Światowa produkcja biopaliw w kontekście bezpieczeństwa żywnościowego nr 70
2013 2013
70
nr
Światowa produkcja biopaliw w kontekście bezpieczeństwa żywnościowego
Światowa produkcja biopaliw w kontekście bezpieczeństwa żywnościowego
Redakcja naukowa:
dr inż. Piotr Szajner
Autorzy:
dr hab. Renata Grochowska, prof. nadzw. IERiGŻ-PIB mgr inż. Wiesław Łopaciuk dr inż. Ewa Rosiak dr inż. Piotr Szajner
2013
Prac zrealizowano w ramach tematu: Monitoring rynków rolno-spoywczych w warunkach zmieniajcej si sytuacji ekonomicznej,
w zadaniu: Monitoring i ocena zmian na wiatowych rynkach rolnych
Celem pracy bya problematyka wiatowej produkcji biopaliw w kontekcie bezpieczestwa ywnociowego.
Recenzent
prof. dr hab. Stanisaw Krasowicz
Opracowanie komputerowe Lucyna Mieszkowska
Korekta
Barbara Pawowska
Redakcja techniczna Leszek lipski
Projekt okadki
AKME Projekty Sp. z o.o.
ISBN 978-83-7658-381-5
Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy
ul. witokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (0 22) 50 54 444
faks: (0 22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl
SPIS TRECI
WstĊp ………... 7
1. Produkcja biopaliw a bezpieczestwo ywnociowe – konkurencja i wspózalenoci 9 1.1. Wspóczesne podejcie do bezpieczestwa ywnociowego……….... 9
1.1.1. Poda i popyt na ywno w dorobku myli ekonomicznej ……….. 9
1.1.2. Ewolucja pojcia i wskaniki miary bezpieczestwa ywnociowego ……. 13
1.1.3. Bezpieczestwo ywnociowe w strategiach krajowych ……….. 15
1.2. Interakcje midzy produkcj biopaliw a wiatowymi cenami ywnoci …………. 18
2. Surowce do produkcji biopaliw na tle uwarunkowa rynków wiatowych ……… 27
2.1. Zboa ……… 27
2.1.1. Produkcja ………... 27
2.1.2. Zuycie ………... 38
2.1.3. Handel ……… 42
2.2. Trzcina cukrowa………... 51
2.3. Surowce oleiste ………... 55
2.3.1. Produkcja ………... 55
2.3.2. Konsumpcja ………... 68
2.3.3. Handel ……… 71
3. wiatowy rynek biopaliw ………... 75
3.1. Regulacje rynku biopaliw ………... 75
3.2. Produkcja biopaliw ………... 76
3.2.1. Rynek bioetanolu ………... 77
3.2.2. Rynek biodiesla ………. 81
4. Wpyw produkcji biopaliw na rynek zbó ………. 89
5. Wpyw produkcji biopaliw na rynek oleistych ……….... 96
Konkluzje ………... 99
Literatura ……… 102
WstĊp
Szybki wzrost produkcji biopaliw, jaki nast pi w ostatniej dekadzie, wywo-
uje obawy wielu ekspertów na caym wiecie odnonie zagroe zrównowaonego rozwoju i bezpieczestwa ywnociowego. Produkcja biopaliw stanowi coraz wiksz konkurencj dla produkcji ywnoci. Znajduje ona swój bezporedni wy- raz w ograniczeniu powierzchni upraw przeznaczonych do produkcji ywnoci i pasz dla zwierz t gospodarskich. wiatowe raporty o biopaliwach wskazuj , e ich masowa produkcja spowoduje wzrost cen podów rolnych i w lad za tym do- chodów rolników, ale moe doprowadzi te do szkód w rodowisku naturalnym, mimo korzyci wynikaj cych ze zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych.
Przedstawiane opracowanie jest drugim raportem analizuj cym zmiany, jakie dokonay si w ostatnich latach w wiatowej produkcji biopaliw (bioetano- lu i biodiesla), na tle zmian w wiatowej produkcji, konsumpcji i handlu zbó
i oleistych, które s podstawowymi surowcami wykorzystywanymi w produkcji biopaliw pierwszej generacji. W kontekcie produkcji biopaliw przedstawiono te problematyk bezpieczestwa ywnociowego. Raport ten skada si z piciu rozdziaów, w których kolejno omówiono nastpuj ce zagadnienia:
w rozdziale 1 przedstawiono wspóczesne podejcie do zagadnienia bezpie- czestwa ywnociowego oraz pokazano interakcje midzy produkcj biopa- liw a wiatowymi cenami ywnoci,
w rozdziale 2 omówiono zmiany w wiatowej produkcji, zuyciu i handlu podstawowych surowców do produkcji biopaliw: zbó, nasion oleistych i olejów rolinnych,
w rozdziale 3 przeanalizowano zmiany w wiatowej produkcji i handlu bio- paliw pynnych: bioetanolu i biodiesla,
w rozdziale 4 i 5 przedstawiono wpyw produkcji biopaliw na rynek zbó
i surowców oleistych.
Uzupenieniem tych czci raportu jest zakoczenie, które zawiera gówne konkluzje. Podkrelono, e biopaliwa pierwszej generacji, kreuj c dodatkowy po- pyt na surowce rolne, maj niezaprzeczalny wpyw na poziom ich cen, szczególnie w latach sabszych zbiorów i dlatego, szukaj c równowagi midzy energetycznymi wyzwaniami przyszoci a zachowaniem bezpieczestwa ywnociowego, naley d y do rozwoju biopaliw kolejnych generacji (z surowców niespoywczych).
Podstaw przedstawionych analiz dotycz cych wiatowego rynku surow- ców do produkcji biopaliw byy gównie publikowane dane statystyczne USDA, natomiast do analiz globalnego rynku biopaliw wykorzystano przede wszystkim publikowane materiay statystyczne FAO i F.O. Licht. Korzystano te z innych dostpnych róde, m.in. z danych Banku wiatowego.
Wykorzystano te szereg informacji i opinii podawanych w literaturze ekonomicznej i ekonomiczno-rolniczej, a dotycz cych wzajemnych relacji po- midzy rynkiem biopaliw a bezpieczestwem ywnociowym w skali wiata (w ujciu globalnym).
Opracowanie jest prób kompleksowego, wieloaspektowego spojrzenia na problemy wiatowej produkcji biopaliw w kontekcie produkcji bioenergii i bezpieczestwa ywnociowego.
1. Produkcja biopaliw a bezpieczestwo ywnociowe – konkurencja i wspózalenoci
Biopaliwa pierwszej generacji wytwarzane s z produktów rolnych, prze- znaczanych do tej pory gównie na cele ywnociowe i paszowe. Dlatego te
panuje powszechne przekonanie, e konkuruj z produkcj ywnoci. Przyjmuje si, e konkurencja ta ujemnie wpywa na ceny ywnoci i w zwi zku z tym przyczynia si do pogbiania zjawiska godu na wiecie. W latach 2006-2008 produkcja biopaliw wymieniana bya jako jeden z podstawowych czynników wywouj cych kryzysy ywnociowe. Dopiero w ostatnich latach pojawio si
wiele analiz [Baffes J. & A. Dennis 2013; Oladosu & Msangi (przegl d literatury) 2013], przypisuj cych biopaliwom mniejsz ni dotychczas rol w negatywnym wpywie na ceny produktów rolnych. Coraz czciej pojawiaj si opinie, e kryzysy ywnociowe ostatniej dekady byy wypadkow caego kompleksu wie- lu interakcji midzy determinantami rynków ywnociowych, oddziauj cych na wzrost cen ywnoci i dobrobyt ludzi. Biopaliwa byy jedynie jednym z elementów tego zespou wspózalenoci.
Wedug prognoz [FAO 2012] wykorzystanie bioenergii, w tym biopaliw bdzie wzrasta w przyszoci. Zainteresowanie biopaliwami wynika z potrzeb zachowania bezpieczestwa energetycznego, zachodz cych zmian klimatycz- nych oraz rosn cych cen paliw kopalnych. Dlatego naley oczekiwa zmian w podejciu do relacji biopaliwa – produkcja ywnoci i szukania równowagi midzy energetycznymi wyzwaniami przyszoci a zachowaniem bezpiecze- stwa ywnociowego.
1.1. Wspóczesne podejcie do bezpieczestwa ywnociowego 1.1.1. Poda i popyt na ywno w dorobku myli ekonomicznej
Bezpieczestwo ywnociowe traktowane byo przez wiele lat jako sto- pie samowystarczalnoci, tj. moliwo zaspokojenia potrzeb ywnociowych we wasnym zakresie w sposób trway. Stanowio zazwyczaj skadnik bezpie- czestwa ekonomicznego – uwaano, e dostp do dochodów rozwi zuje pro- blem bezpieczestwa ywnociowego. Liberalizacja handlu oraz wzrost produk- cji ywnoci w skali globalnej umoliwiy krajom o niekorzystnych warunkach dla rozwoju rolnictwa nabywa potrzebne iloci ywnoci na rynkach wiato- wych. Tak wic o dostpie do ywnoci decydowaa nie wasna produkcja, lecz posiadane dochody. Dopiero kryzys ywnociowy w latach 2006-2008 zmieni
to podejcie i oywi dyskusje nad bezpieczestwem ywnociowym w rónych jego wymiarach.
Bior c pod uwag dorobek myli ekonomicznej mona odnie wraenie,
e obecna debata nad bezpieczestwem ywnociowym nie jest niczym nowym.
Wpisuje si bowiem w ju kilkusetletni dyskusj na temat problemów demo- graficznych naszej planety i wynikaj cych z tego konsekwencji dla dobrobytu populacji ludzkiej. ywno naley bowiem do kategorii potrzeb podstawowych i wedug modelu hierarchii potrzeb A. Maslowa, która porz dkuje je od najbar- dziej podstawowych (wynikaj cych z funkcji yciowych) do potrzeb wyszego poziomu, aktywizuj cych si dopiero po zaspokojeniu niszych, znajduje si
u podstaw piramidy potrzeb. St d te wzrastaj ca populacja ludzka budzia zaw- sze obawy, e poda ywnoci nie dorówna jej popytowi.
Teoretycznych podstaw do analizy tego zjawiska naley gównie szuka
w statycznej teorii zasobów Th.R. Malthusa z 1798 r. Teoria ta opieraa si na zapoyczonej od G. Botero (1588 r.) tezie, e gatunek ludzki, maj c sta zdol- no rozrodcz , wykazuje niepohamowan skonno do rozmnaania si (wzro- stu liczebnego) oraz prawie zmniejszaj cych si przychodów w rolnictwie, sformuowanym w pierwszej wersji przez A.R. Turgota (1768 r.), a nastpnie przez samego Malthusa i D. Ricardo. Id c ladem sugestii innych badaczy (m.in.
B. Franklina) i opieraj c si na statystykach USA oraz innych krajów, Malthus stwierdzi, e zwikszaj ca si liczba ludnoci przy staej (ograniczonej) poday ziemi moe spowodowa spadek wydajnoci pracy w rolnictwie. W tej sytuacji produkcja rolna nie bdzie w stanie nad y za wzrostem liczby ludnoci, poda
ywnoci obniy si, natomiast liczba ludnoci spadnie w wyniku godu do po- ziomu, przy którym moliwe bdzie zapewnienie odpowiedniej iloci poywie- nia. Tak wic zdaniem Malthusa, przy braku ogranicze, populacja ludzka b- dzie wzrasta w postpie geometrycznym, podczas gdy poda ywnoci bdzie rosn w postpie arytmetycznym [Landreth H., D.C. Colander 2005].
Prawdziwo zaoe teorii ludnociowej Malthusa, a take wywodz cy si z niej maltuzjanizm, zostay do wczenie zakwestionowane. Malthus nie doceni roli postpu technicznego we wzrocie przychodów z ziemi i wydajnoci pracy. Ju w I po. XIX w. dowodzono (H. Passy) na podstawie dowiadcze
rónych krajów, e powikszanie si produkcji rolniczej moe zachodzi znacz- nie szybciej ni to zakada Malthus. Wkrótce okazao si równie, e wzrost liczby ludnoci nie musi dokonywa si w staym tempie, zwaszcza sigaj cym 3% rocznie, mimo braku pozytywnych ogranicze. W II po. XIX w. podno
i przyrost naturalny zaczy w coraz wikszej liczbie krajów znacz co obnia
si. Dziao si tak w duym stopniu niezalenie od wprowadzenia lub niewpro- wadzenia ogranicze prewencyjnych [PWN Biznes 2013].
Pomimo tych zarzutów nast pi rozkwit maltuzjanizmu w okresie mi- dzywojennym XX w. (K. Wicksell, W.S. Thompson, F. Notestein i inni), a zwaszcza w pierwszych kilkunastu latach po II wojnie wiatowej. Byo to zwi zane z tzw. eksplozj ludnociow w krajach kolonialnych i wyzwalaj cych si. Obawiano si wówczas, e „nadmierny” wzrost liczby ludnoci moe zagro- zi moliwoci przetrwania nie tylko spoecznoci krajów rozwijaj cych si, ale caej ludzkoci. W dziele The population bomb, wydanym w 1968 r., P.R. Ehr- lich prognozowa, e w ci gu ok. 15 lat od publikacji ksi ki dojdzie do ogólno-
wiatowej katastrofy demograficznej po czonej z klsk godu. W 1972 r. poja- wi si raport Klubu Rzymskiego The limits to growth, przewiduj cy wyczerpa- nie zdolnoci naszej planety do utrzymania prognozowanej liczby ludnoci
wiata w ci gu okoo 100 lat. Z kolei w 1981 r. na zamówienie prezydenta USA Jimmyego Cartera powsta raport Global 2000 Report to the President, 1980.
W jego wnioskach stwierdzono, e w przypadku utrzymania aktualnych trendów
wiat w 2000 r. bdzie „bardziej zatoczony i zanieczyszczony, mniej stabilny ekologicznie i bardziej podatny na zaburzenia ni wiat, w którym yjemy dzi- siaj”. Tak wic maltuzjanizm, odnosz cy si do dysproporcji i niedostatków wynikaj cych z nadmiernej rozrodczoci oraz niedostatecznej urodzajnoci zie- mi, co za tym idzie, niedostatecznej poday ywnoci, zosta w ramach neomal- tuzjanizmu wzbogacony o nowe elementy, tj. zagroenia dla ludzkoci wynika- j ce z kurczenia si zasobów surowcowych oraz wzrostu zanieczyszczenia ro- dowiska przyrodniczego.
Teoria Malthusa oraz pochodne jej teorie neomaltuzjaskie spotykay si
z licznymi polemikami. Uwaany za ojca „zielonej rewolucji” w Indiach N. Borlaug podwaa teori Malthusa, stwierdzaj c, i powodem obecnie panu- j cego godu s wojny, ignorancja oraz ze zarz dzanie. Zaprzeczeniem teorii Malthusa jest take „model boserupiaski” E. Boserup, wedug którego wzrost liczby ludnoci jest w rzeczywistoci czynnikiem stymuluj cym postp ekono- miczny, cywilizacyjny i kulturowy. Zdaniem Boserup produkcja ywnoci, dziki innowacjom i postpowi technologicznemu ronie szybciej ni liczba ludnoci, dziki czemu nigdy nie dojdzie do katastrofy maltuzjaskiej. Podobny punkt widzenia prezentowa zajmuj cy si tematyk populacji i zasobów natu- ralnych J. Simon – autor teorii zasobu ostatecznego. Wedug niego zasady popy- tu i poday funkcjonuj na zasadzie naturalnego mechanizmu, który zapobiega gwatownym kryzysom dostpnoci zasobów naturalnych (poywienie, surow- ce), natomiast ludzka inteligencja powoduje, e ludzko staje si coraz mniej
zalena od surowców nieodnawialnych. Zdaniem Simona zmniejszanie si za- sobów dowolnego surowca powoduje wzrost jego ceny, a to z kolei staje si
bodcem dla poszukiwania nowych zasobów tego surowca (np. pozyskiwanie ropy z coraz gbszych zó) lub do innowacji skutkuj cych zast pieniem go czym innym (np. drewna czy metalu – tworzywami sztucznymi lub kompozy- tami) [Simon 1998].
Ju na podstawie tego krótkiego przegl du dorobku myli ekonomicznej mona odnie wraenie, e obecna debata na temat bezpieczestwa ywno-
ciowego wywodzi si z nurtu neomaltuzjanizmu. Wyczerpywanie zasobów na- turalnych traktowane jest jako podstawowy czynnik ograniczaj cy dalszy roz- wój ludzkoci w nadchodz cych latach. W tym kontekcie duo mówi si o co- raz mniejszej poday ziemi rolnej, a w konsekwencji o zmniejszaj cej si pro- dukcji ywnoci na wiecie. Przecz temu dane statystyczne [OECD 2012], we- dug których produkcja ywnoci w skali globalnej intensywnie zwiksza si, przy umiarkowanym wzrocie populacji ludzkiej (rys. 1.1). W ostatnich 50 la- tach ilo ywnoci przypadaj cej na osob wzrosa o 20%. Fizyczny dostp do
ywnoci nie jest wic problemem, bior c pod uwag skal globaln . Rysunek 1.1. Globalna produkcja ywnoci i wielko populacji ludzkiej
w latach 1960-2010
ródo: Global food security: Challenges for the food and agricultural system, OECD, 28 February 2012.
1.1.2. Ewolucja pojĊcia i wskaniki miary bezpieczestwa ywnociowego W przeciwiestwie do poday i popytu na ywno, analizowanych ju od wielu lat przez ekonomistów, pojcie bezpieczestwa ywnociowego jest do
nowe. Pomimo tego jego rozumienie ci gle podlega ewolucji na skutek zacho- dz cych w wiecie zmian. Pierwsze odniesienia do bezpieczestwa ywnocio- wego w obecnie rozumianym sensie pojawiy si w 1943 r. w USA, kiedy to podczas spotkania przedstawicieli 44 rz dów postawiono sobie za cel zapewnie- nie wolnoci w dostpie do ywnoci (Freedom from want). Pierwsza definicja sformuowana zostaa w 1974 r. na wiatowej Konferencji ds. ywnoci, zwo-
anej w wyniku wiatowego kryzysu wywoanego wysokimi cenami ropy w 1973 r. i w konsekwencji wzrostem cen ywnoci. Definicja ta koncentrowaa si na stronie podaowej ywnoci, a szczególnie na potrzebie zapewnienia do- stpu do ywnoci i stabilnych cen podstawowych produktów ywnociowych na poziomie globalnym i krajowym. W 1981 r. A.K. Sen rozszerzy bezpiecze- stwo ywnociowe o dalsze elementy, podkrelaj c, e ywno moe by ogól- nie dostpna, lecz nie wszyscy s w stanie j kupi. Bior c ten fakt pod uwag, FAO przedstawio w 1983 r. now definicj, wedug której za bezpieczestwo
ywnociowe uwaano zapewnienie wszystkim ludziom w dowolnym czasie dostpu zarówno fizycznego, jak i ekonomicznego do podstawowej ywnoci, jakiej potrzebuj . Z kolei w latach 90. nabra istotnego znaczenia w bezpiecze- stwie ywnociowym aspekt wartoci odywczej spoywanej ywnoci. Odpo- wiednia ilo ywnoci nie oznacza bowiem, e dieta zawiera wystarczaj cy po- ziom witamin i mikroelementów. Nast pio wic przesunicie nacisku z warto-
ci energetycznej diety na zawarto skadników odywczych w ywnoci. Do- datkowo uwaano, e dostp do ywnoci powinien by powi zany z odpo- wiednimi warunkami sanitarnymi oraz moliwoci korzystania z czystej wody, zapewniaj cymi zdrowe i aktywne ycie. Tak szerokie podejcie do bezpiecze- stwa ywnociowego zostao wypracowane podczas wiatowego Szczytu ds.
ywnoci w 1996 r. Na tej podstawie FAO przyjo w 1998 r. kolejn wersj de- finicji bezpieczestwa ywnociowego stwierdzaj c , e zachodzi ono wówczas, gdy wszyscy ludzie, w dowolnym czasie, maj fizyczny i ekonomiczny dostp do
ywnoci, która jest bezpieczna pod wzgldem zdrowotnym i zawiera optymaln ilo skadników odywczych, ponadto zaspokaja potrzeby pokarmowe i prefe- rencje pozwalaj ce na aktywny i zdrowy styl ycia [Pieters i wsp. 2012].
Tak szerokie pojmowanie bezpieczestwa ywnociowego spowodowao konieczno uwzgldnienia czterech paszczyzn w analizie tego pojcia:
dostp fizyczny (food availability) – gdy zapewniona jest odpowiednia ilo
ywnoci o okrelonej jakoci, dostarczona poprzez krajow produkcj roln
lub import, w czaj c pomoc ywnociow . W zapewnieniu tych warunków odgrywa znacz c rol dostpno gruntów rolnych oraz efektywno sektora rolnego,
dostp ekonomiczny (food access) – gwarantuj cy indywidualnym osobni- kom moliwo nabycia ywnoci zaspokajaj cej ich potrzeby ywnociowe.
W tym przypadku istotne znaczenie maj dochody konsumentów oraz ceny produktów ywnociowych oraz pozostaych dóbr i usug,
stopie wykorzystania (food utilization) – odzwierciedla zdolno efektyw- nego wykorzystania ywnoci, umoliwiaj cego zaspokojenie potrzeb od-
ywczych, dostp do czystej wody oraz odpowiednich warunków sanitarnych i opieki zdrowotnej,
stabilno (food stability) – odnosi si do wymienionych wczeniej paszczyzn oraz czasu ich trwania. W tym kontekcie rozrónia si zazwyczaj szoki (maj ce charakter tymczasowy) i zdarzenia cykliczne (o charakterze chronicznym).
W 2009 r. definicja bezpieczestwa ywnociowego zostaa dodatkowo uzupeniona podczas wiatowego Szczytu ds. Bezpieczestwa ywnociowego o aspekty spoeczne. Stwierdzono, e ludzie mog nie mie zapewnionego bez- pieczestwa ywnociowego w wyniku panuj cych norm kulturowych i spo-
ecznych, nawet jeli maj pod wzgldem ekonomicznym dostp do ywnoci.
Wielopaszczyznowo pojcia bezpieczestwa ywnociowego powodu- je znacz ce trudnoci w jego ocenie. Potrzebna jest informacja o wielu jego aspektach: jaki jest obecny stan i ewolucja, przyczyny zmian, potencjalne dzia-
ania i ich skuteczno, monitoring oraz ewaluacja tych dziaa w celu oceny efektywnoci poniesionych kosztów oraz wyznaczenia priorytetów na przy- szo. W uzyskaniu tych informacji wykorzystuje si wiele rónych wskani- ków, stosowanych na poziomie indywidualnym, gospodarstwa, kraju, regionu czy globalnym. Wyczerpuj cy przegl d wskaników miary bezpieczestwa
ywnociowego zosta dokonany w pracy Pangaribowo i wsp. [2013]. Warto wspomnie, e wedug autorów tego przegl du wykorzystywane obecnie wskaniki nie oddaj wystarczaj co istoty mierzonego zjawiska, bowiem nie analizuj go na wszystkich wymienionych wczeniej paszczyznach. Ich man- kamentem jest ponadto to, e nie rozróniaj czynników dziaaj cych na bezpie- czestwo ywnociowe w perspektywie krótko- i dugoterminowej. Konieczne jest wic poszukiwanie nowych rozwi za, które umoliwi wiksz skutecz- no podejmowanych dziaa politycznych.
Przykadem kompleksowo traktowanych wskaników miary bezpiecze- stwa ywnociowego jest globalny indeks bezpieczestwa ywnociowego (Global food security index), obejmuj cy swym zakresem dostp fizyczny
i ekonomiczny do ywnoci oraz jako i bezpieczestwo higieniczno-sanitarne
ywnoci [EIU 2013]. W tabeli 1.1. przedstawiono ranking krajów pod wzgl- dem ich bezpieczestwa ywnociowego w zalenoci od poziomu uzyskiwa- nych dochodów.
Tabela 1.1. Ranking badanych krajów pod wzglĊdem ich bezpieczestwa ywnociowego (wedug Globalnego Indeksu Bezpieczestwa ywnociowego)
w zalenoci od poziomu uzyskiwanych dochodów*
Dochód wysoki
(12,476 $ per capita lub wicej)
rednio wysoki (4,036-12,475 $
per capita)
rednio niski (1,026-4,035 $
per capita)
niski
(1,025$ per capita lub mniej)
1 USA 86,8 1 Chile 70,3 1 Ukraina 58,0 1 Birma 40,1 2 Norwegia 86,5 2 Brazylia 67,0 2 Paragwaj 52,9 2 Uganda 38,3 3 Francja 83,7 3 Meksyk 66,2 3 Egipt 51,7 3 Kenia 36,4 4 Austria 83,4 4 Urugwaj 65,3 4 Maroko 49,4 4 Bangladesz 35,3
=5 Szwajcaria 83,2 5 Rumunia 65,0 =5 Sri Lanka 48,6 5 Tadykistan 34,2
=5 Holandia 83,2 6 Malezja 64,5 =5 Wietnam 48,6 6 Nepal 33,8 7 Belgia 82,4 7 Argentyna 63,8 7 Honduras 48,4 7 Benin 33,7 8 Kanada 82,1 8 Kostaryka 63,7 8 Salwador 47,5 8 Gwinea 32,0 9 Nowa
Zelandia 82,0 9 Turcja 62,9 9 Filipiny 46,9 9 Kamboda 31,3 10 Dania 81,8 10 RPA 61,0 10 Boliwia 46,2 10 Etiopia 31,2
26 Polska 69,9
* maksymalna liczba punktów = 100
ródo: Global food security index 2013. An annual measure of the state of global food secu- rity, The Economist Intelligence Unit, 2013.
1.1.3. Bezpieczestwo ywnociowe w strategiach krajowych
Niektórzy eksperci poddaj w w tpliwo, czy fatycznie mielimy do czynienia z kryzysem ywnociowym w latach 2006-2008 [Headey D. 2011;
Swinnen & Squicciarini]. Ich zdaniem dziaao wówczas bardzo wiele czynni- ków, natomiast oceniaj cy zbyt radykalnie uprocili panuj c sytuacj. Epizod ostatnich gwatownych wzrostów cen ywnoci nie jest wyj tkowy, wiksze wahania cen wyst piy podczas dwóch wojen wiatowych oraz kryzysu paliwo- wego w latach 70. (rys. 1.2). Co ciekawe, jeszcze przed kryzysem 2006-2008 zbyt niskie ceny produktów rolnych uderzay wedug FAO w bezpieczestwo
ywnociowe milionów biednych, którymi s gównie rolnicy z krajów rozwijaj cych si. Gdy natomiast ceny ywnoci wzrosy, pomijano fakt, e do-
chody rolników dziki temu zwikszyy si. Podkrelano raczej sytuacj nieza- monych konsumentów, zmuszonych do ponoszenia wikszych kosztów zakupu
ywnoci. Warto przytoczy powysze opinie, by pokaza zoono zjawiska, jakim jest bezpieczestwo ywnociowe oraz wskaza na potrzeb jego analizy w rónych wymiarach, aby nie wyci ga pochopnych wniosków. Wszystkie zmiany zachodz ce we wspóczesnym wiecie kreuj zarówno zwycizców, jak i przegranych, take wród niezamonych krajów i spoeczestw.
Rysunek 1.2. Indeks cen realnych kukurydzy i pszenicy w USA w latach 1908-2012
ródo: Global food security: Challenges for the food and agricultural system, OECD, 28 February 2012.
Wiele wskazuje na to, e bezpieczestwo ywnociowe uzalenione jest przede wszystkim od odpowiednich rozwi za systemowo-instytucjonalnych w sferze politycznej, gospodarczej i spoecznej. We wspóczesnym wiecie wy- stpuj wystarczaj ce zasoby produkcyjne ziemi, pracy i kapitau, a take od- powiednia wiedza i rozwi zania technologiczne, by zlikwidowa gód. Jedna pi ta ludnoci goduje, ale jedna pi ta spoywa za duo ywnoci, prowadz cej do otyoci [Ahmad 2011]. Nie wystarczy wic produkowa wicej ywnoci, by zlikwidowa gód na wiecie.
Zazwyczaj wikszo krajów adoptuje na swój uytek jedn z trzech na- stpuj cych polityk, aby zapewni sobie bezpieczestwo ywnociowe:
samodzielno ywnociowa (food self-reliance) – produkcja danego kraju koncentruje si gównie na eksporcie produktów rolniczych przy wykorzysta- niu przewag komparatywnych, co umoliwia generowanie odpowiednich za- sobów finansowych dla zakupu potrzebnych produktów rolniczych z importu,
samowystarczalno ywnociowa (food self-sufficiency) – dany kraj sam produkuje ywno na swe potrzeby. Rónica midzy poprzednim podej-
ciem a omawianym polega na bazowaniu przede wszystkim na wzrocie produkcji rolnej, bez importu potrzebnych produktów. Ostatni kryzys gospo- darczy przyczyni si tego, e wiele krajów uznao samowystarczalno jako jeden z kluczowych priorytetów, pomimo braku przewag komparatywnych w produkcji podstawowych produktów ywnociowych,
suwerenno ywnociowa (food sovereignty) – pojcie to wychodzi poza pojcie bezpieczestwa ywnociowego, bowiem tak jak samowystarczal- no odnosi si gównie do dostpu do ywnoci (nie uwzgldnia pochodze- nia produktów czy metod produkcji), to suwerenno podkrela nie tylko do- stp do ywnoci, ale take róda pochodzenia tej ywnoci. W przypadku suwerennoci istotne jest nie tylko prawo do ywnoci, ale take prawo do produkcji ywnoci. Ideologiczne podejcie tej strategii dziaania zostao znacz co rozwinite przez Via Campesina – midzynarodowy ruch zrzesza- j cy mae gospodarstwa rolne i ich rodziny [Pieters i wsp. 2012].
Z punktu widzenia efektywnoci globalnej strategia oparta na samodziel- noci ywnociowej wydaje si najlepsza dla poszczególnych krajów w celu za- pewnienia bezpieczestwa ywnociowego, jednak przy zaoeniu, e rynki funkcjonuj w sposób wolny i idealny. Wówczas kady kraj moe produkowa
tak ywno, w której ma przewagi komparatywne. Jednake rynki nie dziaaj perfekcyjnie, st d te poleganie na globalnych rynkach jest ryzykowne. Nie tyl- ko polityka interwencyjna innych krajów, lecz nawet szoki pogodowe, klski naturalne b d choroby mog powodowa zmienno cen ywnoci i kryzys
ywnociowy w danym kraju. Konsekwencje mog by rone, w zalenoci czy kraj jest eksporterem, czy importerem netto. Eksport uatwia osi gnicie rów- nowagi patniczej w budecie pastwowym, lecz niepewno zwi zana z fluktu- acj cen produktów rolnych moe negatywnie wpywa na inwestycje i zmniej- sza wykorzystanie potencjau produkcyjnego. Z kolei w przypadku importerów szoki cenowe powoduj dodatkow presj na kursy walut i w konsekwencji brak zagranicznych rezerw walutowych. Wprowadzenie w tej sytuacji instrumentów podatkowych obnia wprawdzie ujemne efekty kryzysu, ale zwiksza koszty budetowe, które z kolei trzeba zaspokaja poprzez poyczki rz dowe lub dys- cyplin finansów publicznych [FAO 2011].
Skutki zmiennoci cen ywnoci wpywaj take na gospodarstwa domo- we, przy czym wpyw ten jest zrónicowany w zalenoci od tego, czy s kon- sumentami, czy producentami ywnoci netto. Niezamone gospodarstwa w kra- jach rozwijaj cych si to czsto konsumenci, którzy wikszo swych dochodów wydaj na ywno. W sytuacji kryzysu ywnociowego mniej koncentruj si
na jakoci i zrónicowaniu spoywanej ywnoci, a w kolejnym etapie ograni- czaj jej ilo. W celu przeciwdziaania tym negatywnym efektom poszczególne kraje wprowadzaj krótkoterminowe rozwi zania w polityce handlowej. Ekspor- terzy ywnoci próbuj chroni swój rynek poprzez restrykcje lub wrcz wstrzymanie eksportu. Z kolei importerzy staraj si redukowa wzrost cen kra- jowych poprzez tymczasowe zniesienie taryf, inne restrykcje importowe lub wzrost subsydiów importowych. W sytuacji gdy wiele krajów równoczenie chroni swe rynki poprzez instrumenty ograniczaj ce handel, dochodzi zazwy- czaj do wikszej zmiennoci cen ywnoci i zachwiania bezpieczestwa ywno-
ciowego w skali globalnej [Martin &Anderson 2012].
1.2. Interakcje miĊdzy produkcją biopaliw a wiatowymi cenami ywnoci Rynek jest kluczow kategori ekonomiczn opisuj c proces prowadz cy do tego, e decyzje nabywców dotycz ce konsumpcji alternatywnych dóbr, de- cyzje przedsibiorstw dotycz ce produkcji, a take pracowników dotycz ce, jak wiele i dla kogo pracowa, zostaj za porednictwem cen wzajemnie uzgodnio- ne [Kowalski 2007]. Rynek jest zatem zespoem mechanizmów umoliwiaj - cych kontakt konsumentów z producentami. W ekonomii instytucjonalnej rynek jest rozumiany jako instytucja, która koordynuje transakcje wymiany midzy spoecznymi podmiotami.
Rynek jest pojciem bardzo szerokim i moe by rozpatrywany w trzech podstawowych aspektach: podmiotowym, przedmiotowym i przestrzennym.
W ujciu podmiotowym s to stosunki wymiany midzy samodzielnymi uczest- nikami rynku reprezentuj cymi konsumentów (popyt) oraz producentami (po- da). Kryterium podmiotowe umoliwia wyodrbnienie nastpuj cych rodzajów rynków: zbytu, hurtowy, detaliczny [Jasiski 1997]. Liczba uczestników rynku po stronie poday i popytu determinuje jego struktur (np. polipol, oligopol, monopol, oligopson, monopson, itp.). W aspekcie przedmiotowym rynek moe by rozpatrywany jako ukad relacji podaowo-popytowych. W tym kontekcie wyrónia si rynki towarów, usug, pracy, finansowe oraz kapitaowe. W zale- noci od poziomu szczegóowoci prowadzonych analiz mona wyodrbni ry- nek poszczególnych produktów lub te grupy towarów. Przestrzenna analiza koncentruje si na zasigu oddziaywania rynku: lokalny, regionalny, krajowy,
zagraniczny, wiatowy [Mynarski 1993]. W dobie przybieraj cych na sile pro- cesów integracji regionalnej oraz globalizacji rynki lokalne i krajowe staj si
elementami globalnego rynku – koncepcja globalnej wioski [Szymaski 2002].
W rezultacie wpyw zmian koniunktury na rynkach zewntrznych jest coraz bardziej widoczny na rynkach wewntrznych.
W yciu gospodarczym mechanizm rynkowy rozwi zuje trzy podstawowe problemy: co produkowa, dla kogo produkowa i jak produkowa [Samuelson 2004]. W zwi zku z tym rynkowi przypisuje si cztery funkcje: informacyjn , dochodotwórcz , efektywnociow i równowa c . Na podstawie informacji o wynikach gry rynkowej podmioty gospodarcze podejmuj decyzje dotycz ce bie cej dziaalnoci, a take dotycz ce inwestycji, które umoliwi efektywne i konkurencyjne funkcjonowanie w przyszoci. Informacja rynkowa i umiejtne czytanie sygnaów pyn cych z rynku stao si istotnym elementem budowy przewag konkurencyjnych. Rynek jest traktowany przez uczestników jako in- strument pomnaania dochodów. Efektywne i konkurencyjne podmioty rynkowe wygrywaj rywalizacj i przejmuj nadwyk ekonomiczn , ale równoczenie cz uczestników rynku ponosi straty. Konkurencja rynkowa wymusza na uczestnikach efektywno gospodarowania rozumian jako moliwie najko- rzystniejsz relacj efektów do nakadów. Mechanizm rynkowy jest weryfikato- rem efektywnoci gospodarowania podmiotów. Równowa ca funkcja rynku jest rozumiana jako zdolno do automatycznego przywracania równowagi po- pytu i poday za pomoc cen. W zalenoci od struktury i przestrzennego zasi- gu rynku wpyw na równowag moe wywiera wiele innych czynników stabili- zuj cych i destabilizuj cych cay ukad (np. polityka interwencyjna).
W latach 2004-2005 na wiatowym rynku produktów rolnych i ywno-
ciowych wyst pi wzrost cen, które przez 25 lat utrzymyway si na niskim po- ziomie i charakteryzoway si niewielk zmiennoci (volatility) [Figiel 2012].
W kolejnych latach wyranie nasilia si wzrostowa tendencja cen. Wysokie ce- ny surowców rolnych spowodoway, e znacz co wzrosy ceny ywnoci i w konsekwencji zmniejszya si jej dostpno. Ekonomiczna bariera dostpu do ywnoci ogranicza bezpieczestwo ywnociowe (food security) pastw (regionów), które charakteryzuj si niedoborami ywnoci oraz niskimi docho- dami konsumentów [Prakash 2011]. Nasuwa si zasadnicze pytanie: Jakie s przyczyny wzrostu cen produktów rolnych i ywnoci? Kolejnym moe jeszcze bardziej celowym i aktualnym pytaniem jest: Jak dugo ceny ywnoci bĊd wy- sokie i jaki jest ich wpyw na bezpieczestwo ywnociowe?
Z ca pewnoci mona stwierdzi, e nie ma jednej przyczyny wysokich cen na rynku produktów rolno-spoywczych. Wzrost cen ywnoci by efektem
skumulowanego oddziaywania wielu czynników o bardzo rónorodnym charak- terze: demograficznym, ekonomicznym, socjologicznym i przyrodniczym.
W ekonomii rynku gównym czynnikiem determinuj cym poziom cen s relacje poday i popytu. Rosn cy wiatowy popyt na ywno w warunkach maej ela- stycznoci produkcji rolniczej (w krótkim okresie) bezsprzecznie s podstawo- wymi czynnikami stymuluj cymi wzrost cen. Wzrost popytu (zapotrzebowania) jest wynikiem dynamicznie rosn cej liczby ludnoci oraz poprawiaj cej si sy- tuacji dochodowej w krajach rozwijaj cych si gospodarczo. W latach 2000- 2013 liczba ludnoci wiata zwikszya si z 6118 mln osób do 7186 mln osób1. Wzrost liczby ludnoci wyst pi na wikszoci kontynentów: Ameryka Pn.
(27%), Afryka (26%), Oceania (23%), Ameryka Pd. (18%) i Azja (13%).
W poszczególnych regionach wzrost liczby ludnoci by spowodowany rónymi czynnikami. W Ameryce Pn. i Oceanii kluczow rol odegraa emigracja, a w Afryce i Azji przyrost naturalny. Wyj tkowa sytuacja wyst pia jedynie w Europie, gdzie populacja zmniejszya si o 0,4%.
Wzrost globalnego popytu i zmiany jego struktury poza czynnikami de- mograficznymi s wynikiem wielu zmian o charakterze ekonomicznym i spo-
ecznym. Wzrostowi liczby ludnoci towarzyszy wyrany rozwój gospodarczy krajów rozwijaj cych si (np. Azji)2. W wyniku procesów globalizacyjnych i bezporednich inwestycji zagranicznych transnarodowych koncernów w pa- stwach rozwijaj cych si gospodarczo nast pi ogromny rozwój przemysu i procesów urbanizacyjnych. Konsekwencj tych przemian by wzrost rozporz - dzalnych dochodów, który umoliwi zwikszenie, a take zmiany w strukturze (np. zwikszenie udziau biaka zwierzcego) i modelu konsumpcji ywnoci (westernization of diets) [Pingali 2007].
Produkcja rolnicza jest silnie uzaleniona od warunków pogodowych w okresie wegetacji. Globalne zmiany klimatyczne prowadz do coraz czstsze- go wystpowania niekorzystnych anomalii pogodowych (susze, powodzie, taj- funy, itp.), które negatywnie wpywaj na plonowanie i zbiory, a w konsekwen- cji poda produktów ywnociowych. Duy spadek poday u gównych ekspor- terów moe skutkowa wzrostem cen na rynku midzynarodowym.
Ceny energii przenosz si bezporednio na ceny produktów rolnych i ywnoci przez nakady (np. nawozy mineralne, mechanizacj, transport).
1 International Data Base. U.S. Department of Commerce. The U.S. Census Bureau.
2 Wedug danych Banku wiatowego w latach 2000-2012 Gross National Income (GNI) wy- raony w Purchasing Power Parity (PPP) w przeliczeniu na mieszkaca zwikszy si: w Bra- zylii z 6820 USD do 10150 USD, w Chinach z 2340 USD do 6810 USD i w Indiach z 1530 USD do 3840 USD.
W ostatnich latach dodatkowym czynnikiem wzmacniaj cym przedstawion powyej korelacj byo rosn ce zuycie surowców rolnych do produkcji biopa- liw, a stymulatorem tego procesu bya polityka energetyczna i rolna w Stanach Zjednoczonych, Brazylii oraz Unii Europejskiej.
Postp w dziedzinie technologii informatycznych i telekomunikacyjnych spowodowa, e kapita stal si najbardziej mobilnym czynnikiem wytwórczym [Szymaski 2002]. Ogromne zasoby kapitau mog szybko przemieszcza si
midzy najbardziej oddalonymi regionami wiata. Wysokie ceny ywoci sta- nowiy dogodn okazj, aby due zasoby wolnego kapitau, w tym take speku- lacyjnego, w czyy si do gry na midzynarodowych giedach towarowych [Szajner 2012].
Zuycie surowców rolniczych do produkcji biopaliw generuje wikszy popyt na zboa, roliny oleiste oraz trzcin cukrow . Wzrost popytu poci ga za sob szereg konsekwencji gospodarczych i rodowiskowych, które s widoczne nie tylko na rynku rolno-ywnociowym. Wzrost popytu mona graficznie zo- brazowa jako przesunicie linii funkcji popytu z pooenia DQ0 do DQ1 (rys. 1.3). Produkcja i poda wikszoci produktów rolniczych SQ0 w krótkim okresie charakteryzuj si ma elastycznoci , a decyduj o tym przede wszyst- kim dugie cykle produkcyjne oraz ograniczone zasoby czynnika ziemi. Wzrost popytu w warunkach relatywnie mniejszego przyrostu poday wyznacza nowy punkt równowagi rynkowej. W konsekwencji nastpuje wzrost cen z poziomu P0 do P1. Wikszy popyt w warunkach okrelonej produktywnoci czynnika ziemi Y0 skutkuje wikszym zapotrzebowaniem (popytem) na ziemi rolnicz , które graficznie mona zobrazowa przesuniciem z punktu A0 do A1. Rosn ce zapotrzebowanie na ziemi w rolnictwie DLA0 zmniejsza jej zasoby z L0 do L1, które s wykorzystywane w sektorach gospodarki. Przedstawiony powyej pro- sty model mona przedstawi w innych wariantach wyznaczania równowagi rynkowej (np. równoczesne przesunicie krzywych popytu i poday). Nie zmie- nia to jednak faktu, e skutki wytwarzania biopaliw z surowców rolnych i zwikszenie nakadów czynnika ziemi s widoczne w caej gospodarce. Zale- no midzy cenami produktów rolnych a dostpnoci (availability) zasobów ziemi na cele nierolnicze graficznie obrazuje linia G0.
Rysunek 1.3. Wpyw produkcji biopaliw na sektor rolno-ywnociowy
ródo: Tokgoz S., Zhang W., Msangi S., (2012): Biofuels and the Future of Food: Competi- tion and Complementarities, s. 416, Agriculture 2.
Zuycie produktów rolnych na cele energetyczne nie tylko zwiksza po- pyt, ale gospodarcze skutki uwidaczniaj si take po stronie podaowej. Poda
produktów rolnych obejmuje zbiory w danym sezonie oraz zapasy kocowe z poprzedniego sezonu. Zapasy odgrywaj istotn rol w równowaeniu sytuacji rynkowej. W bilansach rynkowych czsto jest prezentowana relacja zapasów kocowych do zuycia (konsumpcji), która jest syntetycznym wskanikiem równowagi rynkowej. Wpyw zmniejszenia si stanu zapasów bd cy wynikiem przetwórstwa surowców rolnych na bioetanol i biodiesel mona przedstawi
graficznie (rys. 1.4). W warunkach duych zapasów i relatywnie stabilnej pro- dukcji zuycie obrazuje opadaj ca krzywa funkcji popytu D, której elastyczno
i nachylenie jest relatywnie niewielkie (tg ). Zmniejszenie poday z poziomu S0 do S1 skutkuje stosunkowo niewielkim wzrostem cen z P0 do P1. Odmienna sy- tuacja wystpuje, gdy zapasy s mae i analogiczna skala spadku poday wywou- je znacznie wikszy wzrost cen z P2 do P3. Wyrane zmiany uwidaczniaj si
take po stronie popytu, którego funkcja D’ charakteryzuje si znacznie wiksz elastycznoci i nachyleniem (tg ).
P DQ1
L Q
A
Q0 Q1 P0
P1
A1 A0 L1
L0
DQ0
SQ0
Y0 G0
DLA0
Rysunek 1.4. Wpyw produkcji biopaliw na zapasy produktów rolnych i równowagĊ na rynku ywnociowym
ródo: Wright B., Cafiero C., (2011): Grain reserves and food security in the Middle East and North Africa, s. 67, Food Sec. 3.
Ceny surowców energetycznych i energii przenosz si na ceny towarów i usug i w konsekwencji odgrywaj kluczow rol w cyklach koniunkturalnych.
W teorii cykli koniunkturalnych wyrónia si cztery podstawowe fazy cyklu:
kryzys, depresj, oywienie i rozkwit. We wspóczesnych cyklach wystpuj dwie fazy: recesja i oywienie3. Wpyw zmian cen energii na koniunktur go- spodarcz mona przedstawi graficznie przy pomocy zamknitego cyklu (rys. 1.5). Spowolnienie wzrostu gospodarczego (recesja) skutkuje spadkiem dochodów gospodarstw domowych, a w rezultacie malej cym popytem, w tym take na ywno i energi. W dalszej kolejnoci nastpuje spadek cen energii i cen dóbr energochonnych. Niskie ceny skutkuj wzrostem popytu i gospodar- ka powoli zaczyna przechodzi w faz oywienia, którego przejawem s rosn ce dochody gospodarstw domowych. Wzrost gospodarczy i poprawa siy nabyw- czej konsumentów skutkuje wikszym popytem na energi. W rezultacie wzra- staj ceny energii i surowców energetycznych, które transmituj si na ceny dóbr i usug energochonnych. Wysokie ceny energii oraz ograniczone zasoby
3 R. Barczyk, Nowe oblicza cyklu koniunkturalnego, PWE, Warszawa 2006.
Mae zapasy
Szoki podaowe S0 Q P0
S3 S2 S1 P2
P3
P1
D - popyt wcznie z zapasami D’ – popyt konsumpcyjny (bez zapasów)
Due zapasy
P
kopalnych surowców energetycznych powoduj , e gospodarki poszczególnych krajów zaczynaj wytwarza energi ze róde odnawialnych, w tym take z su- rowców rolniczych. Wysokie ceny energii i produktów ywnociowych zwiastuj ,
e w gospodarce zblia si kolejna spadkowa faza w cyklu koniunkturalnym.
W przedstawionym powyej cyklu gówn rol odgrywa mechanizm rynkowy, ale jeli rozwaania zostan zawone do produktów rolnych i produkcji biopaliw, to bardzo wany jest take wpyw polityki gospodarczej (np. energetycznej, rolnej).
Rysunek 1.5. Zmiany cen energii, a cykl koniunkturalny
ródo: Msangi S., Tokgoz S., Zhang W., (2012): Biofuels, Agriculture and Food Security:
Key Connections & Challenges, Environment & Production Technology Division, IFPRI, Washington.
Syntetycznym wskanikiem koniunktury, a przede wszystkim zmiennoci cen produktów ywnociowych na rynku wiatowym jest opracowywany przez FAO indeks cen ywnoci (Food Price Index), który obrazuje zmiany cen w od- niesieniu do przyjtego okresu bazowego. Najbardziej aktualne wartoci indeksu cen ywnoci zostay wyliczone w odniesieniu do okresu bazowego obejmuj - cego lata 2002-2004. W latach 2003-2008 wiatowe ceny ywnoci wykazyway
tendencj wzrostow i warto indeksu dla ywnoci ogóem zwikszya si
z 98 do 200. Wysokie ceny ywnoci byy silnie skorelowane z dobr koniunk- tur gospodarcz na rynku wiatowym. W latach 2003-2007 wiatowy PKB w ujciu realnym systematycznie wzrasta o 3,8% do 5,2% rocznie. W 2008 r.
pojawiy si pierwsze symptomy spowolnienia gospodarczego, które w 2009 r.
przeksztacio si w kryzys gospodarczy. Spadkowi PKB towarzyszy take spa- dek wartoci indeksów wiatowych cen ywnoci. Wyj tek stanowiy jedynie ceny cukru. W latach 2010-2011 wiatowa gospodarka powrócia na ciek
wzrostu, gdy wiatowy PKB wzrasta realnie o 4,0% i 3,7% (tab. 1.2). Analo- giczne kierunki zmian wiatowego PKB i cen ywnoci potwierdzaj suszno
wczeniejszych rozwaa dotycz cych powi za midzy cenami ywnoci, energii i wahaniami koniunktury gospodarczej. Dekompozycja indeksu cen
wiatowych ywnoci wykazuje, e w analizowanym okresie ceny zbó, rolin oleistych i cukru charakteryzoway si wiksz dynamik ni ywno ogóem.
Mona zatem przypuszcza, e istotny wpyw na wikszy wzrost cen wymie- nionych surowców odegra popyt bd cy wynikiem produkcji biopaliw.
Tabela 1.2. Wskaniki wiatowych cen ywnoci i PKB
Lata
ywno
ogóem Zboa Oleje
i tuszcze Cukier wiatowy realny PKB okres 2002-2004 = 100
2003 98 98 101 101 3,8
2004 112 107 112 102 4,9
2005 117 103 104 140 4,7
2006 127 121 112 210 5,4
2007 159 167 169 143 5,2
2008 200 238 225 182 3,1
2009 157 174 150 257 -0,7
2010 185 183 193 302 4,9
2011 228 247 252 369 3,7
2012 212 241 225 306
ródo: FAO Ford Price Index, www.fao.org
Statystyczna analiza zalenoci wykazaa, e w dugim okresie ceny pro- duktów rolnych i ywnoci wykazyway analogiczn zmienno jak ceny energii (rys. 1.6). W latach 1960-2012 wyst pia bardzo silna statystyczna zaleno
midzy wskanikami cen energii, cen ywnoci i produktów rolnych. Wartoci wspóczynników korelacji Pearsona, które obrazuj si zwi zku, byy bardzo wysokie 0,90-0,91 i istotne statystycznie. Bardziej szczegóowa analiza zaleno-
ci midzy cenami energii i zbó, a take tuszczów i olejów wykazaa nie-
znacznie mniejsz si zwi zku. Wartoci wspóczynników korelacji wyniosy ok. 0,88 i take byy statystycznie istotne. W dugim okresie wyranie wida
take, e w ostatnich latach zwikszya si konwergencja midzy zmiennoci
wiatowych cen energii i ywnoci. Do 2004 r. ceny ywnoci charakteryzoway si znacznie wiksz dynamik ni ceny energii. W kolejnym okresie nast pio wyrównanie dynamiki cen produktów rolnych, ywnoci oraz energii. Gównym powodem tego jest rosn ce zapotrzebowanie na surowce rolnicze, w tym take wykorzystywane do produkcji energii.
Rysunek 1.6. Wskaniki wiatowych cen energii, produktów rolnych i ywnoci
0 50 100 150
1960 1970 1980 1990 2000 2010
2010=100
energia produkty rolne
ywno
0 40 80 120 160
1960 1970 1980 1990 2000 2010
2010=100
energia oleje i tuszcze zboa
ródo: dane The World Bank, www.worldbank.org.
2. Surowce do produkcji biopaliw na tle uwarunkowa
rynków wiatowych
2.1. Zboa 2.1.1. Produkcja
W dugoterminowej perspektywie zmieniay si tendencje w wiatowej produkcji zbó w zalenoci od okresu i gatunku zboa branego pod uwag.
W drugiej poowie ubiegego wieku wzrosa produkcja zbó towarowych, czyli takich, które dominuj w wiatowym handlu (pszenica, kukurydza).
Wzrost wynika z wprowadzania bardziej plennych odmian, postpu tech- nologii uprawy i intensyfikacji produkcji oraz ze zwikszania areau uprawy.
Zmniejszya si produkcja zbó paszowych i/lub takich o lokalnym znaczeniu – owsa i yta. Wzrost produkcji tych pierwszych z nawi zk skompensowa
spadek produkcji tych ostatnich i dlatego produkcja zbó rosa. W bie cym stu- leciu te tendencje ulegy zmianie. Nast piy znaczne wahania produkcji zbó.
Zmiany areau, zarówno area zbó paszowych, jak i pszenicy cechoway podobne tendencje, sia reakcji tych ostatnich bya wiksza. W pierwszej poo- wie analizowanego okresu (sezony 1994/95-2003/04) powierzchnia uprawy pszenicy kurczya si rednio o okoo 1 mln ha rocznie, a zbó paszowych o bli- sko 3 mln ha. W drugiej poowie tendencja spadkowa si odwrócia i area psze- nicy zwiksza si w tempie 1,5 mln ha na rok, a zbó paszowych ponad 2,8 mln ha rocznie. W drugiej poowie analizowanego okresu tendencja si odwrócia i area pszenicy zwiksza si o 0,5 mln ha, a zbó paszowych o 1,8 mln ha
redniorocznie. Zmiany powierzchni uprawy zbó wynikay ze zmian opacal- noci produkcji zbó, take w ujciu relatywnym (w stosunku do innych upraw konkuruj cych o ziemi w podozmianie). Wiksze zmiany areau zbó paszo- wych ni pszenicy dowodz , e elastyczno produkcji tych pierwszych (sia reakcji na zmiany warunków rynkowych) jest wiksza, co si wi e z bardziej zrónicowan struktur popytu na te zboa.
W porównaniu z drug poow lat 90. ubiegego stulecia (1994/95- 1999/00) w pierwszej poowie poprzedniej dekady (sezony 2000/01-2005/06) powierzchnia uprawy pszenicy i zbó paszowych zmniejszya si odpowiednio o 2,3 i 3,9%. W kolejnym okresie (sezony 2006/07-2012/13), czyli w drugiej poowie poprzedniej i na pocz tku bie cej dekady nast pi ponowny wzrost areau uprawy zbó, który jednak niemale osi gn poziom notowanego w kocu poprzedniego stulecia (pszenica) lub go nieznacznie przewyszy (zboa
paszowe).W porównaniu z tym okresem ograniczono upraw pszenicy przede wszystkim w Ameryce Pónocnej (gównie USA), Azji Wschodniej oraz w znacznie mniejszym stopniu na Bliskim Wschodzie. Natomiast wzrosa jej powierzchnia w WNP (Rosja, Ukraina), Oceanii (Australia) oraz w Ameryce Poudniowej (Argentyna) oraz nieznacznie w Afryce i UE (Niemcy, Francja).
Z kolei powierzchnia zbó paszowych zwikszya si gównie w krajach rozwi- jaj cych si (Afryka, Azja, Ameryka Poudniowa) oraz w Oceanii, a zmalaa przede wszystkim w WNP, UE, Ameryce Pónocnej i Azji Poudniowej.
Rysunek 2.1. Area pszenicy i zbó paszowych na wiecie (w mln ha)
y = 0,0593x2 - 1,146x + 221,25 R2 = 0,0963
y = 0,2549x2 - 4,935x + 322,86 R2 = 0,5729
200 220 240 260 280 300 320 340
1994/95 1996/97 1998/99 2000/01 2002/03 2004/05 2006/07 2008/09 2010/11 2012/13 Pszenica Zboa paszowe
Tabela 2.1. Area uprawy pszenicy na wiecie (w mln ha)
Wyszczególnienie
1994/95- -1999/00
2000/01- -2005/06
2006/07- -2012/13
Dynamika w %
[1] [2] [3] [2]/[1] [3]/[2] [3]/[1]
WNP 42,015 43,886 47,637 104,5 108,5 113,4 Azja Poudniowa 37,586 37,708 40,401 100,3 107,1 107,5 Ameryka Pónocna 36,282 30,742 29,866 84,7 97,2 82,3 UE-28 25,404 26,027 25,719 102,5 98,8 101,2 Azja Wschodnia 29,933 24,089 24,530 80,5 101,8 81,9 Bliski Wschód 18,562 18,941 18,110 102,0 95,6 97,6 Oceania 10,439 12,332 13,253 118,1 107,5 127,0 Ameryka Poudniowa 8,174 9,568 8,628 117,1 90,2 105,6 Afryka 9,432 9,640 9,741 102,2 101,0 103,3 Pozostae 1,386 1,200 1,044 86,6 87,0 75,3 Razem wiat 219,213 214,132 218,929 97,7 102,2 99,9
ródo: USDA.
Tabela 2.2. Area uprawy zbó paszowych na wiecie (w mln ha)
Wyszczególnienie
1994/95- -1999/00
2000/01- -2005/06
2006/07- -2012/13
Dynamika w %
[1] [2] [3] [2]/[1] [3]/[2] [3]/[1]
Afryka 67,651 69,613 78,519 102,9 112,8 116,1 Ameryka Pónocna 53,352 50,829 51,595 95,3 101,5 96,7 Azja Poudniowa 37,343 36,535 43,138 97,8 118,1 115,5 UE-28 34,853 33,546 31,941 96,2 95,2 91,6 Azja Pd.-Wsch. 34,809 32,159 30,372 92,4 94,4 87,3 WNP 35,507 29,474 27,223 83,0 92,4 76,7 Ameryka Poudniowa 21,168 20,729 24,419 97,9 117,8 115,4 Bliski Wschód 10,027 9,350 8,983 93,2 96,1 89,6 Oceania 4,823 5,957 6,021 123,5 101,1 124,8 Pozostae 10,042 9,318 9,760 92,8 104,7 97,2 Razem wiat 309,576 297,509 311,971 96,1 104,9 100,8
ródo: USDA.
W tym samym czasie postpowa wzrost wydajnoci z hektara. rednie plo- ny pszenicy i zbó paszowych w 2012 r. byy wiksze o odpowiednio 31 i 42% ni w 1994 r. W analizowanym okresie plony pszenicy rosy w tempie 0,033 t/ha rocznie, a zbó paszowych prawie dwukrotnie szybciej (0,059 t/ha rocznie).
Rysunek 2.2. rednie plony pszenicy i zbó paszowych na wiecie (w t/ha)
y = 0,0328x + 2,4658 R2 = 0,8616 y = 0,0591x + 2,8754
R2 = 0,9115
2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5
1994/95 1996/97 1998/99 2000/01 2002/03 2004/05 2006/07 2008/09 2010/11 2012/13
Pszenica Zboa paszowe
Porównuj c rednie wartoci plonów z okresu 2005/06-2012/13 z okre- sem 1994/95-1999/00 (wyeliminowanie waha krótkoterminowych powodowa- nych czynnikami losowymi), obserwuje si wzrost plonów pszenicy o 15%,
a zbó paszowych o 23%. W przypadku tych ostatnich wzrost plonów wi za si
z wprowadzeniem do uprawy i szybk ekspansj kukurydzy GMO. Oprócz tego plony rosy w wyniku postpu technologicznego w zakresie uprawy oraz inten- syfikacji produkcji, szczególnie w krajach rozwijaj cych si, gdzie w okresie ostatnich 15 lat rednie plony zwikszyy si nawet od 30 do 60%, w tym naj- bardziej w krajach WNP Azji Poudniowo-Wschodniej, Ameryce Poudniowej i Azji Poudniowej, a wic w wikszoci w rejonach importerskich. Zmniejszyy si jedynie plony w Oceanii, co wi zao si ze zmianami klimatycznymi (mniej- szy poziom opadów) w Australii.
Tabela 2.3. Zmiany rednich plonów zbó na wiecie
Wyszczególnienie Relacje w % 2005/06-2012/13 1994/95-1999/00
Pszenica Zboa paszowe Azja Pd.-Wsch. 158,6 153,1
WNP 133,4 152,6
Ameryka Poudniowa 121,1 151,2 Azja Poudniowa 116,6 146,8 Ameryka Pónocna 113,8 125,3 Ameryka rodkowa 61,0 125,0 Bliski Wschód 115,8 122,4
Karaiby - 121,2
Afryka Poudniowa 139,3 119,7 Azja Wschodnia 127,3 114,6 Afryka Pónocna 128,1 112,8
UE 108,1 110,8
Inne kraje Europy 110,2 110,5
Oceania 88,2 98,0
wiat 114,7 123,0
ródo: obliczenia wasne na podstawie danych USDA.
W latach 1994-2012 nastpoway, powodowane zmiennymi warunkami klimatycznymi, relatywnie due wahania zbiorów zbó. Niemniej jednak wyst- powaa wyrana tendencja wzrostowa. Przecitne tempo wzrostu zbiorów psze- nicy wynioso 7,3 mln ton rocznie. Znacznie szybciej rosy plony zbó paszo- wych (rednio o 18,3 mln ton rocznie). Z powyszych informacji wynika, e produkcja zbó zwikszaa si dziki rosn cym plonom. Wysze tempo wzrostu produkcji zbó paszowych wynikao z wikszego postpu w plonowaniu.
W okresie 2005/06-2010/11, w porównaniu z okresem 1995/96-1999/00 zbiory wiatowe pszenicy zwikszyy si o blisko 15%. Wzrost wyst pi zarówno w rejonach eksporterskich, tj. Ameryce Poudniowej (Argentyna, Brazylia), UE oraz krajach WNP, które dziki rosn cej produkcji do czyy do grona licz cych si eksporterów, jak i w rejonach deficytowych – Afryka, Azja Poudniowa, Azja Wschodnia, Bliski Wschód. Produkcja zwikszya si w najwikszym stopniu w WNP i krajach rozwijaj cych si. Ograniczono produkcj pszenicy jedynie w Ameryce Pónocnej, gdzie zmala jej area na rzecz zbó paszowych i soi.
Rysunek 2.3. Zbiory pszenicy i zbó paszowych na wiecie (w mln ton)
y = 7,2988x + 534,98 R2 = 0,6931 y = 18,268x + 788,14
R2 = 0,8566
400 500 600 700 800 900 1000 1100 1200
1994/95 1996/97 1998/99 2000/01 2002/03 2004/05 2006/07 2008/09 2010/11 2012/13
Pszenica Zboa paszowe
Tabela 2.4. Zbiory pszenicy na wiecie (w mln ha)
Wyszczególnienie
1994/95- -1999/00
2000/01- -2005/06
2006/07- -2012/13
Dynamika w %
[1] [2] [3] [2]/[1] [3]/[2] [3]/[1]
UE-28 123,383 130,401 135,135 105,7 103,6 109,5 Azja Wschodnia 110,721 94,428 115,440 85,3 122,3 104,3 Azja Poudniowa 87,607 95,804 109,957 109,4 114,8 125,5 WNP 63,912 81,230 97,134 127,1 119,6 152,0 Ameryka Pónocna 92,925 81,976 87,412 88,2 106,6 94,1 Bliski Wschód 33,954 39,031 38,485 115,0 98,6 113,3 Ameryka Poudniowa 18,402 22,228 23,260 120,8 104,6 126,4 Oceania 19,248 21,939 21,387 114,0 97,5 111,1 Afryka 16,874 18,651 22,950 110,5 123,1 136,0 Pozostae 4,539 3,902 3,761 86,0 96,4 82,9 Razem wiat 571,565 589,588 654,921 103,2 111,1 114,6
ródo: USDA.
Zbiory zbó paszowych w okresie 2005/06-2010/11, w porównaniu z okresem 1995/96-1999/00 zwikszyy si o blisko 26%. Wzrost nast pi we wszystkich regionach produkcyjnych wiata, w tym najbardziej, podobnie jak w przypadku pszenicy, w krajach rozwijaj cych si – Ameryka Poudniowa, Azja Wschodnia i Poudniowo-Wschodnia, gdzie skala wzrostu sigaa od 30 do 75%.
Tabela 2.5. Zbiory zbó paszowych na wiecie (w mln ha)
Wyszczególnienie
1994/95- -1999/00
2000/01- -2005/06
2006/07- -2012/13
Dynamika w %
[1] [2] [3] [2]/[1] [3]/[2] [3]/[1]
Ameryka Pónocna 309,044 329,698 373,938 106,7 113,4 121,0 Azja Wschodnia 131,982 131,755 181,524 99,8 137,8 137,5 UE-28 146,456 149,818 148,434 102,3 99,1 101,4 Ameryka Poudniowa 60,057 71,625 105,505 119,3 147,3 175,7 Afryka 77,118 84,247 104,831 109,2 124,4 135,9 WNP 55,719 57,759 65,077 103,7 112,7 116,8 Azja Poudniowa 35,620 37,863 45,626 106,3 120,5 128,1 Azja Pd.-Wsch. 16,529 19,778 26,823 119,7 135,6 162,3 Bliski Wschód 16,989 17,799 18,500 104,8 103,9 108,9 Oceania 9,540 12,073 11,536 126,5 95,5 120,9 Pozostae 12,719 12,319 13,426 96,9 109,0 105,6 Razem wiat 871,773 924,733 1095,220 106,1 118,4 125,6
ródo: USDA.
W geograficznej strukturze produkcji pszenicy w analizowanym okresie nie byo wikszych zmian, tym niemniej naley podkreli kilka faktów.
Zmniejszy si udzia dwóch duych rejonów nadwykowych, jakimi s UE (o 1,0 pkt proc.) i Ameryka Pónocna (o 3,0 pkt proc.) oraz najwikszego impor- tera – Azji Wschodniej (o 1,8 pkt. proc.). Natomiast wzrós udzia przede wszystkim WNP (o 3,7 pkt. proc.), która staa si powanym eksporterem psze- nicy, oraz wzrós takich rejonów importerskich jak Azja Poudniowa i Afryka.
Zmiany struktury geograficznej produkcji zbó paszowych byy mniejsze, ale i tu day si wyodrbni pewne tendencje. Przede wszystkim wzrós udzia
rejonów importerskich – Azji Poudniowo-Wschodniej i Afryki oraz rejonu nadwykowego, jakim jest Ameryka Poudniowa. Znacznie zmala udzia UE oraz w mniejszym stopniu Ameryki Pónocnej i WNP.
Rysunek 2.4. Zmiany struktury produkcji pszenicy na wiecie (w %)
22,1 20,6 21,6
19,4 16,0 17,6
16,2 16,8 15,3
11,2 13,8 14,8
13,9 13,3 16,3
5,9 6,6 5,9
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
1994/95-1999/00 2000/01-2005/06 2006/07-2012/13
Pozostae Afryka Oceania
Ameryka Poudniowa Bliski Wschód Ameryka Pónocna WNP
Azja Poudniowa.
Azja Wschodnia UE-28
Rysunek 2.5. Zmiany struktury produkcji zbó paszowych na wiecie (w %)
35,7 34,1 35,5
15,1 14,2 16,6
16,2 13,6 16,8
7,7 9,6 6,9
8,8 9,1 9,6
6,2 5,9 6,4
4,1 4,1 4,2
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
1994/95-1999/00 2000/01-2005/06 2006/07-2012/13
Pozostae Oceania Bliski Wschód Azja Pd.-Wsch.
Azja Poudniowa WNP
Afryka
Ameryka Poudniowa UE-28
Azja Wschodnia Ameryka Pónocna
