Handel

W globalnym ujciu rynek zbó jest stosunkowo „pytki”. To oznacza, e do midzynarodowego obrotu handlowego wchodzi stosunkowo niewielki odse-tek wiatowej produkcji zbó pomimo wyranie rónych miejsc produkcji i

zu-ycia. Przedmiotem obrotów handlowych w ostatnich latach jest 120-130 mln ton pszenicy oraz 115-120 mln ton zbó pastewnych. Wolumen handlu wykazu-je wyrane tendencwykazu-je wzrostowe. Niska elastyczno popytu na zboa powodu-je, e wahania zbiorów wystpuj ce w skali krajów i kontynentów wiata powo-duj niewspómiernie silniejsze fluktuacje wolumenu obrotów handlowych.

Wzrost zbiorów zbó w krajach i regionach deficytowych w ich produkcji z

re-guy prowadzi do redukcji, za spadek zbiorów do zwikszania si obrotów dlowych. Utrzymywane w krajach eksporterskich zapasy stabilizuj obroty han-dlu wiatowego zboami.

W skad grupy importerów netto wchodz zarówno kraje rozwinite gospo-darczo, jak i rozwijaj ce si, przy czym jej skad jest wysoce labilny. Istnieje bo-wiem do liczna grupa krajów oscyluj cych na granicy samowystarczalnoci w produkcji zbó, które pojawiaj si na rynku wiatowym jako ich importerzy, cza-sami na znaczn skal (w latach nieurodzaju). Typowym tego przykadem s Indie.

W ksztatowaniu chonnoci wiatowego rynku zbó jeszcze do niedawna kluczow rol odgryway potrzeby importowe deficytowych w produkcji zbó

krajów rozwinitych gospodarczo (Japonii, krajów UE i WNP). Sytuacja zmie-nia si radykalnie z chwil przeksztacenia si regionu Europy Zachodniej i Wschodniej w regiony nadwykowe, najpierw w produkcji pszenicy, a nieco póniej równie w produkcji zbó paszowych. O chonnoci rynku w coraz wikszej mierze decyduj przede wszystkim potrzeby importowe licznej grupy krajów rozwijaj cych si regionu Azji, Afryki i Ameryki aciskiej.

Krajowa produkcja zbó pokrywa z nadwyk potrzeby rynku wewntrz-nego w stosunkowo nielicznej grupie krajów. Trwaymi nadwykami zbó od dziesicioleci dysponuj USA, Kanada, Australia i Argentyna – kraje wyrónia-j ce si obfitymi zasobami ziemi oraz z reguy wysokim poziomem techniczne-go uzbrojenia rolnictwa, okrelane s mianem strukturalnych eksporterów zbó.

Stosunkowo niedawno do grupy tej do czyy kraje Unii Europejskiej dysponu-j ce niewielk powierzchni aprowizacyjn , lecz bardzo wydajnym rolnictwem, a jeszcze póniej kraje WNP (Rosja, Ukraina, Kazachstan).

Eksport

Wraz ze wzrastaj cym zapotrzebowaniem na pszenic w rónych regionach

wiata, zwaszcza w pastwach azjatyckich, na przestrzeni ostatnich dwóch dekad zwikszay si wiatowe obroty pszenic . W drugiej poowie lat 90. przecitna roczna wielko wiatowego eksportu pszenicy oceniana bya na nieco powyej 100 mln ton. W sezonach 2000/01-2005/06 redni wolumen obrotów pszenic wy-nosi 108 mln ton rocznie. Wyrane zwikszenie obrotów nast pio w kolejnych sezonach i obecnie szacuje si je na poziomie ponad 130 mln ton rocznie.

Rysunek 2.9. wiatowy eksport pszenicy (w mln ton)

0 20 40 60 80 100 120 140

1994/95-1999/00 2000/01-2005/06 2006/07-2012/13

Pozostae

Azja Poudn.-Wsch.

Afryka

Azja Wschodnia Bliski Wschód Ameryka Poudniowa Oceania

UE-28 WNP

Ameryka Pónocna

Nadwyki eksportowe pszenicy skoncentrowane s w kilku regionach

wiata. Do gównych krajów eksportuj cych pszenic nale : USA, Kanada, Australia, Argentyna i UE. W obecnej i poprzedniej dekadzie wysze ni

wcze-niej jest znaczenie krajów WNP. Na wiatowym rynku pszenicy ponad 90%

obrotów pochodzi z powyszych regionów. Warto zauway, e wzrost eksportu mia miejsce w zasadzie w krajach rozwijaj cych si, tj. w WNP, Afryce, Azji Poudniowo-Wschodniej, Bliskim Wschodzie czy Ameryce Poudniowej.

W przypadku krajów rozwinitych mona mówi o stagnacji w tym wzgldzie.

W analizowanym okresie zmieniao si zarówno znaczenie poszczegól-nych regionów w rynku eksportowym, jak i koncentracja eksportu pszenicy.

W porównaniu z drug poow lat 90. w okresie 2006/07-2012/13 znacznie zma-la udzia Ameryki Pónocnej, UE oraz Oceanii. Innymi sowy zmniejszya si

rola rozwinitych krajów eksporterskich. W ich miejsce weszy kraje WNP, któ-rych znaczenie jako eksporterów pszenicy w ostatnich latach wydatnie wzroso.

Jednake naley zaznaczy, e produkcja w tych krajach cechuje si znacznie wiksz zmiennoci .

Powysze zmiany powodoway zmniejszenie koncentracji poday ekspor-towej i eksportu na wiatowym rynku. W drugiej poowie lat 90. ubiegego wie-ku udziay 5 i 10 najwikszych eksporterów pszenicy ksztatoway si na po-ziomie odpowiednio ponad 80 i ponad 95%. W ostatnich latach proporcje te

zmalay odpowiednio do 72 i 92%, co pokazuje zmniejszaj ce si znaczenie do-tychczasowych liderów w tej dziedzinie na rzecz mniejszych eksporterów.

Obroty w eksporcie zbó paszowych w latach 90. przekraczay 100 mln ton. W pierwszej poowie poprzedniej dekady ich poziom uksztatowa si nieco powyej 100 mln ton. Wyrane zwikszenie obrotów ziarnem zbó paszowych obserwuje si od sezonu 2006/07, kiedy to po raz pierwszy przekroczyo 110 mln ton. Od tamtego czasu ksztatuje si na przecitnym poziomie powyej 120 mln ton. Na wiatowych rynkach handluje si gównie kukurydz . Znaczenie pozostaych zbó paszowych jest daleko mniejsze.

Tabela 2.13. rednioroczny eksport pszenicy i zbó paszowych wg regionów (w mln ton)

Ameryka Pónocna 48,724 43,192 47,798 88,6 110,7 98,1 WNP 6,496 14,858 28,480 228,7 191,7 438,4 UE-28 19,442 14,522 19,428 74,7 133,8 99,9 Oceania 14,766 15,065 15,455 102,0 102,6 104,7 Ameryka Poudniowa 9,201 10,615 11,636 115,4 109,6 126,5 Bliski Wschód 2,463 2,822 4,034 114,6 143,0 163,8 Azja Wschodnia 1,286 2,194 1,960 170,7 89,4 152,5 Afryka 0,389 0,649 1,239 166,8 190,9 318,3 Azja Pd.-Wsch. 0,419 0,454 0,727 108,3 160,2 173,5 Pozostae 0,716 3,933 3,346 549,5 85,1 467,5

Razem 103,901 108,302 134,104 104,2 123,8 129,1

Zboa paszowe

Ameryka Pónocna 60,065 56,893 54,078 94,7 95,1 90,0 Ameryka Poudniowa 10,742 16,483 34,975 153,4 212,2 325,6 WNP 2,570 6,654 14,299 258,9 214,9 556,3 UE-28 9,709 6,067 5,335 62,5 87,9 54,9 Afryka 1,817 1,520 2,765 83,7 181,9 152,2 Europa – pozostae kraje 0,240 0,408 1,254 170,0 307,2 522,1 Azja Pd.-Wsch. 0,303 0,813 1,230 268,5 151,3 406,1 Azja Wschodnia 4,204 8,399 1,021 199,8 12,2 24,3 Bliski Wschód 0,998 0,589 0,316 59,0 53,6 31,6 Pozostae 3,710 5,372 8,379 144,8 156,0 225,8 Razem wiat 94,358 103,197 123,651 109,4 119,8 131,0

ródo: obliczenia wasne na podstawie danych USDA.

Rysunek 2.10. wiatowy eksport zbó paszowych (w mln ton)

0 20 40 60 80 100 120 140

1994/95-1999/00 2000/01-2005/06 2006/07-2012/13

Pozostae Bliski Wschód Azja Wschodnia Azja Poudniowo-Wsch.

Europa-pozostae kraje Afryka

UE-28 WNP

Ameryka Poudniowa Ameryka Pónocna

Podobnie jak na rynku pszenicy na rynku zbó paszowych mamy równie

do czynienia ze znacznym stopniem koncentracji nadwyek i tym samym

poda-y eksportowej. Prym w tym wzgldzie wiod Ameryka Pónocna (USA) oraz Ameryka Poudniowa (Argentyna, Brazylia). Tu równie zaznacza si prawi-dowo obserwowana na rynku pszenicy – eksport z krajów rozwijaj cych si

(WNP, Ameryka Poudniowa, Azja Poudniowo-Wschodnia) dynamicznie

ro-nie, a sprzeda z krajów rozwinitych maleje. W lad za tym zmieniaj si pro-porcje poszczególnych regionów w wiatowych obrotach. Maleje udzia Ame-ryki Pónocnej, UE, a ronie AmeAme-ryki Poudniowej i Azji Poudniowo-Wschodniej. Jednak w analizowanym okresie zwikszya si koncentracja

poda-y eksportowej, gdzie 5 najwikszych eksporterów obecnie dostarcza blisko 80% poday eksportowej (niewiele ponad 70% w pierwszej poowie lat 90.

ubiegego stulecia), a proporcja 10 najwikszych eksporterów wzrosa odpo-wiednio z ponad 80% do ponad 90%.

Tabela 2.14. Udziay poszczególnych regionów wiata w eksporcie

ródo: obliczenia wasne na podstawie danych USDA.

Import

W analizowanym okresie zapotrzebowanie na import pszenicy wykazywao wyran tendencj wzrostow . Najwikszymi regionami deficytowymi w produkcji pszenicy, czyli regionami importerskimi pszenicy s Afryka, Azja oraz Bliski Wschód. Stosunkowo due iloci s importowane take do Ameryki Pou-dniowej i Pónocnej oraz do Europy, mimo e te regiony s eksporterami netto.

Popyt na pszenic zwikszy si w wikszoci regionów. Wyj tkiem byy WNP i Azja Wschodnia. Najwikszy wzrost obserwowano w krajach rozwijaj -cych si Azji, Afryki oraz w Ameryce Pónocnej i Oceanii. To tumaczy rosn c rol tych regionów w strukturze wiatowego popytu importowego, która w od-rónieniu od struktury popytu eksportowego jest bardziej rozproszona. Innymi

sowy udziay najwikszych importerów w rynku s znacznie mniejsze ni naj-wikszych eksporterów. Ponadto stopie koncentracji zapotrzebowania na import w analizowanym okresie wyranie si zmniejszy. O ile na pocz tku tego okresu 5 i 10 najwikszych importerów przejmowao odpowiednio ponad 30% i ponad 50%. W kocowej fazie tego okresu ich udziay zmalay o okoo 10 pkt. proc.

Tabela 2.15. rednioroczny import pszenicy i zbó paszowych wg regionów (w mln ton)

Afryka 22,312 28,105 36,937 126,0 131,4 165,5 Bliski Wschód 13,685 12,645 19,549 92,4 154,6 142,9

Azja Pd.-Wsch. 8,934 10,986 14,414 123,0 131,2 161,3 Azja Wschodnia 16,907 13,876 13,772 82,1 99,3 81,5 Ameryka Poudniowa 11,573 11,977 13,600 103,5 113,6 117,5 Ameryka Pónocna 4,668 5,885 7,220 126,1 122,7 154,7

WNP 7,488 5,229 6,429 69,8 123,0 85,9 UE 5,140 7,340 6,042 142,8 82,3 117,5 Oceania 0,464 0,707 0,831 152,3 117,6 179,1 Pozostae 10,259 8,813 13,290 85,9 150,8 129,6 Razem 101,430 105,562 132,085 104,1 125,1 130,2

Zboa paszowe

Azja Wschodnia 38,201 36,144 35,278 94,6 97,6 92,4 Bliski Wschód 12,452 16,512 20,894 132,6 126,5 167,8 Ameryka Pónocna 11,865 14,842 15,725 125,1 105,9 132,5

Afryka 8,556 12,726 14,909 148,7 117,2 174,3 Ameryka Poudniowa 6,810 6,807 10,768 100,0 158,2 158,1

UE-28 5,631 4,337 8,810 77,0 203,1 156,5 WNP 1,328 1,129 0,882 85,0 78,2 66,5 Azja Pd.-Wsch. 0,074 0,034 0,139 46,2 409,7 189,1

Oceania 0,093 0,038 0,017 41,2 45,3 18,7 Pozostae 7,195 8,817 11,804 122,5 133,9 164,1 Razem 92,203 101,387 119,227 110,0 117,6 129,3

ródo: obliczenia wasne na podstawie danych USDA.

Import zbó paszowych równie wykazywa siln tendencj wzrostow . W porównaniu z drug poow lat 90. ubiegego wieku zwikszy si o blisko 30%.

Popyt importowy skoncentrowany jest gównie w Azji Wschodniej, na Bliskim Wschodzie i w Afryce. Due iloci s take importowane do Ameryki Pónocnej i Poudniowej. Najwikszy wzrost importu mia miejsce w Azji Poudniowo-

-Wschodniej, Afryce, na Bliskim Wschodzie oraz w UE i Ameryce Poudniowej.

Z kolei przeciwn tendencj obserwowano w Azji Wschodniej i WNP.

Struktura popytu importowego na zboa paszowe jest znacznie bardziej rozproszona. Popyt piciu najwikszych krajów importerskich stanowi blisko 21% zapotrzebowania importowego na wiecie, ale w analizowanym okresie nieznacznie si zwikszy. Naley jednak zaznaczy, e udzia piciu kolejnych co do wielkoci obrotów importerów jest znikomy.

Tabela 2.16. Udziay poszczególnych regionów w imporcie pszenicy i zbó paszowych wg regionów (w %)

ródo: obliczenia wasne na podstawie danych USDA.

Rysunek 2.11. wiatowy import pszenicy (w mln ton)

0 20 40 60 80 100 120 140

1994/95-1999/00 2000/01-2005/06 2006/07-2012/13

Pozostae Oceania UE WNP

Ameryka Pónocna Ameryka Poudniowa Azja Wschodnia Azja Pd.-Wsch.

Bliski Wschód Afryka

Rysunek 2.12. wiatowy import zbó paszowych (w mln ton)

0 20 40 60 80 100 120 140

1994/95-1999/00 2000/01-2005/06 2006/07-2012/13

Pozostae Oceania

Azja Poudn.-Wsch.

WNP UE

Ameryka Poudniowa Afryka

Ameryka Pónocna Bliski Wschód Azja Wschodnia

Wraz ze wzrostem liczby ludnoci i dochodów zwiksza si zapotrzebo-wanie na zboa w wielu regionach wiata. Poniewa istniej rónice terytorialne midzy poda a popytem na ziarno, ronie znaczenie midzynarodowego han-dlu zboami. Wzrostowi zapotrzebowania na ziarno towarzyszy równie zwik-szanie powierzchni uprawy i zbiorów w krajach, które ze wzgldów klimatycz-nych mog by ródem nadwyek. Ronie popyt importowy na zboa typowo konsumpcyjne, ale dynamika wzrostu popytu importowego na ziarno paszowe jest wiksza. Wród importerów ziarna coraz wiksza bdzie rola krajów rozwi-jaj cych si, czemu sprzyja bdzie rosn ca liczba ludnoci oraz w mniejszym stopniu poziom dochodów w tych krajach. Zwiksza si liczba krajów importu-j cych due iloci ziarna, jednak liczba krajów dysponuimportu-j cych wyranymi nad-wykami pozostaje staa.