Z historii policji i zawodu policjanta

Termin „policja” wywodzi się od greckiego słowa politea, które oznacza za‑

rządzanie miastem. Stanisław P^iePrzny (2003: 11) pisze, że następnie pojęcie to zostało zaadaptowane przez łacinę jako politita. Z kolei w średniowiecznej Fran‑

cji funkcjonowało pojęcie Polic, które oznaczało działalność władz zwierzchnich na rzecz ładu i porządku, a także dobrobytu ich poddanych. Z Francji termin ten dotarł do Niemiec, w których obowiązuje jako polizei. W wieku XVIII polizei oznaczało, ogólnie rzecz ujmując, zarządzanie, które później przekształciło się w działalność ministerstw spraw wewnętrznych. W drugiej połowie tegoż wieku policję przekształcono w organizację zrzeszającą urzędników wyposażo‑

nych w kompetencje wykonawcze, a przede wszystkim w możliwość stosowania przymusu wobec osób nieposłusznych władzy suwerena (por. k^ayzer,­‍m^aJer,­‍

s^iemak, 1995: 3―4). Sam termin „policja” ukształtował się z końcem XIX wieku, co „było następstwem tworzenia się liberalnego państwa konstytucyjnego i prawnego, w którym cała władza państwowa jest podporządkowana wiążącej mocy prawa. Ustawy regulowały różnorodne kompetencje administracyjne, policji pozostawało zwalczanie zagrożeń, co ograniczało zakres jej władzy w państwie” (m^isiuk, 2008: 11).

Geneza formowania się administracji spraw wewnętrznych jest związana z pogłębiającą się specjalizacją w zarządzaniu państwem. „Pierwotną funkcją administracji państwowej jest funkcja reglamentacyjno ‑policyjna. W I po‑

łowie XX wieku wydzieliła się funkcja socjalna, a następnie organizatorsko‑

‑gospodarcza. Gros zadań administracji spraw wewnętrznych mieści się w ra‑

mach funkcji reglamentacyjno ‑policyjnej, dlatego też dział spraw wewnętrznych początkowo był najbardziej obszerny pod względem zakresu działania. Mieściły się w nim sprawy ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego, oświata, administracja wyznaniowa, ale również ogólny zarząd administracyjny pań‑

stwa” (m^isiuk,­‍l^etkiewicz,­‍s^OkOłOwski, 2011: 10). Należy zauważyć, że zakres pojęcia „policja” ewoluował i zmieniał się, podobnie jak zmieniała się postawa panujących wobec państwa i obywateli. W początkowym okresie w zakres omawianego pojęcia wchodził ogół działalności państwowej (życie religijne, polityczne i prywatne). W XVIII wieku określenie „policja” uległo zmianie,

ograniczono jego zakres do ujęcia instytucjonalnego ― zrezygnowano z ob‑

sługi spraw związanych ze sferą religijną, z polityką zewnętrzną, ze sprawami sądowymi, majątkowymi, a także skarbowymi. Podjęto decyzje o zatrudnieniu funkcjonariuszy, których podstawowym obowiązkiem służbowym była dbałość o zapewnienie bezpieczeństwa publicznego. Już w XIX wieku policja zaczęła być postrzegana jako podmiot, do którego zadań należało zwalczanie zagrożeń oraz dbałość o bezpieczeństwo w państwie.

Dzisiaj działalność policji jest zjawiskiem powszechnym i dotyczy wszyst‑

kich państw. Każdy kraj wypracował jednak indywidualne zasady funkcjono‑

wania tej instytucji. Jako przykład można podać, że w Niemczech ― z uwagi na charakter tej republiki związkowej ― wyróżnia się organy policji federalnej oraz służby poszczególnych krajów związkowych (landów). Dodatkowo ― w celu usprawnienia systemu ochrony porządku i bezpieczeństwa ― stworzono organ pośredni, w którego skład wchodzą: Polizei Führungsakademie w Münster‑

‑Hiltrup, centralna szkoła kształcąca kadry kierownicze dla niemieckiej policji, stała konferencja związkowych ministrów spraw wewnętrznych, zespół roboczy przedstawicieli poszczególnych związkowych urzędów kryminalnych oraz BKA

― Federalna Policja Kryminalna Niemiec (Bundeskriminalamt) (por. m^isiuk,­‍

l^etkiewicz,­‍ s^OkOłOwski, 2011). Z kolei w Wielkiej Brytanii, uchodzącej za kolebkę nowoczesnej policji, położono nacisk na stworzenie jednej państwowej formacji policyjnej, w której minister spraw wewnętrznych ― choć formalnie odpowiedzialny za ochronę porządku i bezpieczeństwa ― nie ma kompetencji bezpośredniego kierowania działalnością policji. W imieniu ministra nadzór nad policją sprawuje 7 ‑osobowy zespół inspektorów Jej Królewskiej Mości. Istnieje również organ doradczy ministra spraw wewnętrznych ds. policji ― Policyjna Rada Konsultacyjna (m^isiuk,­‍l^etkiewicz,­‍s^OkOłOwski, 2011: 134―135). W każ‑

dym hrabstwie sprawami policji zajmuje się rada, która jest organem kolegialnym pochodzącym z wyborów wśród przedstawicieli władz lokalnych i sędziów. Inną formę organizacji policji ma Francja. W tym państwie wiele działów admini‑

stracji rządowej angażuje się w sprawy bezpieczeństwa i porządku publicznego, a więc działania policji, dostrzec można także zaangażowanie instytucjonalne samorządu (działają komunalne służby policyjne). We Francji ― podobnie jak w innych krajach południowej i południowozachodniej Europy ― niektóre formacje policyjne zostały zmilitaryzowane i utworzono z nich żandarmerię.

W związku z tym funkcjonują w tym państwie następujące instytucje: policja narodowa ― podlegająca ministrowi spraw wewnętrznych, która działa w mia‑

stach zamieszkiwanych przez więcej niż 10 tys. mieszkańców; żandarmeria

― podlegająca ministrowi obrony, która działa w gminach mających do 10 tys.

mieszkańców; policja miejska ― podlegająca burmistrzom, która działa w mia‑

stach do 10 tys. mieszkańców (z tym że stopniowo funkcje policji miejskiej przejmuje żandarmeria); Państwowe Centrum Informacji o Ruchu Drogowym (m^isiuk,­‍l^etkiewicz,­‍s^OkOłOwski, 2011: 54―65).

Przytoczone informacje ukazują, jak zakres pojęcia „policja” zmieniał się wraz z wydarzeniami historycznymi. Współcześnie jego wymiar ma charakter indywidualny ― w każdym z państw pojęcie to jest rozumiane w sposób od‑

mienny.

Policja polska jako organizacja formowała się przez wiele wieków. Już w średniowieczu istniały pewne zręby tej instytucji, grupy osób, które zaj‑

mowały się zabezpieczaniem porządku społecznego. W X wieku, w okresie monarchii patrymonialnej, nie istniał podział na urzędników państwowych i książęcych ― najwyżsi rangą urzędnicy książęcy byli jednocześnie urzęd‑

nikami administracji państwowej. Dopiero w wieku XII zaczął się formować system dworskich i lokalnych organów administracji państwowej, który w dużym stopniu opierał się na wzorcu zaczerpniętym z państwa karolińskiego (misiuk, 2008: 13―18). Działalność administracji książęcej polegała wówczas przede wszystkim na utrzymywaniu kontaktów zewnętrznych, zarządzie wojskowym, skarbowym i sądowym. Funkcje administracyjne w ramach działalności lokalnej pełnił comes (w języku polskim słowo to oznaczało kmie‑

cia). Działalność prawa staropolskiego opierała się głównie na pojęciu skargi prywatnej: odpowiedzią na każdą krzywdę wyrządzoną członkowi danego rodu była solidarna zemsta tego rodu. Istniały jednak pewne kategorie przestępstw, które podlegały działalności represyjnej specjalnie do takich zadań wybranych urzędników oraz organów państwowych (przestępstwa przeciwko panującemu, religii, państwu, obyczajom). Istotne funkcje w zarządzaniu państwem odgry‑

wali ówcześnie również namiestnicy, do których uprawnień należała między innymi kwestia bezpieczeństwa wewnętrznego. W kolejnych wiekach funkcje namiestników przejmowali kolejno: justycjariusze, starostowie, marszałkowie, instygatorzy miejscy, hetmani. W czasach demokracji szlacheckiej powstały pierwsze policyjne służby pomocnicze ― milicja i straż, które miały charakter paramilitarny i stanowiły zaczątki późniejszych policji samorządowych (por.

d^wOrzecki, 2011).

W okresie panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego istniał De‑

partament Policji, który zajmował się zarówno kwestiami ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego, jak i całą miejscową administracją społeczno‑

‑gospodarczą. Organ ten w ustawie z 1776 roku opisano w następujący sposób:

„będzie miał moc egzaminowania rachunków wszystkich miast królewskich, podług praw danych i obracania dochodów na rozrządzenie Policji najpoży‑

teczniejsze […]. Będzie mógł zawierać kontrakty z kompaniami co do miasta Warszawy tylko do zamysłów potrzebnych w materii Policji za zdaniem Rady in pleno bez wyciągania nowych podatków i nie przeszkadzając handlom w kraju przez obywatelów prowadzonym” (cyt. za: c^zaja, 1988: 72). Tak postrzegano uprawnienia policyjne aż do XX wieku. W ramach departamentów policji stwo‑

rzono jednoosobowe stanowiska komisarzy policji, którzy mieli kontrolować prawidłowe wypełnianie funkcji przez te departamenty.

Po rozwiązaniu Rady Nieustającej, która wcześniej stanowiła centralny organ władzy wykonawczej, na mocy Konstytucji 3 Maja ustanowiono nowy centralny organ władzy wykonawczej ― Straż Praw. Utworzono wówczas również funkcję ministra policji, do którego zadań należało nadzorowanie dzia‑

łalności Straży Praw. Do głównych zadań Straży Praw zaliczano:

■ walkę z przestępczością kryminalną, żebractwem, prostytucją oraz włóczę‑

gostwem;

■ pomoc ludności w czasie klęsk żywiołowych;

■ kontrolę cudzoziemców i nadzór nad nimi;

■ prowadzenie ewidencji ludności;

■ określenie jednolitego systemu miar i wag;

■ nadzór nad więziennictwem (m^isiuk, 2008: 33).

W okresie pełnienia władzy przez targowiczan Straż Praw zakończyła swoją działalność. Funkcje Straży przejęła przywrócona Rada Nieustająca, w której ramach działało osiem wydziałów: Porządku, Bezpieczeństwa, Sprawiedliwo‑

ści, Skarbu, Żywności, Potrzeb Wojskowych, Interesów Zagranicznych oraz In‑

strukcji Narodowych. Działalność tych wydziałów obejmowała również kwestie zapewnienia bezpieczeństwa i porządku publicznego.

W czasach istnienia Księstwa Warszawskiego utworzono Komisję Rządzącą, która miała pełnić funkcję rządu tymczasowego oraz stanowić zalążek przyszłej władzy ustawodawczej. Oprócz uformowanych ministerstw:

Sprawiedliwości, Spraw Wewnętrznych, Skarbu, Wojny i Policji, stworzono Dyrekcję Policji, do której zadań należały: zwalczanie przestępstw pospoli‑

tych, buntów, rozruchów miejscowej ludności, kontrola nad przestrzeganiem obyczajów, nadzór nad miastami, kontrola ruchu osobowego, wydawanie pasz‑

portów, zapobieganie pożarom i klęskom żywiołowym, cenzura prasy i publi‑

kacji, kontrola miar i wag, opieka nad teatrami i innymi instytucjami kultury, nadzór nad więziennictwem, ocena zabudowy architektonicznej, sądownictwo w sprawach policyjnych pierwszej instancji (Zasady do urządzenia Komisji Rządzącej innych władz jej podległych: 5). Utworzono również departamenty jako jednostki terytorialne, w których wyznaczono komisarzy policji mających

„czuwać nad porządkiem, ochędóstwem i bezpieczeństwem publicznym. […]

[komisarz ― M.Ż.] winien sam najdzielniej być czynnym w utrzymaniu lub przywróceniu spokojności publicznej” (k^allas, 1975: 103). Na niższych szczeblach administracji z kolei zadania policji wypełniali: podprefekt (po‑

wiaty), wójt, sołtys, prezydent i burmistrz (gminy i miasta). W roku 1812 na mocy rozkazu Napoleona utworzono polską żandarmerię, która miała między innymi „odbywać służbę policyjną, dodawać pomoc wojskowym władzom cy‑

wilnym, aresztować włóczęgów, maruderów i zbiegów, do jakiejkolwiek bądź armii należących” (gemBarzewski, 2003: 298). W zaborze austriackim funkcje policyjne sprawowały Dyrekcja Policji oraz oddziały żandarmerii. Z kolei w Wolnym Mieście Krakowie zadania te wykonywał Senat, zajmując się

między innymi sprawami wewnętrznymi i sprawiedliwości, policji i milicji.

W zaborze pruskim istniały posterunki obwodowe policji, kierowane przez dyrektorów policji.

W początkowych latach II Rzeczypospolitej funkcjonowała Milicja Ludowa, która w późniejszym czasie została upaństwowiona, oraz Policja Komunalna, w której działały jednostki Milicji Miejskiej. Natomiast policja w dzisiejszym ujęciu zaczęła się kształtować i wyodrębniać w okresie I wojny światowej, kiedy to działały ochotnicze obywatelskie grupy dyspozycyjne, których celem było zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego (por. s^czaniecki, 2001:

30). Grupy te stały się podstawą stworzenia Policji Państwowej, która została powołana przez Sejm w dniu 24 lipca 1919 roku. Mocą ustawy założono Policję Państwową oraz wyznaczono zakres jej uprawnień, zależności służbowe, odpo‑

wiedzialność funkcjonariuszy, ich stan liczbowy, kryteria przyjęcia do służby, a także informacje o uposażeniu (por. ustawa z dnia 24 lipca 1919 r. o Policji Państwowej). Ówczesna służba w komisariatach i na posterunkach policji pole‑

gała na organizowaniu patroli, a także na zapewnieniu bezpieczeństwa wszędzie tam, gdzie nie było jednostek Policji Państwowej.

W okresie międzywojennym wprowadzono do policji nową służbę ― służbę śledczą, która składała się z wydziału kryminalnego, rozpoznawczego, rejestracyjno ‑pościgowego, techniki śledczej, hodowli i szkolenia psów służbowych, ogólnego, policji kobiecej, administracji wewnętrznej i drukarni oraz wydziału do spraw socjalnych. Do głównych zadań tej służby należało przede wszystkim zapobieganie przestępstwom (morderstwom, zabójstwom, oszustwom, fałszerstwom itp.) i ich ujawnianie. Wart zauważenia jest fakt utworzenia policji kobiecej, do której zadań należała walka z zachowaniami niezgodnymi z powszechnie obowiązującą obyczajowością i kulturą (z prosty‑

tucją, sutenerstwem itp.) (por. g^Ołdyn, 2007: 89―95). W tym okresie funkcjo‑

nariusze Policji Państwowej składali następującą przysięgę: „Przysięgam Panu Bogu Wszechmogącemu na powierzonym mi stanowisku pożytek Państwa Pol‑

skiego oraz dobro publiczne mieć zawsze przed oczyma, władzy zwierzchniej Państwa Polskiego wierności dochować, obowiązki swoje spełniać sumienie i gorliwie, rozkazy i polecenia swych władz wykonywać dokładnie, tajemnicy urzędowej dochować, przepisów prawa strzec pilnie, wszystkich obywateli kraju w równym mając zachowaniu. Tak mi Boże dopomóż” (s^trzelecki, 1934:

229). Złożenie tej przysięgi miało stanowić swego rodzaju gwarancję sumien‑

nego wypełniania wszystkich powierzonych policjantom obowiązków.

Okres II wojny światowej przyniósł istotne zmiany w funkcjonowaniu Poli‑

cji Państwowej. Jeszcze w trakcie działań wojennych na mocy zarządzenia Ge‑

neralnego Gubernatora ― Hansa Franka ― przekształcono Policję Państwową w Policję Polską. Miała ona spełniać te same funkcje ogólne, co dotychczas Policja Państwowa, a ponadto wykonywać specjalne zadania i polecenia nie‑

mieckich władz okupacyjnych. Policja Polska stała się tym samym zależna od

niemieckiej żandarmerii i policji ochronnej. „Działalność Policji Polskiej jako instytucji porządkowej obejmowała:

1. Służbę patrolową o charakterze prewencyjnym i porządkowym, 2. Dyżury wewnętrzne,

3. Służbę wartowniczą w różnych instytucjach i obiektach ― na zlecenie oku‑

panta, nadzór nad nieruchomościami i posesjami ― czyli kontrolę porządku, stanu sanitarnego, meldunków itp.,

4. Nadzór nad ruchem ulicznym,

5. Służbę przemysłowo ‑handlową ― w tym zwalczanie nielegalnego handlu, 6. Służbę asystencyjną ― zapewnienie ochrony urzędnikom administracji

w trakcie wykonywania przez nich obowiązków służbowych, 7. Dochodzenia w zakresie przestępstw pospolitych,

8. Inwigilację środowisk przestępczych” (misiuk, 2008: 162).

Odzyskanie niepodległości przez Polskę wiązało się z możliwością zbudowa‑

nia od podstaw nowej formacji policyjnej. Już w październiku 1944 roku powo‑

łano do życia Milicję Obywatelską, która na początku swojego istnienia liczyła ok. 80 tys. funkcjonariuszy. Milicja Obywatelska zastąpiła Policję Państwową, więc zakres kompetencji nowej formacji był podobny do zakresu kompetencji Policji Państwowej. Istniała jednak jedna poważna różnica: mianowicie Milicja Obywatelska stała się częścią totalitarnego aparatu władzy (m^ikitin, 2004: 26).

W związku z tym, „wbrew swojej nazwie, nigdy nie była postrzegana przez społeczeństwo jako siła porządkowa, wyrażająca i broniąca jego interesów;

traktowano ją generalnie jako siłę antagonistyczną. Oczywiście, takie nastroje i oceny nie były stałe. Potęgowały się w okresach licznych w dziejach PRL napięć społeczno‑politycznych, kiedy to funkcjonariusze MO byli używani do brutalnej nieraz pacyfikacji niezadowolenia społecznego, wyrażającego się m.in.

w postaci demonstracji i wieców ulicznych. Słabły w latach małej stabilizacji, kiedy główną troską społeczeństwa była dbałość o własne mienie, spokojny powrót do domu i inne podobne temu wartości, które mogła zapewnić jedynie służba porządkowa” (m^aJer,­‍1997: 52). Do najważniejszych zadań Milicji Oby‑

watelskiej należały: ochrona bezpieczeństwa publicznego, spokoju i porządku publicznego, ochrona życia i zdrowia obywateli, ochrona własności społecznej i mienia obywateli, czuwanie nad przestrzeganiem przepisów dotyczących handlu, ochrona przeciwpożarowa i przepisów sanitarno ‑porządkowych, dbałość o porządek na obszarze kolejowym, przystaniach wodnych, plażach, w miejscach publicznych itd. Milicja Obywatelska składała się z oddziału Służby Zewnętrznej, ze Służby Śledczej i Służby Szkoleniowo ‑Politycznej.

„Lata 1944―1949 to przede wszystkim walka z opozycją antykomunistyczną, zabezpieczanie imprez politycznych, takich jak referendum w 1946 roku i wy‑

bory parlamentarne w 1947 roku, a w mniejszym zakresie dbanie o porządek publiczny i zwalczanie przestępczości kryminalnej” (m^isiuk, 2008: 177). W la‑

tach pięćdziesiątych XX wieku główną rolę w służbach milicyjnych odgrywała

Służba Bezpieczeństwa, natomiast w szczególnych sytuacjach, przypadkach (na przykład rozpędzania manifestacji ulicznych) działały Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej (ZOMO), do których zadań należało również prowadzenie działań milicyjnych w warunkach zagrożenia lub naruszania po‑

rządku i bezpieczeństwa publicznego (na przykład interwencje w trakcie strajków) lub też ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego w trakcie przejazdów pociągów specjalnych czy podczas zorganizowanych imprez ma‑

sowych. Milicja Obywatelska przestała formalnie istnieć z dniem 6 kwietnia 1990 roku, kiedy to powołano Policję jako umundurowaną, uzbrojoną formację służącą i przeznaczoną do ochrony bezpieczeństwa oraz utrzymania porządku publicznego (ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji).