Podstawowe cele poznawcze koncentrowały się głównie na rozpoznaniu zróżnicowania przestrzennego tempa i kierunków zmian w rozwoju demograficznym obszarów wiejskich woj. zachodniopomorskiego w latach 90. Uwzględniono przy tym podział na ludność wiejską i ludność związaną z rolnictwem. Ukazanie przemian ludnościowych, oraz ustalenie czynników i przyczyn zachodzących procesów przedstawiono na tle zmian w gospodarce rolnej regionu. Jednostkowa uwaga zwrócona została na przemiany strukturalne w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Naczelnym celem była jednak ocena poziomu
rozwoju demograficznego ludności związanej z rolnictwem indywidualnym i poziomu rozwoju gospodarczego36 rolnictwa indywidualnego, jak i wykazanie współzależności obu poziomów rozwoju.
Z celem poznawczym wiązał się ściśle cel aplikacyjny. W zamyśle autorki praca powinna dostarczyć wielu przesłanek ułatwiających określenie kierunku działań polityki regionalnej. Rozpoznając istniejące tendencje uzyskujemy informacje dotyczące zgodności i niezgodności zmian strukturalnych ludności na obszarach wiejskich ze zmianami ekonomicznymi w regionie; a także możliwe jest wskazanie obszarów, na których trzeba pobudzić pozarolniczą działalność gospodarczą. Wieloaspektowa analiza czynnika ludzkiego na obszarach wiejskich daje możliwość przedstawienia głównych barier i szans, określających pozycje gmin w procesach transformacji i integracji polskiej gospodarki z Unią Europejską.
Cele badań ujęto szeroko. Zmierzając do ich osiągnięcia, należało rozwiązać szereg problemów. Podstawowa problematyka pracy sprowadzona została do następujących pytań:
⇒ Jak kształtowały się tempo i zakres zmian demograficznych na obszarach wiejskich województwa zachodniopomorskiego w latach 90.?
⇒ Jakie czynniki stymulujące i bariery utrudniające rozwój demograficzny odegrały w tych latach najistotniejszą rolę?
⇒ W jakim stopniu na procesy demograficzne Pomorza Zachodniego wywierają wpływ przemiany w skali globalnej wynikające z teorii przejścia demograficznego?
⇒ Jakie zmiany strukturalne w rolnictwie nastąpiły w wyniku procesów
restrukturyzacyjnych i jaki jest stopień zróżnicowania indywidualnej gospodarki rolnej?
⇒ W jaki sposób położenie geograficzne gmin determinuje poziom rozwoju demograficznego i gospodarczego?
⇒ Jak kształtował się rozwój demograficzny ludności związanej z rolnictwem (przejawy pozytywne i negatywne) na tle przemian w gospodarce rolnej regionu?
⇒ Które gminy wiejskie prezentowały podobny rozwój demograficzny i gospodarczy, a które z nich stanowiły zupełnie odizolowane wyjątki?
Uwzględniony okres oraz obserwowane tendencje zmian politycznych i społeczno-gospodarczych są na tyle zróżnicowane, że trudno rozstrzygać bez szczegółowych badań,
36 Rozwój gospodarczy obejmuje tę sferę działalności ludzkiej, która wiąże się z gospodarowaniem w rolnictwie indywidualnym wraz z ogółem warunków ekonomicznych gospodarki rolnej. Zarówno rozwój gospodarczy, jak
62
które zjawiska i w jakim stopniu są objawem stagnacji, które z kolei efektem zapoczątkowanym w okresie transformacji, a które nie są bezpośrednio związane ani z jednym, ani z drugim procesem. Rozróżnienie kategorii tych zjawisk oraz tendencji wymaga zastosowania wielu różnych ujęć i poziomów analizy. Postawiono więc następujące hipotezy:
Szczególnie silny wpływ na przemiany demograficzne na wsi miał proces transformacji ustrojowej. Uruchomione zostały niekorzystne procesy, takie jak: spadek dzietności i matrymonializacji, przyśpieszenie tempa procesu starzenia się ludności oraz spadek mobilności przestrzennej. Zachwiana została stabilizacja ekonomiczna gospodarstw domowych, głównie przez ograniczenie możliwości zatrudnienia i wzrost rozmiarów bierności zawodowej.
Procesy restrukturyzacji gospodarki wywołały nieznane dotąd zjawiska demograficzne i społeczno-gospodarcze, jak np.: bezrobocie, ubóstwo licznych rodzin, rozwarstwienie materialne społeczeństwa. Najtrudniej dostosowują się do nowych warunków gospodarczych właśnie gminy popegeerowskie.
Przemiany demograficzne ludności związanej z rolnictwem wykazują się większą dynamiką zmian i zróżnicowaniem przestrzennym niż ogół populacji wiejskiej.
Grupy gmin o analogicznych właściwościach geograficznych (np. położenie nadmorskie, okołomiejskie, czy nadgraniczne) prezentują zbliżony poziom rozwoju demograficznego i gospodarczego.
Większe zmiany procesu demograficznego wykazują gminy o wyższej jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej, wysokich walorach turystycznych oraz wysokim poziomie infrastruktury. Dotyczy to głównie gmin byłego woj. szczecińskiego, na odrębność którego, wpłynęły większe nakłady inwestycyjne państwa na gospodarkę samego Szczecina oraz gmin przygranicznych i nadmorskich.
W wyniku likwidacji gospodarki uspołecznionej zwiększyły się zasoby gruntów indywidualnego rolnictwa, oraz dokonały się pozytywne przekształcenia struktury obszarowej. Przyjęcie zasad gospodarki rynkowej przyczyniło się do wzrostu znaczenia środowiska przyrodniczego jako czynnika kształtującego intensywność gospodarowania w rolnictwie.
Procesy demograficzne i gospodarcze zachodzące w dłuższych okresach i na znacznych obszarach z reguły nie są jednorodne. Poziom rozwoju demograficznego i gospodarczego wykazuje współzależność, ale stopień zależności odznacza się zróżnicowaniem przestrzennym.
Układ pracy
Niniejsza praca składa się z siedmiu rozdziałów. W pierwszym, stanowiącym wprowadzenie nakreślono cele, zakres i podstawowe zadania badawcze, scharakteryzowano źródła i zastosowane metody analizy oraz omówiono kwestie definicyjne. W ostatniej części tego rozdziału dokonano przestrzennej charakterystyki obszarów wiejskich Pomorza Zachodniego, uwzględniając rozwój sieci osadniczej i warunki przyrodnicze oraz czynniki determinujące restrukturyzację obszarów popegeerowskich.
W rozdziale drugim przedstawiono dynamikę zmian ludności wiejskiej i ludności związanej z rolnictwem, oraz zbadano strukturę przestrzenną układu ludnościowego, wykorzystując dwie metody analizy koncentracji. Określono również dysproporcje rozwoju demograficznego za pomocą modelu przesunięć dyferencjalnych. Poddano analizie komponenty przyrostu rzeczywistego, oraz wydzielono typy zmian ludnościowych według metody Webba.
W rozdziale trzecim dla populacji wiejskiej i osobno dla jej subpopulacji związanej z rolnictwem dokonano charakterystyki struktury ludności według płci i wieku. Zmienność struktur określono za pomocą zarówno podstawowych wskaźników demograficznych, jak i odpowiedniego do określenia zróżnicowania struktury narzędzia badawczego, jakim jest miara zgodności struktur. Z ekonomicznego punktu widzenia najistotniejszy w strukturze ludności jest udział osób w wieku produkcyjnym, dlatego pod tym względem dokonano grupowania gmin, a następnie obliczono współczynnik zgodności rang Spearmana.
Rozdział czwarty poświęcony jest analizie dynamiki i zmianom w strukturze społeczno-zawodowej ludności związanej z rolnictwem. W charakterystyce aktywności ekonomicznej korzystano głównie ze wskaźników struktury i dynamiki. Szczególną uwagę zwrócono na problem bezrobocia zarówno jawnego, jak i ukrytego oraz dokonano klasyfikacji gmin na podstawie wielkości natężenia bezrobocia rejestrowanego. Ponadto w oparciu o test niezależności χ2 zbadano wpływ struktury zatrudnienia przed transformacją społeczno-gospodarczą na poziom bezrobocia w 1996 roku. W tym rozdziale oprócz wspomnianej klasyfikacji gmin wykonano typologię jednostek według struktury zatrudnienia w działach gospodarki narodowej. W osobnym podrozdziale omówiono poziom wykształcenia ludności w indywidualnych gospodarstwach. Ze względu na rangę czynnika ludzkiego w procesie gospodarowania, oceniono również jakość siły roboczej związanej z rolnictwem indywidualnym posługując się taksonomiczną metodę grupowania k-średnich.
64
Rozdział piąty stanowiący tło dla przemian demograficznych, obejmuje problematykę gospodarczą rolnictwa indywidualnego Pomorza Zachodniego. W analizie tego zagadnienia uwzględnione zostały zmiany struktury agrarnej, struktury użytkowania gruntów, zmiany w produkcji rolnej oraz zróżnicowanie przestrzenne infrastruktury technicznej w indywidualnych gospodarstwach rolnych.
W rozdziale szóstym podjęto próbę określenia wzajemnych uwarunkowań rozwoju demograficznego i gospodarczego, wykorzystując w tym celu metodę taksonomiczną (wzorca rozwoju). Najpierw określono zmiany w poziomie rozwoju demograficznego obszarów wiejskich, z osobną analizą ludności związanej z rolnictwem. Następnie ocenie poddano poziom rozwoju gospodarczego indywidualnych gospodarstw rolnych. W ostatnim podrozdziale w oparciu o współczynnik korelacji liniowej Persona, przeprowadzono analizę współzależności rozwoju demograficznego ludności w domowych gospodarstwach rolnych na wsi i rozwoju indywidualnej gospodarki rolnej. Rozdział ten zawiera próbę typologicznego podziału gmin: o zrównoważonym rozwoju demograficznym i rozwoju gospodarczym oraz takich, gdzie rozwój demograficzny wyprzedza rozwój gospodarczy i odwrotnie. Wnioski z analizy pozwoliły ujawnić obszary największych zagrożeń i szans rozwojowych w dalszym procesie transformacji tego regionu.
Ostatni rozdział stanowi podsumowanie, w którym sformułowano w nawiązaniu do podstawowej problematyki badawczej i postawionych hipotez – szereg konkluzji o ogólniejszym charakterze.