władzcą Polski, nim został księciem, nazywają, hetmanem, jako zastępcę monarchy śród hojów. Następni królowie sami bywali wojsk naczelnikami. Sieciech pierwszy, który jako palatinus, rząd sprawował za niedołężnego Władysława-Her- mana wodził rycerstwo na w o j e, i ztąd ma tytuł w o j e w o dy. Później za czasów zawsze piastowskich, w rozdrobionym kraju na księstwa, każdy książę, mając swojego wojewodę, miał w nim ku potrzebie gotowego hetmana. Za wzrostem Polski w jednę monarchią, za połączeniem Litwy z Koroną, woje wodowie zasiadłszy krzesła senatu, bywali wprawdzie naczel nikami stanu rycerskiego, lecz tylko w pospolitem ruszeniu, które nie wprzódy aż za czasów jagiellońskich rozwijać się poczęło. Szlachta po pierwszej bitwie, bądź wygranój, bądź przegranej, zwykła się była rozchodzić. Uznano przeto po trzebę rot najemnych z Węgier Morawian, Szlązaków które służyły na żołdzie królewskim. Dowódzca wojsk najemnych zależał od nominacyi króla. Nie było to hetmaństwo naro dowe. W zaciągach wojsk obcych, widzimy tylko uznaną konieczność stałego wojska.
Za Władysława Jagiełły, w wojnie krzyżackiej pod Grunwaldem i Tannenbergiem, gdzie Litwie sam wielki książę Witold dowodził, Zyndram z Maszkowic miecznik krakowski, pierwszym był przykładem nadanej mu wszechogólnej wła
dzy nad szlachtą koronną wezwaną do boju. Takie do wództwo było chwilowe. Waleczny Jagiełło sam hetmanił w bojach i nieprędzej aż doszedłszy starości, stawił nieraz nad wojskiem osobnych hetmanów. Dzieje wspominają pod
XXIX rokiem 1411 Dobiesława Puchałę, herbu Wieniawa, kasztelana przemyślskiego, jako o hetmanie nadwornym. Był to naczel nik wojsk najemnych z pomiędzy krajowców opłacanych z królewskiego skarbu. Władysław Warneńczyk sam z woj skiem wszedł do Węgier i bił się, a wzywając szlachtę pol ską w pomoc, pojedyńczym ich oddziałom nadawał hetma nów. Brat po nim Kazimierz Jagiellończyk, nie smakując w bojach, bez względu na wysoki lub nizki urząd, bacząc tylko na zdolność i usposobienia, zdawał dowództwo nad szlachtą rozmaicie, dwom lub jednemu. Pod Chojnicą posta wił nad wojskiem trzech wojewodów i jednego kasztelana; a przeciw królowi węgierskiemu wysłał marszałka koronnego. Był w tern widoczny niedostatek organizacyi wojennej w Pol sce. Lecz za czasów tego króla zjawia się już tytuł do- wódzcy; nastaje godność, urząd kształcić się zaczyna.
Boku 1462 na przywileju wcielającym ziemię gostyń ską do Korony, pomiędzy innymi świadkami, podpisał się Piotr Dunin z Pr a wk o wic, podkomorzy sandomierski, campiduktor, to jest: wódz, hetman, co nie znaczyło wcale hetmana polnego, jak później ten urząd mianowano wyrazem łacińskim. W owym czasie nie było drugiego hetmana; a przeto i tej różnicy w nazwie nie było potrzeba: był to po prostu hetman.
Po Duninie, który żył jeszcze 1470 roku, Kazimierz Jagiellończyk mianował hetmanem wyćwiczonego w bojach Peliksa z Paniowa, kasztelana lwowskiego, lubo ten był niższym pomiędzy senatorami. Hetmaństwo przeto było już niechwilową godnością w Polsce, gdyż tenże król osadził wa- kans po zmarłym 1488 roku Feliksie z Paniowa, mianu jąc w Korczynie tego roku dnia 30 września hetmanem Sta nisława Pieniążka, i w przywileju na ten urząd polecił
Jerzemu z Lubrańca, podkanclerzemu koronnemu, jako rządcy żup wielickich i bocheńskich, żeby świeżo mianowa nemu hetmanowi pensyą roczną do tego urzędu od dawna należącą, z żup wypłacił. Musiała być na to konstytucya królewska, bo sejmowych jeszcze nie było; a ów wyraz od- dawna, może sięgać czasów Władysława Jagiełły i owego hetmana nadwornego Dobiesława Puchały. Stanisław Pieniążek w r. 1491 miał tytuł głośniejszy niż campiduktora: król go nazywa w tych wyrazach: — ,,wojsk królestwa na szego jenerał,“ — jak późniśj w języku łacińskim nadawano tytył hetmanom wielkim. Po Pieniążku, wziął buławę Jan Tarnowski zmarły 1500 roku 841etni starzec, ojciec zna nego w dziejach Jana Tarnowskiego, który się wsławił na hetmaństwie pod Obertynem. Po starcu Tarnowskim kaszte lanie krakowskim buława pięć lat wakowała; a następnie
1505 roku, otrzymał ją od króla Aleksandra, Kamienie cki, zmarły 1515 roku, a zwany podobnież w przywileju wodzem jeneralnym, po którym został Mikołaj Firlej wojewoda sandomierski jako campiduktor generalis. Po Firleju kasztelanie krakowskim, który umarł 1527 roku, mianowano na hetmaństwo Jana Tarnowskiego, który później wsła wił się pod Obertynem, a którego ojciec dawniej był hetma nem. Ten szereg ciągły hetmanów, bez podziału na wielkich i polnych, okazuje się przynajmniej od roku 1462 pod pa nowaniem Kazimierza Jagiellończyka.
Hetman polny, Campester, poraź .pierwszy był mia nowany 1539 roku, zastępca na nieobecność wodza jeneral- nego; i owym polnym hetmanem, Zygmunt I mianował Mi kołaja Sieniawskiego kasztelana bełzkiego, który był
dodany Tarnowskiemu w pomoc i zastępstwo. Tarnowski przeto był pierwszym nazwany hetmanem wielkim, a Sie-
XXXI niawski polnym. Sycy gniewski, pod wyższą datą 1520 r.,
w ekspedycyi pruskiej, spełniał tylko chwilowo urząd hetmana dla niemocy Firleja, jak wprzódy Zyndram z Maszkowic 1410 r. zastępował króla; i byó może, iż Zygmunt I, ztąd powziął myśl ustanowienia hetmaństwa polnego.
Litwa miała swoich marszałków z wojowniczem zna czeniem, jak niegdyś w Polsce byli wojewodowie. Lecz Zy gmunt I nadał litewskiemu hetmanowi, księciu Konstantemu Ostrogskiemu większą władzę, niż ją miał w Polsce sam król. Przywilej dany Żmudzi 1551 r., ograniczył tę władzę hetmańską. W Litwie, na wzór Polski, urabia się urząd buławy.
Byli też w Polsce wodzowie najemników, ludzi słu żebnych, którzy po wojnie rozchodzili się po domach. Ta kim był Janusz Świrczewski, który wojował w Litwie za czasów zdrady Glińskiego. Nie była to dostojność krajowa, lecz dworska, od króla zależna. Służebni opłacani byli z kró lewskiego skarbu. Tacy hetmanowie nadworni ulegali władzy marszałka, który był nieodstępnym przy królu, lubo Świr czewski był swobodniejszym. Takim był sławny z wyprawy do Litwy Floryan Zebrzydowski, owocześnie kasztelan lubelski.
Z dygnitarstwa koronnego hetmanów urabiały się pro- wincyonalne. Oprócz koronnych i litewskich było hetmań- stwo ruskie, wielkopolskie, pruskie itd., obejmujące większe obszary kraju, niż województwa, gdzie z urzędu każdy wo jewoda, aż do upadku Rzeczypospolitej hetmanił w potrzebie. Hetmaństwo wielkie i polne, co do bytu swojego, za leżało od woli króla. Ten urząd za Zygmunta Augusta nie był jeszcze koniecznością krajową; przez brak jasnego poję cia, nie był jeszcze uorganizowany. Po śmierci Sieniawski ego.
XXXII
król wcale nie mianował hetmana; dał Jazłowieckiemu dowództwo tylko nad pogranicznem wojskiem z prawami hetmańskiemi. Później, kiedy ta godność stanowczo urzą dzoną została, wakans natychmiast bywał zapełniony. Zygmunt August umarł, nie postanowiwszy hetmanów ni wielkiego ni polnego. Sejm 1572 r. przeznaczył na tymczasowe hetmany dwóch kasztelanów od granicy węgierskiej, a dwóch od Szląska. Na Rusi z władzą hetmańską stał Jazłowiecki. Po krótkim pobycie Henryka Walezyusza, który nic w tym względzie nie postanowił, zerwana nić urzędu hetmańskiego, zawiązała się pod Stefanem Batorym. Skoro ten obrany został królem, a cesarz niemiecki niepotrzebnie wybierał się do Polski, zjawiło się narodowe hetmaństwo. Na sejmikach poprzedzających zjazd w Jędrzejowie, gdzie szlachta stawić się miała pospolitem ruszeniem, obrano jej dowódzcą wiel kopolskim bogatego Stanisława Górkę, starostę buskiego i kolskiego, a małopolskim Cikowskiego, podkomorzego krakowskiego, wzajemnie zależnych od siebie, a tytuł ich był: jeneralnych przez stany koronne postanowionych hetma nów. Gotowała się w istocie wojna z cesarzem, ale jój nie było. Po koronacyi 1576 r. Górka i Cikowski złożyli w ręce króla Stefana swój niewojenny urząd hetmanów. Ztąd się okazuje, że lubo nie było hetmaństwa, jak utworzył je był Kazimierz Jagiellończyk i Zygmunt I, trwało przecież w na turze rządu krajowego, i dla tego,musiało zmartwychwstać.
Za Stefana Batorego, Ruś napadana przez Tatarów i chytrych Wołochów, wyrodziła myśl o stałem hetmaństwie ruskióm; a na rozwinienie tej myśli: powstała buława koronna, której jako dygnitarstwu koronnemu, wszyscy dzielni pograniczni starostowie, cząstkowi hetmani poczęli ulegać. Jakoż z ma łym wyjątkiem, najpierwsi hetmanowie, byli z Rusi. Z wo
XXXIII jewodów ruskich, powstawali zwykle wielcy, a z kasztela nów kamienieckich, polni hetmanowie. Zawiązało się też Zapo- roże dla czuwania podobnież od granicy. Gdy Stefan Batory szedł na wojnę gdańską, miał przy sobie hetmana wojsk nadwornych. Idąc zaś przeciw Moskwie, za radą senatu obsadził hetmaństwo na ten raz jeden: otrzymał wówczas buławę Mielecki, wojewoda podolski, który nieraz wprzódy dowodził za Zygmunta-Augusta. A gdy Mielecki chwilową godność złożył, król w obozie zapewniając sobie dowództwo, kanclerza Jana Zamojskiego hetmanem dożywotnim mia nował z tern, że władza jego ma być taką, jakiej używali dawniejsi hetmani, a mianowicie Jan Tarnowski. Ruski hetman Sieniawski stał się zastępcą i pomocnikiem Za mojskiego. Po śmierci Sieniawskiego 1582 roku, król nie dał żadnego po nim następcy. Zamojski czuwał nad Rusią przy uległym mu wojewodzie ruskim. W następnem bezkró lewiu szlachta ruska rozdzieliła tę ogromną władzę, obraw szy sobie hetmanem ruskim Mikołaja Her burta. Lecz Zygmunt III troskliwy o przywileje swej władzy, złożywszy Herbuta, mianował hetmanem ruskim, a razem zastępcą Zamojskiego, Stanisława Żółkiewskiego, a trzeciego hetmana postawił król w Koronie na Zaporożu, czwartym zaś był nadworny, który zniknął na Zebrzydowskim.
Oprócz tych, dwaj byli litewscy: wielki i polny. Nad piechotą (lubo polską, lecz urządzoną po niemiecku, gdzie w początkach nie służyła szlachta, ale Węgry, Niemcy, Inflantczycy, co zwano do końca Rzeczypospolitej obcym, cu dzoziemskim zaciągiem byli jenerałowie, którzy słuchali rozkazów hetmańskich.
Po śmierci hetmana Zamojskiego w roku 1605, Zy gmunt III przez lat ośm nie dał Żółkiewskiemu buławy
XXXIV
wielkiój wedle zwyczaju, jako hetmanowi polnemu. Potoccy, Jan i Jakób,. władając sercem królewskiem, stali na przeszko
dzie i rej wiedli w wojsku. Żółkiewski stał ciągle na gra nicach Rusi. Są domysły, że ci dwaj bracia Potoccy, nie będąc hetmanami, mogli mieć nadaną sobie prywatnie bu ławę wielką. — Gdy roku 1611, Jan zginął pod Smoleń skiem, a Jakób umarł 1613 roku; wówczas dopiero Stani sław Żółkiewski otrzymał nominacyą z polnego, na het mana wielkiego koronnego, a Stanisław Koniecpolski został jego zastępcą i pomocnikiem, czyli hetmanem polnym. W roku 1620 poległ sędziwy Żółkiewski, a Koniecpolski dostał się w niewolę. Wówczas król, buławy wielkiej nie oddał nikomu; wedle zwyczaju, hetman polny powinien ją był otrzymać, a ten zostawał w niewoli. Pod Chocimem 1621 roku hetman wielki litewski Chodkiewicz był wodzem przy pomocniku Lubomirskim, podczaszym koronnym. A lubo Koniecpolski w lat kilka powrócił z Turcyi, król, który nie lubił władzy hetmanów, użył służącego mu prawa: nie dał mu buławy wielkiej aż po dwunastoletnim wakansie, przed swoją śmiercią 1632 roku, a Kazanowskicmu polną. Zygmunt III nadał ostateczną organizacyą hetmaństwu wiel
kiemu i polnemu.
Po konfederacyi 1587 r., która oddała była komendę Herburtowi, podkomorzemu przemyślskiemu, Zamojski odzy skał władzę hetmańską i świetnie sprawował ją w wojnach; lecz ani jego zasługi, ani Żółkiewskiego zgon chwalebny, nie mogły jej uprzyjemnić narodowi. Lubił ową władzę Sobieski, jako hetman; a jako król, znalazł ją dla siebie szkodliwą.
XXXV wojskową, a roku 1775, temu urzędowi nadano świetność i znaczne prerogatywy, które 1776 roku odebrano.
Sejm roku 1788 chciał mieć hetmanów ćwierćrocznymi prezesami w komisyi wojskowej. Konfederacya targowicka, utrzymanie prerogatyw hetmańskich pomiędzy warunki i cele związku umieściła.
Hetmanowie
przed ustawieniem ich pomocników, czyli hetmanów polnych.
ORONNI. Roku. Zyndram z Maszko- wicmiecznik krakowski, chwilowy hetman za Władysława Jagiełły pod Grunwaldem i 1488 Tanenbergiem... Piotr Dunin z Praw dzie, podkomorzy san- domirski, Campidu- ctor, to jest: wódz, hetman... 1470
Feliks z Paniowa
Roku, kasztelan lwowski het man, po roku ...
Stanisław Pieniążek, hetman wojsk kró lewskich, wódz jene-1410 i ralny około roku . . . Jan Tarnowski, kasz telan krakowski, sta rzec 841etni, ojciec zwycięzcy pod Ober- tynem, hetman .... Mikołaj Kamieniecki f Mikołaj Firlej . . f 1491 1500 1515 1527 8»
XXXVI czyka. piTEWSCY. Rok. ^°k-Jan Chodkiewicz za Kazimierza Jagielloń-Piotr Biały f r. . . 1498
Hetmanowie Wielcy
ORONNI. Rok. Stanisław Żółkiew ski od roku 1613 z hetmana polnego, het man wielki...f 1620Stanisław Koniecpol ski od roku 1632, z hetmana polnego, het man wielki...f 1646
Mikołaj Potocki. . f 1651 Stanisław Potocki (re- . wera)... j- 1667
Jan Sobieski do . . 1674 Dymitr, książę Wi- i szniowiecki... f 1682
Stanisław Jabłono-; wski...+ 1702
Feliks Potocki. . . f 1702 Hieronim Lubomirski f 1706 Jan Tarnowski, zwy
cięzca pod Obertynem, syn hetmana Jana Tar nowskiego, pierwszy nazwany hetmanem wielkim dla różnicy pomiędzy nim, a jego zastępcą, hetmanem polnym... f 1561
Mikołaj Sieniawski. f 1569 Jerzy Jazłowiecki na prawach hetmana . . f 1575
Mikołaj Mielecki wo jewoda podolski, chwi
lowy hetman W. do 1580 Jan Zamojski, kan clerz koronny, doży wotni hetman wielki f 1605
XXXVII lloku. Adam Sieniawski . f 1726 Stanisław Rzewuski f 1728 Yacat do... 1736 Józef Potocki .... 1752 Roku. Jan Klemens herbu Gryff Branicki ... f 1771
Franciszek Ksawery, herbu Korczak, Bra nicki do... 1794
P
ITEWSCY. Roku. Roku. Konstanty książę Ostrogski, starosta twierdz pogranicznych: Łucka, Bracławia, Winnicy, — marsza łek Wołyński, het man z władzą kró lewską ... f 1532 Jerzy Radziwiłł . . f 1541 Jan Radziwiłł . . . f 1542 Hieronim Chodkie wicz ... f 1562 Grzegorz Chodkie wicz ... . . f 1569Mikołaj książę Radzi wiłł ... f 1588
Krysztof, książę Ra dziwiłł ... f 1603
Jan Karol Chodkie wicz ... f 1621
Lew Sapieha. . . . f 1633 Krzysztof, książę Ra dziwiłł... f 1640
Janusz Kiszka . . . f 1652 Janusz książę Radzi wiłł ... f 1655
Paweł Sapieha. . . f 1667 Michał Pac . . . . f 1682 Kazimierz Sapieha f 1703 Michał książę Wi sznio wiecki ... f 1707
Grzegosz Ogiński . j- 1709 Ludwik Pociej . . f 1730 Michał książę Wi sznio wiecki ... f 1744
XXXVIll
Roku. Michał książę Radzi wiłł ... f 1762 Michał Massalski . f 1767 Michał Ogiński do . 1792 Roku. Vacat... Szymon Kossakow ski ... 1793 1794