Podsumowując rezultaty badań przeprowadzonych i przedstawionych w pracy należy stwierdzić, że postawione na wstępie cele metodyczne oraz poznawcze zostały osiągnięte.
Wykorzystując metody analizy historii zdarzeń zbadano uwarunkowania zachowań prokreacyjnych generacji urodzonych w latach 1942 – 1966 w kontekście ich zgodności z hipotezą Easterlina.
Biorąc pod uwagę uzyskane wyniki analizy semiparametrycznej, nieparametrycznej, jak również charakterystykę badanej populacji względem przyjętych cech określających względny dochód sformułowano następujące, ogólne wnioski:
- zachowania prokreacyjne badanej zbiorowości były zróżnicowane,
- zróżnicowanie to było w znacznej mierze rezultatem różnic w dochodzie absolutnym rodziny wynikającym ze statusu społeczno-zawodowego małżonków, który jest określony przez grupę społeczno-zawodową mężczyzny oraz wykształcenie kobiety,
- dochód względny determinował zachowania prokreacyjne rodzin, które posiadały najniższy status społeczno-zawodowy,
- nie stwierdzono wpływu rozmiaru generacji na względny dochód, jak również na badane zachowania prokreacyjne,
- jedynie w przypadku rodzin rolników można przypuszczać, że niższa skłonność do drugich urodzeń generacji wyżowych może być związana z „efektem tłumu”.
Wśród szczegółowych wniosków, związanych z pierwszymi, drugimi i trzecimi urodzeniami na zwrócenie uwagi zasługują następujące stwierdzenia:
1.W przypadku pierwszych urodzeń zróżnicowanie przejawiało się tylko w przesunięciu w czasie decyzji o urodzeniu dziecka, na skutek różnic związanych z pracą zawodową mężczyzny i wykształceniem kobiety. Ponieważ mężczyźni o wysokich kwalifikacjach zawodowych żenili się w większości z kobietami o wykształceniu co najmniej średnim, dlatego wydłużoną edukację kobiet traktować można jako podstawową przyczynę odraczania decyzji o urodzeniu pierwszego dziecka.
2.Odsetki bezdzietnych małżeństw rolników, robotników, pracowników wysoko wykwalifikowanych oraz kobiet o wyższym i niższym poziomie wykształcenia były zbliżone. Pozwala to przypuszczać, że czynnik kulturowy, jakim jest tradycyjne postrzeganie znaczenia rodziny przez młodych ludzi ze wszystkich badanych generacji, był
tak silny, iż determinanty ekonomiczne ostatecznie nie stanowiły ograniczenia w zaspokojeniu pragnienia posiadania przynajmniej jednego dziecka.
3.Zróżnicowanie w przypadku drugich oraz trzecich urodzeń przejawiało się zarówno w przesunięciu w czasie decyzji o urodzeniu kolejnego dziecka, jak i w rezygnacji z jego posiadania. Było to w znaczącym stopniu wynikiem różnic w statusie społeczno-zawodowym rodzin. Małżeństwa rolników najczęściej decydowały się na urodzenie kolejnego dziecka, natomiast rodziny pracowników wysoko wykwalifikowanych najrzadziej. Podobnie wyższe wykształcenie kobiety miało ujemny wpływ na badane zachowania.
4.Środowisko pochodzenia mężczyzny istotnie wpływało na decyzje związane z urodzeniem drugiego dziecka jedynie w przypadku rodzin robotniczych, w których kobiety posiadały niski poziom wykształcenia. Małżeństwa te stanowiły jednak znaczący, bo blisko 40%
odsetek ogółu par. Rozważane rodziny ograniczały liczbę dzieci lub nawet całkowicie rezygnowały z ich posiadania, aby utrzymać pożądany materialny poziom życia, ukształtowany w środowisku pochodzenia.
5.Jedynie zachowania prokreacyjne rolników związane z urodzeniem drugiego dziecka były zróżnicowane w kolejnych generacjach. Intensywność urodzenia kolejnego potomka we wszystkich generacjach wyżowych była niższa niż w najstarszej generacji niżowej. Podobną zależność wykazano również w przypadku najmłodszej, niżowej generacji, dlatego sytuację tę można tylko częściowo tłumaczyć „efektem tłumu”. Może być ona także wyjaśniana oddziaływaniem innych czynników, w dużym stopniu o charakterze kulturowym, związanych ze stopniowym przejmowaniem wzorców zachowań społeczności wysoko zurbanizowanych.
6.Na zachowania prokreacyjne związane z urodzeniem trzeciego dziecka oprócz absolutnego dochodu rodziny miała wpływ również liczba dzieci w rodzinie pochodzenia mężczyzny.
Dotyczy to szczególnie małżeństw robotników i rolników. Rodziny, w których mężczyzna posiadał liczniejsze rodzeństwo chętniej decydowały się na kolejnego potomka. Tłumaczyć to można z jednej strony łatwiejszą realizacją aspiracji materialnych, które są relatywnie niskie i przez to, w myśl koncepcji Easterlina, stanowią mniejsze ograniczenie przy podejmowaniu decyzji prokreacyjnych. Zwykle bowiem wielodzietność na skutek niższego standardu życia i mniejszych możliwości kształcenia wpływa ujemnie na aspiracje młodych ludzi. Z drugiej strony osoby wychowywane z licznym rodzeństwem mogą być mniej skłonne do konsumpcyjnego stylu życia i preferują większą liczbę dzieci. Można więc
56
sądzić, że względny dochód rodziny był tylko jednym z czynników różnicujących badane zachowania.
Podsumowanie
Reasumując, można stwierdzić, że hipoteza Easterlina tylko w pewien selektywny sposób tłumaczy zachowania prokreacyjne generacji polskich urodzonych w latach 1942-1966. Wyjaśnia ona przede wszystkim zróżnicowanie rozważanych zachowań w środowiskach o najniższym statusie społeczno-zawodowym. W przypadku rodzin robotniczych istotną rolę odgrywa koncepcja względnego dochodu, jednak jego wielkość nie zmienia się pod wpływem rozmiaru generacji, jak zaobserwował to Easterlin w społeczeństwie amerykańskim. Wydaje się to zrozumiałe ze względu na brak istotnej konkurencji wśród pracowników w gospodarce centralnie sterowanej, która przeważała w rozważanym okresie.
Podejmując próbę wyjaśnienia różnic w zachowaniach prokreacyjnych rodzin rolników, robotników i pracowników wysoko wykwalifikowanych, których nie można wytłumaczyć hipotezą Easterlina, odwołać się można do teorii Beckera (zob.Becker 1981; Becker 1990).
Według teorii tej niższą płodność przy wyższych dochodach tłumaczy się przesunięciem akcentu z ilości dzieci na ich jakość. Równocześnie niższą skłonność do decyzji prokreacyjnych, szczególnie w przypadku kobiet lepiej wykształconych, wyjaśnia się wzrastającymi kosztami alternatywnymi macierzyństwa.
Przeprowadzona w pracy weryfikacja hipotezy Easterlina w świetle zachowań prokreacyjnych generacji urodzonych w latach 1942-1966 w Polsce dostarczyła nowych ocen i nowych wyników z zakresu rozważanych procesów demograficznych. Studia te stanowić mogą dobry punkt wyjścia do oceny i wyjaśniania zachowań prokreacyjnych młodszych generacji. Przeobrażenia procesów demograficznych związanych z drugim przejściem demograficznym, prowadzące do nowego modelu rodziny w znacznym stopniu dotyczą młodszych pokoleń. Wydaje się zatem, że kluczowym problemem w badaniu uwarunkowań zachodzących przemian demograficznym jest poznanie mechanizmu kształtowania się postaw i przekonań młodych ludzi Trudna sytuacja gospodarcza Polski, bezrobocie, duża konkurencja oraz lansowanie przez media konsumpcyjnego stylu życia mogą stanowić poważne ograniczenie w podejmowaniu decyzji o urodzeniu nawet jednego dziecka przez młode osoby należące do wyżu z lat osiemdziesiątych.
Praca doktorska napisana pod kierunkiem Prof. dr hab. Jolantay Kurkiewicz
Recenzenci:
Prof. dr hab. Józef Pociecha Prof dr hab. Irena E. Kotowska
Literatura:
Becker G. S., (1981), A Treatise on the Family, Harvard University Press, Cambridge, Mass.
Becker G. S., (1990), Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich, PWN, Warszawa.
Blossfeld H. P., Hamerle A., Mayer K. U., (1989), Event History Analysis, Statistical Theory and Application in the Social Sciences, Hillsdale, New Jersey.
Blossfeld H. P., Rohwer G., (1995), Techniques of Event History Modeling. New Approches to Causal Analysis, Mahwah, New Jersey.
Carlson E., (1992), Inverted Easterlin Fertility Cycles and Kornai’s ‘Soft’ Budget Constraint, Population and Development Review, 18 (4), ss.669–688.
Easterlin R. A. (1978b), The Economics and Sociology of Fertility: A Synthesis, [w:]
Tilly Ch., (red), Historical Studies of Changing Fertility, Princeton.
Easterlin R. A., (1980), Birth and Fortune. The Impact of Number on Personal Welfare, Basic Books, New York.
Frątczak E., (1999a), Modelowanie cyklu życia jednostki i rodziny. Teoria i praktyka, Warszawa.
Frątczak E., Jóźwiak J., Paszek B., (1991), Metodyka badań cyklu życia jednostki i rodziny – wybrane aspekty, SGH, Warszawa.
Frątczak E., Kowalska I., Rohwer G., Drobnić S., Blossfeld H.P., Polish Family and Fertility Survey. A User’s Guide, Warszawa and Bremen, 1996
Holzer J., Kowalska I., (1997), Fertility and Family Surveys, Standard Country Report, Poland, UNECE, UNPF, Geneve.
Jóźwiak J., (1999), Zmiana paradygmatu w demografii, [w:] Kotowska I. E. (red.), Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90. w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego, SGH, Warszawa.
Kalbfleisch J. D., Prentice R. L., (1980), The Statistical Analysis of Failure Time Data, John Wiley and Sons, New York.
Kotowska I. E., (red.) (1999), Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90. w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego, Warszawa.
Kurkiewicz J., (1998), Modele przemian płodności w wybranych krajach europejskich w świetle drugiego przejścia demograficznego. Zeszyty Naukowe, Seria specjalna:
Monografie, Nr 131, Kraków.
Makunovich D. J., (1998), Fertility and the Easterlin Hypotesis: An Assesment of the Literature, Journal of Population Economics. 11.
Wright R. A., (1989), The Easterlin Hypothesis and European Fertility Rates,
58
Plan pracy doktorskiej:
Wstęp
I. Koncepcja Easterlina wyjaśniania zachowań prokreacyjnych społeczeństw rozwiniętych
1.1 Ogólna charakterystyka wybranych teorii przemian płodności 1.2 Koncepcja Easterlina
1.3 Zachowania prokreacyjne w kontekście zmian względnego dochodu 1.4 Samogenerujący się cykl
1.5 Próby weryfikacji koncepcji Easterlina
II. Analiza historii zdarzeń jako metoda badania zachowań prokreacyjnych 2.1 Miejsce metod analizy historii zdarzeń w demografii
2.2 Podstawowe pojęcia i definicje analizy historii zdarzeń 2.3 Modelowanie nieparametryczne
2.4 Modelowanie semiparametryczne
III. Charakterystyka badanej populacji w kontekście hipotezy Easterlina 3.1 Źródło informacji wykorzystane w badaniach
3.2 Wyodrębnienie badanych generacji
3.3 Charakterystyka generacji poddanych badaniu
IV. Względny dochód a zachowania prokreacyjne badanej populacji 4.1 Charakterystyka zachowań prokreacyjnych badanej populacji
4.2 Wpływ zmiennych określających względny dochód na zachowania prokreacyjne 4.3 Analiza łącznego wpływu zmiennych względnego dochodu na zachowania prokreacyjne
Zakończenie
Monika Stanny-Burak Politechnika Koszalińska