oraz gwarantować dostępność obiektów zwiedzającym. Forty znajdujące się w zasobach gminy nie mogą być sprzedawane, tylko dzierżawione na okres 30 lat, co gwarantuje właściwą perspektywę dla realizacji i amortyzacji inwestycji. Kluczowym zadaniem w realizacji tej uchwały stało się poszukiwanie użytkowników dla fortów opuszczonych, z których kilka pozostaje nadal niezagospodarowanych. Program zakłada też utworze-nie muzeum rozproszonego Twierdzy Kraków obejmującego różne typy fortów zacho-wanych w dobrym stanie technicznym. Organizacji muzeum rozproszonego w ramach własnego programu „Otwarta Twierdza” podjęła się Fundacja Aktywnej Ochrony Za-bytków Techniki i Dziedzictwa Kulturowego JANUS, która współtworzyła uchwałę i ak-tualnie dzierżawi pięć fortów wytypowanych jako obiekty muzealne.
Zabytkowe fortyfikacje są obiektami posiadającymi ogromny potencjał, a ich zna-czenie dla dziedzictwa kulturowego często wykracza poza zakres lokalny. Opieka nad nimi z reguły spoczywa na samorządach, fundacjach lub lokalnych stowarzyszeniach.
Niestety remonty konserwatorskie i adaptacyjne oraz późniejsze utrzymanie wiążą się z dużymi nakładami finansowymi, nierzadko przekraczającymi koszt analogicznych działań w zabytkach niepełniących pierwotnie funkcji militarnej. Z tego powodu pod-jęcie działań przy zabytkach architektury militarnej często warunkowane jest pozyska-niem dotacji ze źródeł publicznych – z budżetu państwa poprzez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, z budżetów samorządu terytorialnego czy też ze środków Unii Europejskiej w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych bądź funduszy strukturalnych. Wsparcia finansowego na rewaloryzację umocnień ziemnych i terenów zielonych należących do fortów udziela też Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska, z którego w Krakowie skorzystały dwa forty (Fort Kleparz i Fort Tonie). Krakowskie forty wpisane do rejestru zabytków korzystały głównie z dofinansowania Narodowego Funduszu Rewaloryzacji Zabytków Krakowa, dystrybuowanego przez Społeczny Komi-tet Odnowy Zabytków Krakowa.
Geneza powstania SKOZK, który przydziela dotacje do prac konserwatorskich oraz sprawuje nadzór nad tymi pracami, wiąże się z wpisaniem centrum Krakowa na listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO w 1978 r. Fundusz ten miał wspierać przede wszystkim odnowę zespołów zabytkowych znajdujących się na obszarze wpi-sanym, tj. średniowiecznego miasta lokacyjnego, dawnego miasta Kazimierz i wzgórza wawelskiego, oszczędzonych wprawdzie przez wojenną zawieruchę, ale zdegradowa-nych przez brak bieżących remontów. Z powodu odrębnego funduszu umiejscowionego w kancelarii Prezydenta RP krakowskie zabytki, z nielicznymi wyjątkami, nie otrzy-mują dotacji z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Forty Twierdzy Kraków położone są poza obszarem UNESCO i pomnika historii, a więc dotacje otrzymywały tylko wybitne dzieła obronne, jak Fort Św. Benedykt w typie wieży maksymiliańskiej czy fort cytadelowy Kościuszko. Ogromną szansą dla fortów położonych z dala od cen-trum miasta stały się zmiany w dofinansowywaniu zabytków wprowadzające priorytety operacyjne i działania Narodowego Funduszu Rewaloryzacji Zabytków Krakowa
przy-Halina Rojkowska, Michał Szkoła
jęte uchwałą nr 5/2013 Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa z dnia 16 marca 2013 r., w których Twierdza Kraków stanowi działanie I w priorytecie I – Obiekty użyteczności publicznej. Zwiększyło to znacznie liczbę fortów objętych dotacjami do około 10 obiektów rocznie, a w niektórych realizowano po kilka zadań. Poza pracami konserwatorskimi i budowlanymi na szerszą skalę dofinansowano dokumentacje pro-jektowe i dokumentacje związane z rewaloryzacją zieleni umożliwiające niektórym beneficjentom rozpoczęcie prac. Należy dodać, że jeszcze przed wprowadzeniem prio-rytetów w latach 2010-2013 zwiększono ilość dotacji dla fortów przydzielanych przez SKOZK. Najważniejsze prace wykonane z tych dotacji zostały omówione na sesji zorga-nizowanej w Toruniu w 2012 r. i opublikowane w materiałach z tej sesji. 1
Kolejną szansą dla zabytków postmilitarnych stały się programy Unii Europejskiej.
Największe znaczenie w Małopolsce w latach 2007–2013 miał program finansowy MRPO (Małopolski Regionalny Program Operacyjny), którego celem było wzmocnienie konku-rencyjności regionu m.in. poprzez wzmocnienie turystyki i przemysłu kulturowego. Be-neficjentami programu operacyjnego byli użytkownicy dwóch fortów: Kościuszko i To-nie. Obecnie rewitalizacja i zachowanie dziedzictwa nadal może być finansowane ze źródeł unijnych w ramach perspektywy 2014–2020 i należy mieć nadzieję, że szansa ta będzie dostrzeżona także przez dysponentów innych fortów.
Najbardziej znanym krakowskim fortem jest cytadelowy Fort 2 Kościuszko. Z racji znaczenia historycznego, walorów krajobrazowych, architektonicznych i lokalizacji bli-skiej centrum miasta cieszy się dużą frekwencją odwiedzających. Wzniesiony w latach 1850–1856 na rzucie zbliżonym do sześcioboku, wokół starszego, centralnie położonego ziemnego kopca – symbolicznej mogiły Tadeusza Kościuszki, należy do najstarszych zabytków dawnej Twierdzy Kraków. Obiekt przystosowany do samodzielnej obrony po-siadał od zachodu trzy duże ziemne bastiony z murowanymi hangarami i kaponierami w fosie wysadzonymi w 1945 r. w trakcie działań wojennych. W latach 1947–1956 rozbie-rano bastiony pod hasłem usuwania zaborczych pamiątek i odzysku cegły dla potrzeb odbudowy Warszawy. Akcja ta okazała się chybiona, gdyż materiał rozbiórkowy z solid-nie budowanego fortu nadawał się jedyz solid-nie do wykorzystania jako gruz. Z czasem ruiny bastionów porosły lasem z samosiewów. Teren dużej działki fortecznej objętej wpisem do rejestru zabytków jest własnością Gminy Miejskiej Kraków i pokryty jest utrzymywa-nym lasem, poza dziełami obronutrzymywa-nymi dzierżawioutrzymywa-nymi bądź użytkowautrzymywa-nymi przez inne podmioty. Kopiec Kościuszki, kaplica bł. Bronisławy oraz kurtyna i murowany bastion V znajdujące się pomiędzy wjazdem do fortu a koszarami użytkowane są przez Komitet Kopca Kościuszki. Budynek koszar zajmujący wschodnią część fortu i sąsiadujący z nim bastion IV oraz kurtyna w północnej części obwodu dzierżawione są stacji radiowej
1 H. Rojkowska-Tasak, Prace adaptacyjno-konserwatorskie w fortach dawnej Twierdzy Kraków w latach 2011, 2012, w: Fortyfikacje nowożytne w Polsce – badania, realizacje, projekty. Zagospodarowanie do współczesnych funkcji, praca zbiorowa pod red. L. Narębskiego, Toruń 2013, s. 147–154.
Rewaloryzacja fortów krakowskich z uwzględnieniem środków zewnętrznych
RMF FM. Każdy z podmiotów we własnym zakresie prowadzi prace rewaloryzacyjne i adaptacyjne przy dofinansowaniu głównie z Narodowego Funduszu Rewaloryzacji Za-bytków Krakowa.
Prace przy zrujnowanych bastionach I–III prowadzone aktualnie przez Zarząd Bu-dynków Komunalnych zostały rozpoczęte w 2009 r. od badań archeologicznych bę-dących podstawą prac projektowych dla planowanego parkingu i kontynuowane były w 2011 r. Od 2014 r. w obrębie bastionów prowadzone są roboty zmierzające do uczy-telnienia odsłanianych reliktów i ich udostępnienia w formie przestrzeni o charakterze parkowym. Częściowo odtwarzany jest mur kurtynowy bastionów z bramami, a w per-spektywie zostaną wyeksponowane relikty murów bastionów i fosa. Inwestycja ta przy-wraca ślad nieistniejącego dotąd w przestrzeni, silnie ufortyfikowanego zachodniego frontu fortu. Aranżacja bastionów na park wraz z zewnętrznym obejściem fortu i mo-dernizacją istniejących ścieżek, a także rewaloryzacja zewnętrznego szańca stały się przedmiotem aplikacji o środki unijne w ramach perspektywy 2016–2020.
Z dofinansowania NFRZK odnawiane są przez RMF FM ceglane elewacje koszar i bastionu IV wzbogacone detalem kamiennym oraz wykonywana jest częściowa mo-dernizacja stolarki okiennej w budynku koszar.
Komitet Kopca Kościuszki w latach 2011–2013 zrealizował ze środków unijnych re-mont z częściową odbudową bardzo zniszczonej i zawilgoconej kurtyny V oraz adaptację jej wnętrza na centrum wystawiennicze im. Tadeusza Kościuszki. Po usunięciu ziem-nego zasypu i wyeksponowaniu imponujących struktur murów o konstrukcji arkadowej we wnętrzu kurtyny na dwóch poziomach pomieszczono przestronne sale ekspozycyjne
Ryc. 12.1. Fort 2 Kościuszko, rewitalizacja kurtyny V-1 z funduszy Unii Europejskiej. Fot. H. Rojkowska Halina Rojkowska, Michał Szkoła
i konferencyjne. Inwestycja kosztowała 8,8 mln zł brutto, a projekt był dofinansowany w ramach MRPO łączonego z dotacją NFRZK. Obecnie Komitet prowadzi starania zmie-rzające do rozbudowy istniejących w bastionie V ekspozycji związanych z Tadeuszem Kościuszką i z Twierdzą Kraków oraz stworzenia pierwszego w Polsce Muzeum Kościusz-kowskiego. W tym celu planuje pozyskać dodatkową przestrzeń przez szklane zadasze-nie, niewidoczne z kopca, niewielkiego dziedzińca przed bastionem V i włączenie go do muzeum jako części recepcyjnej. Gotowy już projekt zyska szansę realizacji w przypadku ponownego pozyskania środków zewnętrznych z funduszy europejskich. Adaptacja kur-tyny na centrum wystawiennicze jest to jedyny jak dotąd projekt w Forcie Kościuszko zrealizowany z tych funduszy. Należy wspomnieć też o pracach przy bramie wjazdowej na ten dziedziniec prowadzonych w 2014 r. ze wsparciem z NFRZK, których efektem było przywrócenie pierwotnego wyglądu budynku bramy z drewnianymi wrotami, oraz fragmentu fosy i mostu, a także o trwającej obecnie przebudowie górnej partii bastionu, gdzie docelowo zostaną zrekonstruowane stanowiska strzeleckie.
Środki z funduszy europejskich otrzymała także Fundacja „JANUS” prowadząca w latach 2011–2013 prace rewaloryzacyjne w Forcie 44 Tonie położonym w północno--zachodniej części zewnętrznego pierścienia obronnego. Jako stały fort artyleryjski po-wstał on w latach 1883–1885, a na początku XX w. przeszedł kompleksową modernizację na fort opancerzony, jedyny w twierdzy, z budową tradytora i dwóch budynków bate-rii wyposażonych w wieże wysuwalno-obrotowe Senkpanzer M.2. zachowane w bardzo złym stanie. Z funduszy Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego (MRPO), Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) oraz Narodowego Funduszu
Re-Ryc. 12.2. Fort 2 Kościuszko, prace uczytelniające zburzone bastiony, dotowane z NFOZK. Fot. H. Rojkowska Rewaloryzacja fortów krakowskich z uwzględnieniem środków zewnętrznych
waloryzacji Zabytków Krakowa i Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska Fundacja realizowała w tym i innych fortach program „Otwarta Twierdza”. Silnie zawilgocone baterie zostały poddane kompleksowej konserwacji. W dużym budynku koszar szyjo-wych tylko w środkowej części i w poternie wykonano prace remontowo-konserwator-skie obejmujące izolację stropodachu z przywróceniem przedpiersia oraz rekonstrukcję środkowej partii elewacji przekształconej w okresie powojennym. Na drodze dojazdowej i wzdłuż koszar wykonano nową nawierzchnię nawiązującą do pierwotnej typu „ma-cadam” oraz skorygowano profile ziemne wzdłuż drogi dojazdowej i przy lewej baterii.
Usuwane są systematycznie wtórne przekształcenia wprowadzone przez Ludowe Woj-sko Polskie, a wierne rekonstrukcje zbliżają obiekt do stanu z początku XX w. Ozna-czono też ścieżki edukacyjne.
Gmina Miejska Kraków przy wsparciu funduszy unijnych planuje w dwóch sąsiadu-jących ze sobą, bardzo zniszczonych fortach umieszczenie jednostek kultury. W Forcie Artyleryjskim 52 Borek domu kultury, w Forcie Pancernym 52a Jugowice Muzeum Ruchu Harcerskiego.
Fort Borek zbudowany w latach 1884–86 jest jedynym w twierdzy krakowskiej for-tem artyleryjskim dwuwałowym – niższy wał dla piechoty poprzedzał wał dla artylerii.
Po wojnie fort zaadaptowano do funkcji przemysłowej, co przyczyniło się do jego de-gradacji. Obecnie obiekt znajduje się pośród nowych osiedli mieszkaniowych rozwija-jących się w jego otoczeniu w ostatnich latach. Silna inicjatywa radnych dzielnicowych i współpraca z Politechniką Krakowską doprowadziły do powstania projektu remonto-wo-adaptacyjnego obiektów kubaturowych i przywrócenia otaczających je pierwotnych form ziemnych. Otoczenie fortu przeznaczono na teren parkowy. Dużą salę wielofunk-cyjną ze sceną zlokalizowano w nowej kubaturze wstawionej centralnie pomiędzy bu-dynkiem koszar a wolnostojącą kaponierą wjazdu i częściowo rekonstruowanym mu-rem Carnota. Dotychczas zrealizowano większość prac zabezpieczających stropodach, na którym powstanie taras. Docelowy remont adaptacyjny wymagający dużych nakła-dów finansowych jest szansą na uratowanie tego unikatowego zabytku i odpowiedzią na oczekiwania lokalnej społeczności.
Fort 52a Jugowice, zwany też „Łapianką”, zbudowany w latach 1896–1902, opusz-czony przez wojsko w 1958 r., pozbawiony wyposażenia pancernego został przystoso-wany do celów produkcyjnych, co wpłynęło na duży zakres zniszczeń i przekształceń.
Produkcja usunięta została dopiero w 2003 r. W 2010 r., w stulecie ruchu harcerskiego na ziemiach polskich, władze miasta podjęły decyzję o zlokalizowaniu w obiekcie Mu-zeum Ruchu Harcerskiego, a w 2011 r. ogłoszono ogólnopolski konkurs na koncepcję architektoniczną. Jednocześnie rozpoczęto porządkowanie terenu i usunięto wtórne budynki i nadbudówki. W 2015 r. przy wsparciu finansowym Narodowego Funduszu Rewaloryzacji Zabytków Krakowa w bardzo krótkim czasie zrealizowano I etap prac re-montowo-konserwatorskich bloku koszarowo-bojowego, przywracając jego walory hi-storyczne. Obecnie trwają prace nad projektem budowlanym współczesnego pawilonu
Halina Rojkowska, Michał Szkoła
Ryc. 12.3. Fort 44 Tonie, rewaloryzacja środkowej partii koszar szyjowych z funduszy Unii Europejskiej.
Fot. H. Rojkowska
Ryc. 12.4. Fort 52 ½ Sidzina, zniszczony blok koszarowo-bojowy, prace rewaloryzacyjno-adaptacyjne planowane przy wsparciu funduszy Unii Europejskiej. Fot. H. Rojkowska
Rewaloryzacja fortów krakowskich z uwzględnieniem środków zewnętrznych
Ryc. 12.5. Fort 52a Jugowice, odrestaurowana elewacja i strop ze środków NFOZK. Fot. H. Rojkowska
Ryc. 12.6. Bastion III Kleparz, projekt rewaloryzacji kurtyn i kaponiery „kocie uszy”, prace planowane przy wsparciu funduszy Unii Europejskiej. Repr. M. Szkoła
Halina Rojkowska, Michał Szkoła
muzealnego, który zostanie ukryty w ziemnym wale przedpola. Fort będzie służył ce-lom wystawienniczym, konferencyjnym oraz integrowaniu środowiska harcerzy w ra-mach imprez plenerowych.
Od drugiej strony z Fortem Borek sąsiaduje podwójny fort pancerny 52 ½ Skot-niki-Sidzina, powstały w latach 1897–98, tworząc z wyżej opisanymi fortami grupę warowną do obrony m.in. traktu wiedeńskiego. Dzieło południowe Sidzina, przez dłu-gie lata niezagospodarowane, dzierżawione jest od niedawna przez Fundację Hipote-rapia na Rzecz Dzieci Niepełnosprawnych, która zamierza pozyskać środki unijne na zachowawczy remont bloku koszarowo-bojowego z konserwacją trzech czasz pancer-nych i odbudowę drewnianej wartowni na cele statutowe fundacji. Rozległy teren wokół fortu przeznaczony będzie na zajęcia hipoterapeutyczne i park, częściowo udostępniony dla lokalnej społeczności. Obiekt północny Skotniki, mieszczący wcześniej archiwum, jest siedzibą Centrum Dokumentacji Zsyłek, Wypędzeń i Przesiedleń Uniwersytetu Pe-dagogicznego w Krakowie. Z dotacji z NFRZK na ukończeniu jest remont dachu przy-wracający jego pierwotną formę i rozpoczną się prace we wnętrzu.
W kolejnym Forcie Pancernym 51½ Swoszowice, powstałym w tym samym cza-sie, funkcjonuje dostępne dla zwiedzających muzeum prowadzone przez fundację „Glo-ria Fortibus” dzierżawiącą obiekt. Działalność edukacyjna i zbiory o charakterze mi-litarnym związane są z historią polskiej wojskowości i żołnierzy służących w czasie zaborów. Na konieczne reperacje i zabezpieczenia pozyskiwane są dotacje z NFRZK, ale zamiarem prowadzącego muzeum jest pozyskanie znacznie większych środków na re-mont fortu i rozwój muzeum przez aplikowanie do funduszy europejskich. Ponadto na działce należącej do fortu, na której znajduje się także bateria dział i strzelnica, ma po-wstać ośrodek rekreacyjno-sportowy.
W rękach spółki „VINFORT” znajduje się Bastion III (zwany też Fortem Kle-parz), powstały w I fazie budowy Twierdzy w latach 1856–59. Pomimo pojawiających się w okresie powojennym koncepcji rozbiórki obiektu został on zachowany i przysto-sowany na potrzeby rozlewni i magazynu win – funkcja w ograniczonym zakresie jest kontynuowana do chwili obecnej. Należy podkreślić duży potencjał inwestycyjny za-bytku położonego bardzo blisko ścisłego centrum miasta i jednej z głównych arterii komunikacyjnych. W związku z tym w części fortu zaniechano produkcji, przeznaczając wnętrza na cele komercyjne. W kaponierze szyjowej powstał atrakcyjny klub muzyczny z dwoma scenami, w którym surowe ceglane ściany połączono z nowoczesnymi ele-mentami aranżacji. Na fragmencie wału w latach 1998–2003 przy wsparciu Funduszu Ochrony Środowiska odtworzono wał artyleryjski ze schronami pogotowia i ustawiono kopię armaty. Ze względu na lokalizację w forcie przewidziano m.in. centrum informa-cyjno-recepcyjne dla zwiedzających Twierdzę Kraków. Przygotowano dwa projekty apli-kacyjne do funduszy Unii Europejskiej. Projekt dla kaponiery zapola („jaskółczy ogon”) mającej pomieścić muzeum i pomieszczenia biurowe zakłada przekrycie nieregularnego dziedzińca kaponiery dachem w celu przekształcenia go w salę wielofunkcyjną. Drugi
Rewaloryzacja fortów krakowskich z uwzględnieniem środków zewnętrznych
projekt o charakterze konserwatorskim zakłada kontynuację prac przy wale artyleryj-skim z rekonstrukcją odspojonego lica murów kurtynowych i aranżacją nasypów ziem-nych z poprzecznicami w aktualnym stanie zachowania. Zapewnia też udostępnienie turystyczne przez wprowadzenie współczesnych schodów zewnętrznych i windy.
Powyższe przykłady dowodzą, że w zabytkowych obiektach fortecznych możliwe jest przeprowadzenie działań rewaloryzacyjnych mających na celu wprowadzenie no-wych funkcji przy wyeksponowaniu samego dzieła jako najważniejszego eksponatu dokumentującego historię miejsca. Bezsprzecznie działania konserwatorskie i zabez-pieczające generują ogromne koszty, których zazwyczaj nie są w stanie ponosić samo-dzielnie podmioty dysponujące zabytkowymi fortyfikacjami. System dotacji publicz-nych, w powiązaniu z zaangażowaniem samorządów, środowisk lokalnych i naukowych, daje realną szansę na ratowanie i zagospodarowanie fortyfikacji.
Halina Rojkowska, Michał Szkoła