Analizując Twierdzę Wisłoujście w kontekście zagospodarowania, udostępnienia w ce-lach turystycznych, rekreacyjnych, adaptowania do współczesnych funkcji, należy mieć świadomość rozległości tego obiektu oraz jego złożonej struktury. Zachowane do dnia dzisiejszego założenia fortyfikacyjne zlokalizowane po wschodniej stronie Kanału Por-towego – Fort Carré oraz Szaniec Wschodni wraz z rawelinem i siecią fos – to blisko 17 ha obiektów ziemnych oraz murowanych o charakterze militarnym bądź współczesnym użytkowym (hangary dawnej bazy żeglarskiej, infrastruktura techniczna i mieszkalna współczesnych użytkowników) oraz, o czym rzadko się pamięta, rozwinięty ekosystem.
Twierdza Wisłoujście jest fascynującym połączeniem dziedzictwa kulturowego z natu-ralnym, który w 2004 r. został objęty ochroną w ramach programu Natura 2000. We-dług założeń Natury 2000 zakwalifikowanie danego obszaru do sieci powyższej ochrony oznacza, że wartość przyrodnicza takiego miejsca jest wyjątkowa z perspektywy całej Wspólnoty Europejskiej, nie tylko poszczególnych krajów. W praktyce objęcie obiektu zabytkowego tą formą ochrony nakłada na administratora szereg nowych obowiązków regulowanych prawnie, a przede wszystkim obostrzeń w zakresie codziennego funkcjo-nowania obiektu. Artykuł jest przedstawieniem próby pogodzenia przez Muzeum Histo-ryczne Miasta Gdańska, sprawującego opiekę nad Twierdzą Wisłoujście, zadań z zakresu ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego z ochroną dziedzictwa naturalnego.
Twierdza Wisłoujście, pierwotnie założenie fortyfikacyjne zlokalizowane po obu stronach ujścia Wisły do Morza Bałtyckiego, na przestrzeni wieków pełniła różne funk-cje – obronną, sygnalizacyjną, kontrolną, reprezentacyjną, więzienną, rekreacyjną, przemysłową, a obecnie turystyczno-muzealną. Twierdza od 21 marca 1974 r. 1 znajduje się pod opieką Muzeum Historycznego Miasta Gdańska 2, które w 1989 r. powołało Od-dział Twierdza Wisłoujście. Teren założenia fortyfikacyjnego Muzeum dzieli z kilkoma
1 Decyzja, Urząd Miejski w Gdańsku Wydział Gospodarki Komunalnej, nr MBGT-IV-62-1/49/74, Gdańsk 1974, Archiwum Muzeum Historycznego Miasta Gdańska.
2 Muzeum Historyczne Miasta Gdańska z dniem 31 stycznia 2018 r. zmieniło nazwę na Muzeum Gdańska.
użytkownikami bezpośrednio niezwiązanymi z ochroną dziedzictwa kulturowego: Uni-wersytetem Gdańskim, Polskim Klubem Morskim, Zarządem Dróg i Zieleni w Gdańsku oraz Urzędem Morskim. Skomplikowana sytuacja administracyjna na terenie Szańca Wschodniego, silnie zdestruowana substancja architektoniczna Fortu Carré skłoniły Muzeum do skupienia prac w obrębie tej struktury. Mimo formalnie sprawowanej opieki nad obiektem zabytkowym wpisanym do rejestru zabytków (pod numerem 89, obecnie 1707, wpis z 18 grudnia 1959 r. 3, z uzupełnieniem z 11 maja 2000 r. 4) przez instytucję kultury, misję ochrony i zachowania obiektu utrudniał brak środków finansowych oraz użytkownik Fortu Carré – Gdańskie Zakłady Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego Da-goma, funkcjonujący w obiekcie do 1991 r. W latach 80. i 90. XX w. Muzeum realizowało głównie prace porządkowo-naprawcze, dopiero umieszczenie Twierdzy Wisłoujście w 1998–1999 r. na 73. miejscu listy 100 najbardziej zagrożonych obiektów zabytkowych, przygotowanej przez Fundację World Monuments Watch, umożliwiło pozyskiwanie du-żych środków finansowych ze źródeł krajowych i zagranicznych 5.Prace remontowe rozpoczęto w lutym 2003 r. od modernizacji Domu Komendanta wraz z przebudową pokrycia dachowego oraz rekonstrukcji nasypów ziemnych w obrębie Fortu Carré.
W latach 2003–2005 Muzeum przystąpiło do kompleksowych prac konserwatorsko--budowlanych w obrębie Bastionu Artyleryjskiego. Wykonano prace hydrotechniczne obejmujące wzmocnienie i zabezpieczenie murów fundamentowych, pełną konser-wację i restaurację elewacji i wnętrz oraz izolacje przeciwwodne kazamat. W 2009 r.
Muzeum z Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norwe-skiego Mechanizmu Finansowego otrzymało dofinansowanie projektu Prace ratownicze Twierdzy w Wisłoujściu – Unikatowa fortyfikacja w skali europejskiej, etap I, w ramach którego przeprowadzono remont wszystkich czterech murów kurtynowych pomiędzy Bastionami Fortu Carré. Pozyskanie dodatkowych środków z rozszerzenia tego projektu umożliwiło przeprowadzenie remontu fundamentów Bastionu Ostroróg. Projekt zakoń-czono w grudniu 2010 r. Z Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Po-morskiego na lata 2007–2013 Muzeum pozyskało dotację na realizację projektu Prace Ratownicze Twierdzy w Wisłoujściu, unikatowa fortyfikacja w skali europejskiej – etap II.
Projekt obejmował przeprowadzenie kompleksowego remontu Bastionu Furta Wodna.
3 Orzeczenie o uznaniu za zabytek, Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej Wydział Kultury Oddział Konserwacji i Ochrony Zabytków, nr K1 V KZ 2 42/59, Gdańsk 1959, archiwum Muzeum Historycznego Miasta Gdańska. 20 kwietnia 2018 r. Twierdza Wisłoujście została uznana Pomnikiem Historii.
4 Decyzja, Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Gdańsku, nr PWUZ- 5340/6/2000/4406, Gdańsk 2000, archiwum Muzeum Historycznego Miasta Gdańska.
5 Koperkiewicz Adam, Twierdza Wisłoujście w planach Muzeum Historii Miasta Gdańska, w: Twierdza Wisłoujście. Historia, teraźniejszość, przyszłość, red. J. Stecewicz, Wydawnictwo Gdańskie, Gdańsk 2000, s. 270; Krawczyk Katarzyna, Szczepkowski Maciej, Trupinda Janusz, Na drodze ku rewitalizacji Twierdzy Wisłoujście. Próba podjęcia tematu rewitalizacji, zrealizowane przedsięwzięcia, możliwe kierunki i perspektywy, w: Gdańsk, Twierdza Wisłoujście. Badania archeologiczno-architektoniczne w latach 2013–2014, red. J. Dąbal, K. Krawczyk, T. Widerski, w druku, s. 435.
Katarzyna Krawczyk
Ryc. 13.1. Gdańsk, Twierdza Wisłoujście. Zbiory Muzeum Historycznego Miasta Gdańska. Fot. Władysław Stępień, 2010–2011
Ryc. 13.2. Gdańsk, Twierdza Wisłoujście. Fort Carré. Fot. Drone Vision, 2015
Współistnienie dziedzictwa kulturowego z naturalnym. Praktyka dnia codziennego w Twierdzy Wisłoujście
Działania budowlano-konserwatorskie obejmujące remont i zabezpieczenie fundamen-tów, konserwację i restaurację elewacji i wnętrz oraz wykonanie ciągłej izolacji za-pobiegającej przenikaniu wody opadowej rozpoczęto w styczniu 2010 r., zakończono w październiku 2011 r. W 2011 r. dzięki dotacji z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach Programu Dziedzictwo Kulturowe, priorytet – Ochrona Zabyt-ków wykonano remont fundamentów Bastionu Południowo-Wschodniego, co pozwoliło zakończyć prace w zakresie fundamentów całego założenia Fortu Carré Twierdzy Wi-słoujście. W 2012 r. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego dofinansował konser-wację elewacji XVII-wiecznych koszar Fortu Carré. W 2015 r. ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego przeprowadzony został remont konserwatorski, za-grożonej zawaleniem, elewacji Bastionu Ostroróg 6. W bieżącym roku (2016) realizo-wany jest remont poterny wjazdowej do Fortu Carré, również dofinasorealizo-wany przez
Mi-6 Krawczyk Katarzyna, Szczepkowski Maciej, Trupinda Janusz, Na drodze ku rewitalizacji Twierdzy Wisłoujście. Próba podjęcia tematu rewitalizacji, zrealizowane przedsięwzięcia, możliwe kierunki i perspektywy, w: Gdańsk, Twierdza Wisłoujście. Badania archeologiczno-architektoniczne w latach 2013–2014, red. J. Dąbal, K. Krawczyk, T. Widerski, w druku, s. 440–441.
Ryc. 13.3. Gdańsk, Twierdza Wisłoujście. Brama Wjazdowa do Fortu Carré, stan przed usunięciem wtórnego drzewostanu i reprofilacją skarp. Zbiory Muzeum Historycznego Miasta Gdańska, MHMG/IN/2022.
Fot. Witold Węgrzyn, 1986 Katarzyna Krawczyk
nistra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Wszelkie prace remontowo-konserwatorskie podporządkowane są okresom hibernacji i rojenia chronionych gatunków nietoperzy, których siedliska zlokalizowane są w poszczególnych częściach Fortu Carré i Szańca Wschodniego Twierdzy Wisłoujście. Twierdza zaklasyfikowana została jako obszar ob-jęty ochroną w ramach planu zadań ochronnych Natura 2000, jako specjalny obszar ochrony siedlisk, przede wszystkim nocka łydkowłosego Myotis dasycneme, gatunku za-grożonego wyginięciem, wobec którego nie stosuje się odstępstw od zakazów określo-nych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z 2004 r. Obiekty, w których występują siedliska nietoperzy, objęte zostały corocznym monitoringiem w zakresie warunków panujących w pomieszczeniach, powierzchni zimowiska oraz wielkości populacji. Licze-nie i odławiaLicze-nie chronionych gatunków przeprowadzają przedstawiciele Akademickiego Koła Chiropterologicznego Polskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody „Salamandra”.
W efekcie obostrzeń wynikających z ochrony dziedzictwa naturalnego okres funkcjo-nowania Twierdzy Wisłoujście ogranicza się od pięciu do sześciu miesięcy w roku, od kwietnia do września, wobec czego konieczne jest etapowanie realizacji z zakresu prac remontowo-konserwatorskich, badawczych, jak również bieżącej opieki. Największe sie-dliska nietoperzy zlokalizowane są w kazamatach Bastionu Ostroróg oraz Bastionu
Po-Ryc. 13.4. Gdańsk, Twierdza Wisłoujście. Fort Carré Twierdzy Wisłoujście z perspektywy działobitni Wieńca.
Zbiory Muzeum Historycznego Miasta Gdańska, MHMG/IN/2017. Fot. Witold Węgrzyn, 1986
Współistnienie dziedzictwa kulturowego z naturalnym. Praktyka dnia codziennego w Twierdzy Wisłoujście
łudniowo-Wschodniego Fortu Carré. Bastion Południowo-Wschodni wskazywany jest przez chiropterologów jako miejsce, które pełni najważniejszą rolę dla przetrwania po-pulacji. Wnętrza Bastionu Południowo-Wschodniego, jak i Bastionu Ostroróg, jako je-dyne nie zostały objęte pracami remontowo-konserwatorskimi. Dodatkowo w ramach bieżącego użytkowania obiektu w okresie wiosenno-letnim wykorzystywane są w ogra-niczonym zakresie jedynie poterny wjazdowe obu kazamat. Zakończone w 2010 r. prace remontowo-konserwatorskie we wnętrzu Bastionu Furta Wodna, w wyniku których usunięto wtórne XX-wieczne podziały, zastosowano tynk wapienny na sklepieniach, odtworzono kolorystykę, uszczelniono szczeliny, doprowadziły do likwidacji zimowi-ska nietoperzy, natomiast kazamata stała się najważniejszym miejscem dla jesiennego rojenia 7. Jako największe zagrożenie dla populacji chronionych gatunków nietoperzy wskazywane jest zagospodarowanie Twierdzy Wisłoujście. Istniejąca w obecnej formie zabudowa fortyfikacyjna jest według chiropterologów warunkiem przetrwania stanowi-ska przyrodniczego 8.
Praktyka dnia codziennego w obiekcie zabytkowym, w ramach współistnienia wa-lorów kulturowego i naturalnego, opiera się przede wszystkim na współpracy z Re-gionalną Dyrekcją Ochrony Środowiska w Gdańsku. W 2005 r. Muzeum Historyczne Miasta Gdańska przystosowało do pełnienia funkcji kompensacji przyrodniczej XIX--wieczny magazyn prochowy, zlokalizowany na Bastionie Wiślanym Szańca Wschod-niego. Prace obejmowały uporządkowanie pobliskiego terenu oraz wnętrz obiektu, usy-tuowanie w głównym pomieszczeniu basenu corocznie napełnianego wodą oraz ścianek zbudowanych z cegły dziurawki, zabezpieczenie magazynu przed dostępem z zewnątrz.
Zadanie zrealizowane zostało z budżetu Muzeum oraz Gminnego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Adaptacja magazynu prochowego na zimowisko dla nietoperzy, według corocznych sprawozdań z liczeń, nie jest skuteczna. Hibernuje tu niewielka liczba osobników, a nocki łydkowłose Myotis dasycneme przede wszystkim spotykane są w Forcie Carré 9.
Na przestrzeni dwunastu lat od wpisania Twierdzy Wisłoujście do programu zadań ochronnych Natura 2000 Muzeum we współpracy z Regionalną Dyrekcją Ochrony Śro-dowiska w Gdańsku przeprowadziło szereg prac zabezpieczających populację
chronio-7 Ciechanowski Mateusz, Sprawozdanie z realizacji zadania „Określenie składu gatunkowego chiropterofauny poprzez odłów w okresie jesiennego rojenia na terenie obszaru Natura 2000 Twierdza Wisłoujście PLH 220030”, Gdańsk 2015, s. 6, archiwum Muzeum Historycznego Miasta Gdańska.
8 Ciechanowski Mateusz, Sprawozdanie z monitoringu zimujących nietoperzy (ze szczególnym
uwzględnieniem nocka łydkowłosego Myotis dasycneme) w obszarze Natura 2000 „Twierdza Wisłoujście w roku 2015”, Gdańsk 2015, s. 3–4, archiwum Muzeum Historycznego Miasta Gdańska; Ciechanowski Mateusz, Sprawozdanie z monitoringu zimujących nietoperzy (ze szczególnym uwzględnieniem nocka łydkowłosego Myotis dasycneme) w obszarze Natura 2000 „Twierdza Wisłoujście w roku 2016”, Gdańsk 2016, s. 3–4, archiwum Muzeum Historycznego Miasta Gdańska.
9 Ciechanowski Mateusz, Sprawozdanie… op. cit. 2015, s. 3; Ciechanowski Mateusz, Sprawozdanie…
op. cit. 2016, s. 3.
Katarzyna Krawczyk
Ryc. 13.5. Gdańsk, Twierdza Wisłoujście. Kazamata Bastionu Furta Wodna, po pracach remontowo-konserwatorskich. Fot. Katarzyna Krawczyk, 2016
Ryc. 13.6. Gdańsk, Twierdza Wisłoujście. Wejście do magazynu prochowego na Bastionie Wiślanym Szańca Wschodniego, przystosowanego na zimowisko dla nietoperzy. Fot. Katarzyna Krawczyk, 2016
Współistnienie dziedzictwa kulturowego z naturalnym. Praktyka dnia codziennego w Twierdzy Wisłoujście
nych gatunków nietoperzy. Na trzech z czterech bastionów Fortu Carré zamontowane zostały nakrywy na kominy wentylacyjne, które przyczyniły się do poprawy warunków mikroklimatycznych w kazamatach. Nadbudowana wtórna ścianka w Bastionie Połu-dniowo-Wschodnim zabezpieczyła wnętrze kazamaty przed przemarzaniem, likwidując konieczność corocznego rozwieszania kotary, natomiast udrożnienie piwnic pod Wień-cem, w celu przygotowania obiektu do dalszych badań archeologiczno-architektonicz-nych, zwiększyło powierzchnię zimowiska.
Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego oraz naturalnego stanowią równo-rzędną wartość dla społeczeństwa. Współistnienie obu walorów dowodzi unikatowości Twierdzy Wisłoujście. Jednakże z perspektywy administratora obiektu zabytkowego, stojącego przed odpowiedzialnym i trudnym zadaniem zagospodarowania zabytku, jest to wartość utrudniająca wykonanie tego zadania. Muzeum Historyczne Miasta Gdańska wszelkie prace w Twierdzy Wisłoujście realizuje w okresie od pięciu do sześciu miesięcy w roku. Pomimo zwiększającego się zainteresowania turystów Twierdzą 10 sezon tury-styczny ograniczony jest również do pięciu miesięcy. Prace remontowo-konserwator-skie, ze względu na ograniczony czas, wymagają etapowania. Dodatkowo wyłączone są z użytkowania, nawet w okresie letnim, niektóre części założenia fortyfikacyjnego.
Nie jest niemożliwym zagospodarowanie Twierdzy Wisłoujście w formie współistnienia dziedzictwa kulturowego z naturalnym, jednakże skutkować to będzie zwiększonymi nakładami finansowymi, wydłużeniem czasu koniecznego na realizację tych zadań, a co najistotniejsze, być może podjęcia kompromisów polegających na odejściu od adaptacji niektórych części Fortu Carré. Dla administratorów obiektów zabytkowych istotna jest współpraca z instytucjami nadzorującymi ochronę dziedzictwa naturalnego. Współ-praca, która powinna opierać się na dobrych relacjach oraz dążeniu do kompromisów w celu wypełnienia obowiązków spoczywających na obu stronach. Istotne jest utrzy-manie równowagi w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego oraz naturalnego, po-zwoli to uniknąć sytuacji, kiedy ochrona i zachowanie obiektu zabytkowego, wpisanego do rejestru zabytków, zostaje zepchnięta na ostatni plan.
Wnioski:
Współistnienie dziedzictwa kulturowego i naturalnego dla administratora obiektu zabytkowego jest czynnikiem wydłużającym w czasie realizację zadań związanych z jego ochroną, zachowaniem oraz zagospodarowaniem.
Do pogodzenia zadań związanych z ochroną dziedzictwa kulturowego i natural-nego konieczna jest współpraca oparta na dobrych relacjach pomiędzy administra-torem obiektu zabytkowego a organem sprawującym opiekę przyrodniczą.
10 W 2015 r., w okresie od 01.05 do 30.09, Twierdzę Wisłoujście odwiedziło blisko 35 tysięcy turystów.
Katarzyna Krawczyk