Pewne zawody są profesjami o szczególnym charakterze ze względu na rolę, warunki i stopień ryzyka, jakie jest związane z wykonywaniem tych zawodów.
Są to tzw. zawody wysokiego ryzyka, których wykonywaniu towarzyszy silny stres spowodowany ciągłym poczuciem zagrożenia, a także presją ze strony przełożonych oraz opinii publicznej. „Stres w zawodzie policjanta to ważny aspekt jego pracy. Profesja ta jak mało która jest dostarczycielem wielu trudnych sytuacji, wskutek czego człowiek popada w stres” (Dziewa, 1996: 20). Zawód wysokiego ryzyka to zatem zawód, którego wykonywanie jest ściśle związane
z poczuciem zagrożenia, niebezpieczeństwa; wykonywanie takiego zawodu pro‑
wadzić może do występowania u danej osoby wysokiego poziomu stresu, a co za tym idzie, licznych dolegliwości somatycznych oraz psychicznych. Zawód funkcjonariusza policji zdecydowanie można zaliczyć do zawodów wysokiego ryzyka.
Wykonywanie wielu zawodów wymaga od ich adeptów określonych predys‑
pozycji psychofizycznych. Ich brak może sprawić, iż późniejsze wykonywanie czynności zawodowych przez daną osobę będzie bardzo utrudnione, a w nie‑
których przypadkach niemożliwe. To owe cechy sprawiają, iż przynależność do danej grupy zawodowej przynosi jednostce prestiż i szacunek społeczny. Fakt, iż nie każdy może pełnić dane funkcje społeczne, sprawia, iż wykonywanie pewnych zawodów jest bardziej pożądane od wykonywania innych zawodów.
Jednocześnie w niektórych przypadkach mamy do czynienia z selekcją do za‑
wodu; wiele osób nie jest w stanie podjąć działań mających na celu bycie przyję‑
tym do danej grupy zawodowej. „Pracę najczęściej charakteryzuje się z punktu widzenia realizacji wartości, szans i możliwości, jakie stwarza jednostkom i grupom. Świadomość pozytywnych aspektów aktywności zawodowej zostaje jednak zmącona faktem zagrożeń, negatywnych konsekwencji oraz obecnością czynników sprzyjających dysfunkcjonalności pracy” (luBrańska, 2008: 17).
Każda praca jest wykonywana w nieco innych warunkach i na nieco innych zasadach. Niektóre zawody wymagają od osób je wykonujących specjalnych nakładów zarówno natury materialnej, jak i „intelektualnych”, inne natomiast nie są obarczone żadnymi dodatkowymi, trudno osiągalnymi warunkami. Jed‑
nocześnie każdy zawód pociąga za sobą nieco inne konsekwencje dla osoby go wykonującej. W pewnych sytuacjach owe konsekwencje są zminimalizowane niemalże do zera, w innych natomiast mają ogromny wpływ na życie i funk‑
cjonowanie pracowników oraz całych organizacji. Konsekwencje te mają różne podłoże i różny charakter, niekoniecznie negatywny. Jednakże o pozytywnych aspektach danego zawodu słyszy się nieco rzadziej lub informacje na ten temat nie są tak powszechnie dostępne. Zdecydowanie częściej można spotkać się z obrazem wielu negatywnych skutków, jakie pociągają za sobą poszczególne profesje. Niejednokrotnie negatywne opinie na ten temat są wyolbrzymione i zdecydowanie przesadzone. Nie można jednak zapominać o pewnej grupie zawodów, które w powszechnej opinii uchodzą za zawody trudne, często okreś‑
lane mianem zawodów wysokiego ryzyka.
Z określeniem zawodu wysokiego ryzyka spotykamy się dość często. O ile nie sprawia nam trudności wymienienie zawodów należących do tej grupy, o tyle samo zdefiniowanie zawodu wysokiego ryzyka wydaje się już nie tak oczywiste. Dlaczego mówimy o zawodach wysokiego ryzyka? Dlaczego osoby je wykonujące są przez społeczeństwo bardziej podziwiane niż przedstawiciele innych zawodów? Pewna forma tych profesji sprawia, iż nie każdy może je wykonywać. Jak zatem można zdefiniować zawód wysokiego ryzyka? „Zawody
trudne i niebezpieczne to zawody i stanowiska wymagające szczególnej spraw‑
ności psychofizycznej, w wypadku których praca wiąże się z narażeniem życia i (lub) zdrowia osoby ją wykonującej i z zagrożeniem dla innych ludzi. O za‑
grożeniu życia lub zdrowia decyduje udział następujących czynników: charakter wykonywanych czynności, obecność w środowisku pracy zagrożeń fizycznych (materiały wybuchowe, prąd elektryczny, praca na wysokości, żywioły), wysoki poziom obciążenia psychicznego oraz konieczność obsługi urządzeń wyma‑
gających szczególnych predyspozycji psychofizycznych. Do grupy zawodów trudnych i niebezpiecznych zalicza się m.in. zawód strażaka, pilota, górnika, kierowcy, ratownika górskiego czy policjanta” (luBrańska, 2008: 18―19).
Zawód wysokiego ryzyka to wykonywanie czynności, z którymi łączy się niebezpieczeństwo utraty zdrowia, a nawet życia. Osoby wykonujące zawód wysokiego ryzyka są narażone na wysoki poziom stresu, muszą być w ciągłej gotowości na wypadek nagłego wezwania i konieczności niesienia pomocy innym ludziom. Wykonywanie zawodu wysokiego ryzyka jest ściśle związane z legitymowaniem się określonymi predyspozycjami zarówno fizycznymi, jak i psychicznymi. W przypadku predyspozycji fizycznych mam tutaj na myśli odpowiednią formę i tężyznę fizyczną, dzięki której możliwe będzie udzielanie pomocy innym, pokonywanie trudności i mierzenie się z ogromnym wysiłkiem fizycznym. Natomiast określone predyspozycje psychiczne to przede wszyst‑
kim takie cechy psychiki człowieka, jak: odporność na stres, opanowanie, cierpliwość, zrozumienie, a także umiejętność radzenia sobie w sytuacjach dla psychiki człowieka ekstremalnych. Takie połączenie cech fizycznych i psychicz‑
nych sprawia, iż możliwe jest wykonywanie zawodu należącego do zawodów wysokiego ryzyka. Również ze względu na to połączenie pożądanych cech zawody wysokiego ryzyka są postrzegane jako profesje elitarne, które nie są łatwe do wykonywania i nie dla każdego dostępne. Wykonywanie zawodu, który zaliczany jest to zawodów wysokiego ryzyka, wiąże się również z pewnymi aspektami warunków pracy, jakie mają wpływ na jej wykonywanie. Tadeusz Tyszka (por. tyszka, 1998: 118) podaje trzy główne źródła zagrożeń, jakie mogą wystąpić w procesie wykonywania pracy związanej z wysokim ryzykiem:
■ czynniki technologiczne ― urządzenia i narzędzia wykorzystywane w proce‑
sie pracy, substancje zaliczane do toksycznych, materiały niebezpieczne, ele‑
menty środowiska pracy, tj. oświetlenie, natężenie hałasu, warunki termiczne;
■ czynniki organizacyjne ― sposób prowadzonego nadzoru i kontroli, orga‑
nizacja pracy, współpraca i koordynacja działań, brak informacji bądź zakłó‑
cone kanały przepływu informacji dotyczących w szczególności niebezpie‑
czeństw;
■ czynniki dotyczące pracownika ― wszelkie niebezpieczeństwa wynikające z niewłaściwego wykonywania czynności zawodowych: niedbałość, pośpiech, nieprzestrzeganie ustalonych zasad i norm wykonywania czynności zawodo‑
wych.
Występowanie któregokolwiek z czynników zakłóca proces wykonywania pracy i utrudnia poprawne realizowanie roli zawodowej, a niejednokrotnie powoduje wystąpienie realnego zagrożenia dla życia lub zdrowia pracowni‑
ków. Takie sytuacje mogą wystąpić niemalże w każdym zawodzie i w każdym zakładzie pracy, co nie znaczy, że w każdym z tych przypadków mamy do czynienia z zawodami wysokiego ryzyka. Zawody wysokiego ryzyka wyróżnia spośród pozostałych fakt, iż ryzyko, niebezpieczeństwo związane z ich wykonywaniem nie zależy od warunków pracy, ale wynika z samego jej charakteru. Moim zdaniem, Tadeusz Tyszka w swoim zestawieniu pominął bardzo istoty czynnik zagrożenia, jakim są współpracownicy i inni ludzie, z którymi w procesie pracy pracownik ma do czynienia. Zakłócenie procesu wykonywania pracy niekoniecznie może zależeć od czynników technolo‑
gicznego, organizacyjnego, czy też dotyczącego samego pracownika. Bardzo często bowiem dochodzi do zakłócenia w wykonywaniu pracy, gdy w grę wchodzą zachowania innych ludzi. Czynnik ludzki najtrudniej przewidzieć, a więc trudno jest również zapobiegać jego negatywnym skutkom lub je eliminować. Czynniki wymienione przez Tyszkę są przewidywalne, a więc konkretne działania kontrolne i sprawdzające umożliwiają podjęcie czynno‑
ści w celu eliminacji tych czynników i zmniejszenia ryzyka ich wystąpienia niemalże do zera. W przypadku czynnika ludzkiego nie jest możliwe przygo‑
towanie i dostosowanie warunków pracy w taki sposób, by czynnik ten został wyeliminowany lub przynajmniej możliwe było przewidzenie ewentualnych konsekwencji.
W niniejszej rozprawie zawód wysokiego ryzyka będę definiować w nastę‑
pujący sposób: zawód wysokiego ryzyka to wykonywanie określonych czynności, które wynikają ze społecznego podziału pracy i są istotne dla funkcjonowania całego społeczeństwa. Owe czynności wymagają od osoby je wykonującej wy‑
kazania się zarówno określonymi cechami natury fizycznej, jak i odpowiednimi predyspozycjami psychicznymi, a także wysokim stopniem profesjonalizacji i wiedzy. Wykonywanie tego typu zawodu wiąże się z podejmowaniem ryzyka, działaniem w sytuacjach niebezpiecznych i warunkach trudnych, stresogennych, wreszcie z narażaniem własnego zdrowia, a nawet życia. Czynności zawodowe mają tutaj istotne znaczenie dla egzystencji całego społeczeństwa, gdyż umożli‑
wiają jego sprawne funkcjonowanie, a także niesienie pomocy wszystkim jego członkom w sytuacjach, które tego wymagają.
Przedstawiona definicja moim zdaniem wyczerpuje określenie pojęcia za‑
wodu wysokiego ryzyka oraz wskazuje na najważniejsze cechy tego zawodu.
Współcześnie do zawodów wysokiego ryzyka najczęściej zalicza się zawody: policjanta, strażaka, ratownika górskiego, ratownika medycznego i strażnika więziennego. Często mówi się również o górnikach jako osobach wykonujących zawód wysokiego ryzyka właśnie ze względu na bezpośrednie ryzyko, które towarzyszy ich pracy każdego dnia. Wybór zawodu wysokiego
ryzyka nie jest decyzją łatwą i nie każdy może ją podjąć, ponieważ konieczne jest legitymowanie się wymienionymi cechami zarówno natury fizycznej, jak i psychicznymi ― osobowościowymi. Często wykonywanie tego typu zajęć nie ma bezpośredniego przełożenia na wymiar ekonomiczny, materialny, a jedynie jest formą realizowania powołania, misji, którą każdy człowiek może poczuć na etapie wyboru drogi życiowej. Proces wyboru takiej drogi zawodowej po‑
winien być poprzedzony głębokim namysłem, z uwzględnieniem faktu, że są to profesje bardzo trudne, wymagające od wykonujących je osób całkowitego oddania i poświęcenia, nie tylko czasu, lecz także życia osobistego, rodzin‑
nego. Profesje wysokiego ryzyka są niezbędne do sprawnego funkcjonowania społeczeństwa, do zapewnienia bezpieczeństwa, zdrowia. Zawód wysokiego ryzyka, jak sama nazwa wskazuje, wiąże się z występowaniem sytuacji mo‑
gących nieść osobom ów zawód wykonującym zagrożenie zarówno dla ich zdrowia fizycznego (w tym niebezpieczeństwo utraty zdrowia i życia), jak i zdrowia psychicznego (wpływ działania stresu i pracy w warunkach ekstre‑
malnych).
Zawody wysokiego ryzyka to w zdecydowanej większości również profesje zaufania publicznego, które wymagają prezentowania odpowiedniej postawy moralnej. W związku z tym często o wykonywaniu tego typu profesji decyduje świadomość jej znaczenia dla funkcjonowania całego społeczeństwa, a także chęć aktywnego działania dla dobra ogółu. Decyzja o wyborze takiej ścieżki zawodowej jest poprzedzona analizą własnych możliwości i umiejętności (fizycznych i psychicznych), celów życiowych (w tym określenia swojej roli w społeczeństwie) oraz posiadania świadomości wszystkich konsekwencji wy‑
nikających z uprawiania tego typu profesji, „członków tej struktury obowiązują autonomiczne wzory społeczne, przejawiające się w kompetencjach fizycznych, psychospołecznych, moralnych, zawodowych i kulturowych, kształtujących zachowania ich członków” (macieJewski, 2012: 114―115).