W przypadku analizy nieparametrycznej otrzymano następujące wyniki dla modeli dwuwymiarowych:
1. Potwierdzono istnienie dwustronnej zależności zdarzeń w ujęciu długo i krótkookresowym w przypadku kariery rodzinnej i migracyjnej co oznacza, że wystąpienie zdarzenia w karierze rodzinnej (pierwsze urodzenie) miało wpływ na wystąpienie zdarzenia w karierze migracyjnej (pierwszej migracji) oraz odwrotnie:
wystąpienie migracji miało wpływ na wystąpienie urodzenia.
2. Potwierdzono istnienie zależności zdarzeń w przypadku kariery rodzinnej i zawodowej ale tylko w ujęciu długookresowym. W ujęciu krótkookresowym, czyli po podziale całego okresu obserwacji na odcinki 12 miesięczne otrzymane wyniki wskazują na istnienie lokalnej zależności zdarzeń z badanych karier. Oznacza to, że wystąpienie urodzenia miało wpływ na wystąpienie zmiany stanu aktywności zawodowej, ale nie zaobserwowano takiego wpływu (lub przynajmniej nie jest on jednoznaczny) w sytuacji odwrotnej, czyli zmiana stanu aktywności nie wpływa na fakt urodzenia w karierze rodzinnej.
32
3. Potwierdzono istnienie dwustronnej zależności w przypadku kariery zawodowej i migracyjnej ale tylko w ujęciu długookresowym. Dla krótkich odcinków czasu istnieje lokalna zależność zdarzeń. Wystąpienie zmiany stanu aktywności zawodowej nie ma istotnego wpływu na wystąpienie migracji.
4. Zastosowanie modelu trójwymiarowego do porównania trzech karier równocześnie potwierdziło wyniki otrzymane w zakresie aplikacji modeli dwuwymiarowych.
Zaobserwowano jedynie niewielkie różnice w rozkładach intensywności zdarzeń według kolejności.
5. Estymacja tablic Kaplana-Meiera posłużyła głównie do określenia kształtu zależności pomiędzy badanymi procesami. Jako proces zależny przyjęto karierę rodzinną i rozszerzono zakres analizowanych zdarzeń do drugich urodzeń. Ocena kształtu funkcji dożycia dała podstawę do spostrzeżeń: mediana czasu oczekiwania na urodzenie pierwszego dziecka po zawarciu związku przypada na 12 miesiąc czyli 50% pierwszych urodzeń zostało zrealizowanych w pierwszym roku trwania małżeństwa (80% w ciągu pierwszych 2 lat), natomiast mediana dla drugich urodzeń wypada na 3,5 roku po urodzeniu pierwszego dziecka. Na uwagę zasługuje fakt, iż 20% kobiet posiadających jedno dziecko nie decyduje się na drugie dziecko w ogóle.
Uzyskane wyniki potwierdzają hipotezę o tradycyjnym modelu rodziny w Polsce przed okresem transformacji. Liczba urodzeń pozamałżeńskich lub przedmałżeńskich jest znikoma.
Kariera rodzinna kobiet jest oparta na sekwencji: małżeństwo, następnie w bardzo krótkim okresie czasu urodzenie pierwszego dziecka (mediana 12 miesięcy) po którym w przeciętnie 3 letnim okresie czasu następuje urodzenie kolejnego dziecka. Tylko co piąta kobieta nie decyduje się na urodzenie drugiego dziecka.
6. Tablice trwania życia Kaplana-Meiera pozwoliły na ocenę podstawowych zmiennych stałych wykorzystywanych w późniejszej analizie. Zastosowanie testów do porównania różnic pomiędzy kategoriami tych zmiennych wykazało, iż w prawie wszystkich przypadkach różnice te są istotne, co uzasadnia stosowanie tych zmiennych w dalszym modelowaniu.
W przypadku analizy parametrycznej i semiparametrycznej uzyskane wyniki w
* wpływ otrzymany niezgodny z oczekiwanym;
** opis zmiennych, patrz strona 9;
- (+) oczekiwany/otrzymany ujemny (dodatni) wpływ zmiennych na intensywność przejścia; (ujemny wpływ oznacza wydłużony czas oczekiwania na urodzenie dziecka).
1. W obu analizowanych modelach grupa zmiennych związanych z teorią inwestowania w kapitał ludzki miała odmienny wpływ na przejście z małżeństwa do pierwszego dziecka i z pierwszego dziecka do drugiego dziecka. Wbrew oczekiwaniom wpływ pozostawania w procesie edukacji na przejście z małżeństwa do pierwszego dziecka okazał się dodatni, przy czym zmienna ta była nieistotna. W analizowanym okresie kariera edukacyjna była zazwyczaj ukończona przed założeniem rodziny. Kobiety ze średnim i wyższym wykształceniem uczestniczące w procesie edukacji odkładały zawieranie małżeństwa i rodzenie dzieci, ale w końcowym okresie edukacji i zaraz po jej zakończeniu następował proces rekompensaty, co może częściowo tłumaczyć otrzymany wynik.
34
Potwierdziło to hipotezę o zakłócającym wpływie zdarzeń z innych karierę jak kariera edukacyjna na karierę rodzinną. Zakończenie edukacji miało wpływ na przyspieszenie procesu pierwszych urodzeń.
2. Wszystkie zmienne związane z teorią kapitału społecznego, czyli grupa pochodzenia jednostki i jej partnera miały wpływ negatywny na proces urodzeń, przy czym wpływ ten był silniejszy w przypadku pierwszych urodzeń. Generalnie córki niewykwalifikowanych pracowników miały ryzyko urodzenia dziecka wyższe niż córki pracowników wykwalifikowanych. Tradycyjne normy i wartości były przekazywane z rodziców na dzieci, system tych wartości był ściśle powiązany z sytuacja społeczną rodziny.
3. W przypadku teorii ekonomicznej rodzin i gospodarstw domowych zmienne związane z tą teorią (aktywność przed małżeństwem i aktywność zawodowa obecnie) miały ujemny wpływ na wskaźniki przejścia w obu analizowanych modelach. Kobiety pracujące miały generalnie niższe ryzyko urodzenia pierwszego i kolejnego dziecka niż kobiety niepracujące. Wpływ ten jest jednak znaczący i silny tylko w przypadku pierwszych urodzeń. W przypadku drugich urodzeń usytuowanie kobiet na rynku pracy traci na znaczeniu. Odkładanie w czasie pierwszych urodzeń w związku z realizacją kariery zawodowej nie ma wpływu na decyzję o urodzeniu drugiego dziecka.
Potwierdzono tym samym hipotezę o zakłócającym wpływie zdarzeń z kariery zawodowej na przebieg kariery rodzinnej kobiety. Wpływ ten jest zmienny w czasie, siła mechanizmów przyczynowo-skutkowych zmienia się w czasie wpływając w ten sposób odmiennie na przebieg kariery rodzinnej w różnych fazach jej trwania.
4. Oddzielnego wyjaśnienia wymaga wpływ migracji na karierę rodzinną kobiety (zmienna ta była istotna w modelu). Dla przejścia z małżeństwa do pierwszego dziecka wpływ migracji był negatywny czyli urodzenie pierwszego dziecka było opóźnione w przypadku gdy aktywność migracyjna była wysoka. Podobna sytuacja wystąpiła dla przejścia z pierwszego dziecka do drugiego urodzenia. Wpływ zmiennej liczba migracji był negatywny ale bliski zeru, co oznacza niewielki wpływ aktywności migracyjnej w późniejszych latach trwania małżeństwa na karierę rodzinną.
Zachowania migracyjne kobiet potwierdzają hipotezę o wpływie innych karier na karierę rodzinną oraz zróżnicowaniu tego wpływu w czasie.
Podsumowując, z przeprowadzonej analizy wynika że wśród kobiet w Polsce przed okresem transformacji ustrojowej na decyzję o urodzeniu pierwszego dziecka omawiane kariery zawodowa i migracyjna miały wpływ silniejszy niż na urodzenie drugiego dziecka.
Wpływ ten jednak nie był silny. Niepracujące kobiety miały nieznacznie (ok. 10%) wyższe ryzyko urodzenia dziecka pierwszego niż kobiety pracujące, natomiast kolejna migracja obniżała to ryzyko o ok. 12%. Na decyzję o urodzeniu drugiego dziecka nie miała wpływu sytuacja zawodowa kobiet, natomiast kolejna migracja miała niewielki negatywny wpływ.
Świadczy to o słabnącej sile oddziaływania mechanizmów przyczynowo-skutkowych czyli wpływu innych karier na karierę rodzinną kobiety, wraz z upływem czasu (czasu trwania małżeństwa).
Podsumowanie
Przeprowadzone w pracy badanie karier równoległych jest ujęciem nakierowanym na cykl życia jednostki. Analiza wzdłużna dotyczy przede wszystkim analizy procesów czyli karier realizowanych przez jednostkę. Kariery te realizują się równolegle tworząc cykl życia jednostki czyli cykl przez jaki przechodzi osoba od narodzin aż po zgon.
W pracach wykorzystujących modele ryzyk konkurencyjnych oraz modele semiparametryczne [E. Frątczak, J. Jóźwiak, B. Paszek, 1996; E. Frątczak, 1999; D.
Courgeau, E. Lelievre, 1992] czytelnik może znaleźć wyniki analizy powiązań kariery rodzinnej i zawodowej oraz kariery rodzinnej i migracyjnej. Nie jest natomiast poruszana próba analizy powiązań kariery zawodowej i migracyjnej oraz wymienionych trzech karier:
rodzinnej, migracyjnej i zawodowej jednocześnie. Trójwymiarowy model ryzyk konkurencyjnych z aplikacją na danych empirycznych nie był, jak dotychczas, weryfikowany w analizach demograficznych i stąd nowatorskim elementem w tej pracy było zbudowanie modelu oraz interpretacja otrzymanych wyników. Badanie mechanizmu przyczynowości jest stosunkowo nowym zagadnieniem i nie zostało jeszcze szeroko opisane i zweryfikowane w polskiej literaturze. Otwiera to możliwość nowych perspektyw badawczych, których próbę realizacji podjęto w tej pracy. Podejście przyczynowo-skutkowe (szkoła niemiecka) pozwoliło na zweryfikowanie podstawowych pytań stawianych w badaniu karier równoległych w demografii. Pytania te dotyczyły głównie: określenia przebiegu kariery, poszukiwania mechanizmów przyczynowo-skutkowych leżących u podstaw każdej z karier, oraz pomiędzy karierami, oceny stabilności w czasie tych mechanizmów. W poszukiwaniu mechanizmów przyczynowo-skutkowych wykorzystano w pracy na szeroką skalę nowoczesne metody analizy, w tym m.in.: wykorzystanie w modelach zmiennych zależnych od czasu (tzw. time varying), metodę rozszczepienia epizodów (tzw. episode splitting) w modelu Coxa. Otrzymane wyniki okazały się zbieżne z wynikami publikowanymi w wielu
36
badaniach przeprowadzonych w innych krajach i w Polsce [por. M. Kreyenfeld 2001, B.
Hoem, J.M. Hoem 1987; S. Drobnič, E. Frątczak 2001; E. Fratczak 1999 i inni].
Dość intensywne zmiany we wszystkich procesach demograficznych w Polsce w ciągu ostatnich lat, głównie po roku 1989 wymagają z jednej strony permanentnego monitorowania tych zmian, z drugiej zaś nowej formy badań demograficznych. Ten nowy wymiar badań to badania wielodyscyplinarne, włączające badania z zakresu zmian w postawach i zachowaniach demograficznych, normach i wartościach. Przykładem takiego badania było zrealizowane w roku 2001 polskie badanie retrospektywne. Wyniki badania z roku 2001 oraz wyniki badania z roku 1991 pozwolą na bardziej pogłębione analizy zmian wybranych procesów demograficznych w Polsce z wykorzystaniem studiów karier równoległych.
Studia karier równoległych w demografii powinny mieścić się w obszarze zmian paradygmatu w demografii i innych naukach społecznych, a więc odnosić się do nowego typu badań procesów i ich ocen. Jednocześnie studia te powiązane są i oparte na cyklu życia jednostki, zatem muszą włączać zmiany, które określa się w demografii jako „destandaryzacja cyklu życia”. Wymaga to włączenia badań mechanizmów przyczynowo-skutkowych w szerokim zakresie uwzględniających modele analizy wielopoziomowej, to jest takie modele, które włączają jednocześnie analizy na poziomie makro i poziomie mikro z uwzględnieniem heterogeniczności badanego procesu.
Przeprowadzona w pracy analiza karier równoległych w demografii oparta na danych retrospektywnych dostarczyła nowych ocen i nowych wyników z zakresu studiów karier równoległych (będących przedmiotem studiów) w Polsce do roku 1991. Studia te stanowią dobry punkt wyjścia do oceny intensywnych zmian procesów demograficznych w Polsce po roku 1991 z zakresu karier równoległych.
Praca doktorska napisana
w Instytucie Statystyki i Demografii Szkoła Główna Handlowa
Pod kierunkiem prof. dr hab. Ewy Frątczak Recenzenci:
Prof dr hab Jolanta Kurkiewicz Prof. dr hab. Janina Jóźwiak