedziby dworu zapoczątkowało jednak okres dualizmu władzy (część instytucji centralnej administracji nadal pozostawała w Wiedniu, inne uległy rozdwojeniu). Utworzono godność namiestnika krajów austriackich (Statthalter von Ober ‑ und Niederösterreich).
17 H. Noflatscher: Rudolf II…, s. 389.
18 Zob. F. Hurter: Philipp Lang, Kammerdiener Kaiser Rudolfs II. Schaffhausen 1851.
19 F. Stieve: Rumpf Wolfgang Siegmund. ADB. Bd. 29. 1889, s. 668–669; F. Edelmayer: „Ma‑
nus manum lavat“. Freiherr Wolf Rumpf zum Wielroß und Spanien. W: Die Fürstenberger. 800 Jahre Herrschaft und Kultur in Mitteleuropa. Hg. E.H. Eltz, A. Strohmeyer. Korneuburg 1994, s. 235–252; Idem: Wolf Rumpf de Wielross y la España de Felipe II y Felipe III. “Pedralbes. Revista d’Història Moderna” 1996, 16, s. 133–163.
20 F. Krones: Trautson, Paul Sixt Freiherr. ADB. Bd. 38. 1894, s. 522–524.
Johann Barvitius21 i Andreas Hannewaldt22. Niemiecki historyk Stefan Eh‑
renpreis, charakteryzując funkcjonowanie administracji centralnej w dobie panowania Rudolfa II, słusznie zauważył, że: „Die Mängel der kaiserlichen Zentralverwaltung im späten 16. Jahrhundert waren zahlreich: Geheimnisver‑
rat, schleppender Geschäftsgang in der Kanzlei, Vetternwirtschaft […]. Das Hauptproblem der Behördenorganisation am Hof Rudolf II. bestand in der Koordination der kaiserlichen Politik”23. Brak współpracy pomiędzy cesar‑
skimi organami władzy i urzędnikami oraz powolność ich działań wpływały także na rozwój kwestii polskiej i nieefektywność habsburskiej polityki za‑
granicznej.
Według austriackiego historyka Jana Paula Niederkorna panowanie Ru‑
dolfa II to nie najlepszy czas dla cesarskiej dyplomacji. Z większością państw utrzymywano stosunki oparte jedynie na wysyłanych doraźnie poselstwach, któ‑
re niejednokrotnie wyruszały do kraju swojego przeznaczenia z dużym opóź‑
nieniem. Nie lepiej wyglądała też sprawa stałych placówek w Rzymie, Wenecji i Hiszpanii, które czasem pozostawały bez obsady latami24. Zauważalny jest tak‑
że w działaniach habsburskiej dyplomacji brak zdecydowania, wynikający po części z braku poczucia wspólnoty interesów i wewnątrzdynastycznej rywaliza‑
cji, a także z osobowości samego cesarza.
Zasadniczym problemem w ocenie panowania Rudolfa II jest niemożność stwierdzenia, jak dalece jego stan psychiczny wpływał na sposób sprawowa‑
Zasadniczym problemem w ocenie panowania Rudolfa II jest niemożność stwierdzenia, jak dalece jego stan psychiczny wpływał na sposób sprawowa‑