Historyczna trauma

Historia państwa chińskiego sięga roku 2070 p.n.e., od panowania dyna-stii Xia. Oficjalne źródła mówią o 56 grupach etnicznych zamieszkujących obecnie Chińską Republikę Ludową, w tym ponad 91% stanowią Chińczycy (Han)¹. Chiny pozostają najludniejszym krajem świata (około 1,3 mld

1 Pozostałe grupy etniczne o populacji powyżej 1 mln to: Ujgurzy, Mongołowie, Tybetańczycy, Kazachowie, Koreańczycy, Mandżurowie oraz Zhuang, Hui, Maio, Yi, Tujia, Buyi, Dong Yao, Bai, Hani, Li i Dai. Por. A. Bolesta, Chiny w okresie transformacji, Warszawa, 2006, s. 14.

STUDIA I ARTYKUŁY

NAUKA.GOSPODARKA.SPOŁECZEŃSTWO NR 1 ROK 2010

Streszczenie

Artykuł omawia dynamikę rozwoju gospodarczego Chin w latach 1978-2010.

W okresie tym ChRL ponad dwudziestokrotnie zwiększyła produkt krajowy brutto (PKB), stając się jedną z czołowych gospodarek świata i ważnym gospodarczym partnerem na arenie międzynarodowej. Polityka rozwoju gospodarczego tego kraju została oparta na trzech filarach: polityce inwestycyjnej, polityce handlowej i polityce stopniowej liberalizacji stosunków gospodarczych z zagranicą. Właśnie pogłębione i udokumentowane przedstawienie realizacji tych kierunków rozwoju stanowi istotną część artykułu. Opracowanie daje między innymi odpowiedź na często stawiane pytanie co spowodowało, że Państwo Środka osiągnęło taki suk-ces w rozwoju społeczno – gospodarczym, autor nie zapomina, jak duże znaczenie w rozwoju Chin odgrywa zarówno historia jak i tradycja Państwa Środka.

Słowa kluczowe:Chiny, Jedwabny Szlak, najstarsza cywilizacja świata, rozwój cywilizacyjny, PKB, kumulacja bogactwa, proeksportowa orientacja

gospodarki, reformy gospodarcze, indeks rozwoju społecznego, polityka inwestycyjna, tania siła robocza, strefy ekonomiczne, polityka handlowa,

dynamika obrotów handlu zagranicznego, ASEAN: Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej.

ści), choć można przewidywać, że w ciągu najbliższych 15-20 lat to Indie osią-gną w tym zakresie pierwszeństwo.

Od czasów dynastii Zhou (1122-256 r. p.n.e.) na obszarze dzisiejszych Chin rozpoczął się dynamiczny rozwój cywilizacji, której ludzkość zawdzięcza wiele doniosłych wynalazków, jak papier, pismo, proch. Szczególnie szybki rozwój cywilizacyjny nastąpił w czasach dynastii Han (206 r. p.n.e.-220 r. n.e.), a na-stępnie w okresie panowania władców dynastii Song (960-1279), kiedy to pół-nocne i południowe Chiny zostały połączone prawdziwym arcydziełem tech-nicznym, za jakie uważa się Wielki Kanał (początki jego istnienia sięgają V w.

p.n.e.).

Słusznie Chińczycy są dumni z bycia spadkobiercami najstarszej, nieprze-rwanie istniejącej cywilizacji świata, której początków upatrywać należy co najmniej w epoce brązu i panującej od około XVII wieku p.n.e. do około 1050 roku p.n.e. dynastii Shang.

Ma rację Z. Brzeziński pisząc, że niewielu ludzi na Zachodzie może w pełni docenić rozmiar przepaści, jaka w dziewiętnastym wieku powstała między chiń-ską świadomością swojej kulturowo wyższej cywilizacji – a poczuciem własnej słabości w obliczu upokorzeń doznawanych niejednokrotnie od agresywnych mocarstw europejskich². Zestaw traktatów, konwencji, układów o eksterytorial-ności narzucanych Chinom w ciągu dziewiętnastego wieku do połowy dwudzie-stego stulecia, unaocznił nie tylko niższy status Chin jako państwa, ale także niższy status Chińczyków jako narodu. Ta degradacja stała w kolizji z odczu-ciami samych Chińczyków. Takie obniżenie pozycji w oczach innych narodów świata było nie do pogodzenia z własnym przekonaniem narodu chińskiego o wartości swojej przeszłości historycznej – bogatszej zarówno pod względem dorobku kulturalnego, jak i o wiele wspanialszej politycznie niż dzieje ich but-nych najeźdźców. Ten okres półkolonialnego zniewolenia pozostawił głęboki ślad w mentalności chińskiej. Okres wojen opiumowych³ oraz późniejsze tzw.

powstanie bokserów to dla obywateli Państwa Środka czas słabości, upokorzenia i wydania na pastwę zachodnich mocarstw.

W latach 1839-1860 przeciwko Chinom toczyły się trzy tzw. wojny opiu-mowe: Wielka Brytania prowadziła wojnę z Chinami w latach 1839-1842, na-tomiast w latach 1856-1858 oraz 1859-1860 przeciwko Chinom wystąpiły wspólnie W. Brytania i Francja. Celem tych wojen było zwiększenie zakresu penetracji gospodarczej i politycznej kraju. Zakończyły się klęską Państwa Środka, które na mocy traktatów w Nankinie (1842), Tianjinie (1858) i Pekinie (1860) straciło na rzecz W. Brytanii Hongkong i Koulun. Chiny zmuszone zo-stały do otwarcia dla okrętów angielskich i francuskich większości swoich por-tów, zalegalizowania handlu opium oraz do opłacenia wysokich kontrybucji.

2 Z. Brzeziński, Wielkie bankructwo. Narodziny i śmierć komunizmu w XX wieku, Paryż 1990, s. 160-161.

3 Bezpośrednim powodem wojen opiumowych stało się zniszczenie w Kantonie przez władze chińskie w 1839 r. ładunku opium (stąd nazwa) należącego do kupców brytyjskich.

Wykorzystując osłabienie Chin, również USA i Rosja uzyskały wówczas po-dobne ustępstwa handlowe, a Rosja także znaczące nabytki terytorialne⁴.

Kontynuacją okresu zniewolenia po wojnach opiumowych były kolejne dziesięciolecia po powstaniu bokserów⁵. Był to ludowy zryw w północno-wschodnich Chinach w latach 1899-1901 przeciwko mandżurskiej dynastii Qing⁶ oraz ekspansji polityczno-gospodarczej mocarstw europejskich i Japonii.

Powstańcy występowali m.in. przeciwko misjom religijnym. W czerwcu 1900 roku oblegli dzielnicę ambasad w Pekinie. Powstanie zostało stłumione przez oddziały ekspedycyjne Niemiec, USA, Rosji, Japonii, W. Brytanii, Austro-Węgier i Włoch. Państwa te 7 września 1901 roku narzuciły Chinom traktat, który nałożył na nie kontrybucje wojenne i wiele ograniczeń⁷.

Dopiero niedawno, w listopadzie 2009 roku, rząd chiński rozpoczął starania o odzyskanie dzieł sztuki zagrabionych przez wojska francuskie i brytyjskie podczas drugiej wojny opiumowej. Specjalne zespoły naukowców mają naj-pierw odnaleźć skarby z cesarskiego Pałacu Letniego w Pekinie. Szacuje się, że wywiezionych zostało nawet 1,5 mln cennych dzieł sztuki, które obecnie sta-nowią ozdobę ekspozycji około 200 muzeów w 47 krajach⁸.

Jeden z wybitnych polskich sinologów Jan Rowiński⁹ trafnie ocenia ten okres poniżenia i hańby Państwa Środka: nazywa go okresem półkolonialnego zniewolenia Chin, który pozostawił bardzo głęboki ślad w mentalności chiń-skiej. Jest źródłem ogromnej podejrzliwości wobec świata zewnętrznego, przede wszystkim wobec USA, Japonii i Unii Europejskiej, które – zdaniem Chińczyków – negują prawo Chin do przywrócenia ich wielkości. Bardzo wy-raźna jest miłość narodu chińskiego do swojego kraju, szczególnie widoczne jest to w młodym pokoleniu, gdzie patriotyzm wyraża się w podobny sposób jak u Amerykanów.

Chiny to kraj o nieprzerwanej od trzech tysięcy lat tradycji państwowej, trwania instytucji kulturowych, wielkich koncepcji filozoficzno-społecznych.

Stamtąd przecież pochodzi wielość epokowych odkryć i wynalazków. W tych warunkach zrodziło się poczucie sinocentryzmu (Państwo Środka) i dzisiejsze poczucie wyjątkowości Chin w procesie światowego rozwoju cywilizacyjnego jest logiczną konsekwencją takiej wizji świata, w której Chiny zajmują pozycję centralną. Najpowszechniejszym „podskórnym” odczuciem Chińczyka jest

4 Szerzej zob. Nowa Encyklopedia Powszechna PWP, tom 4, Warszawa 1996, s. 654, Nowa En-cyklopedia Powszechna PWN, tom 1, Warszawa 1995, s. 710.

5 Nazwa pochodzi od określenia tajnego stowarzyszenia „Pięść w imię sprawiedliwości i pokoju”.

6 Mandżuria powstała w XV w. jako państwo Mandżurów, którzy podbili Chiny i narzucili im władzę swojej dynastii (1644-1911) Qing. Zob. Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Warsza-wa 1996, tom 4, s. 69.

7 Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1995, tom 1, s. 509.

8 „Dziennik Gazeta Prawna” 20.11.2009, s. A 13.

9 Jeden z wyróżniających się polskich sinologów, dyplomata. W 1960 r . ukończył Pekiński Insty-tut Dyplomatyczny, przez wiele lat pracował w polskiej ambasadzie w Pekinie na stanowisku radcy-ministra, a także w Polskim Instytucie Stosunków Międzynarodowych. Profesor w Instytu-cie Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego.

głębokie, niekwestionowane, i generalnie niezachwiane identyfikowanie się z historyczną wielkością swego kraju i państwa.

Najnowszy okres w historii Państwa Środka rozpoczął się w 1921 roku, kiedy to w Szanghaju Mao Zedong wraz z innymi działaczami utworzył Komu-nistyczną Partię Chin, która po zwycięskiej wojnie z Kuomintangiem (rządem utworzonym przez Partię Narodową)¹⁰ zdobyła władzę i utworzyła w październi-ku 1949 ropaździerni-ku Chińską Republikę Ludową. W tym właśnie ropaździerni-ku Chiny wreszcie uzyskały suwerenność, ale okazało się, że potrzeba było jeszcze 30 lat poszuki-wań, tragicznych klęsk, eksperymentów polityczno-społecznych maoistowskiego szaleństwa rewolucyjnego, za które kraj zapłacił ogromną cenę, aby Chiny po-nownie uzyskały znaczącą pozycję we współczesnym świecie.

Po upadku rewolucji kulturalnej (1966-1976)¹¹ i śmierci Mao Zedonga (1976)¹² Chiny rozpoczęły w 1978 roku szeroko zakrojone reformy gospodar-cze, które z czasem przyjęły formę transformacji systemowej. Trzeba jednak pamiętać, że pod koniec lat siedemdziesiątych XX wieku Chińska Republika Ludowa należała do krajów bardzo ubogich. Gwałtownie rosnące zaludnienie, które w 1978 roku osiągnęło 962 miliony obywateli, czyniło z kwestii wyży-wienia narodu fundamentalny problem. Średnie spożycie kalorii na jednego mieszkańca Państwa Środka w niewielkim stopniu przekraczało minimalną dawkę energetyczną niezbędną do podtrzymania funkcji życiowych człowieka.

Najgorzej sytuacja wyglądała na obszarach wiejskich – około ćwierć miliar-da Chińczyków żyło w skrajnej nędzy. Nawet wytwarzanie podstawowego pro-duktu chińskiego, jakim była stal, pozostawało na niskim poziomie¹³, nie dając państwu stosownych dochodów. Jeżeli chodzi o rozwój gospodarczy, to w tym okresie Chiny w porównaniu ze wschodnioazjatyckimi sąsiadami – nie tylko z Japonią, ale także z Koreą Południową, a nawet Tajwanem znajdowały się na szarym końcu. Rząd zbuntowanej wyspy Tajwan w tym okresie obniżał czynsze i dokonał podziału 345 833 hektarów państwowej i prywatnej powierzchni uprawnej wśród 270 653 rodzin, Wielcy posiadacze ziemscy otrzymali rekom-pensatę za utraconą własność i zainwestowali uzyskane środki w nowo powsta-jące przedsiębiorstwa¹⁴.

10 Kuomintang: chińska partia polityczna założona w 1912 r. przez Sun Yat-sena, a po jego śmierci w 1927 r. nowym jej przywódcą został Chiang Kai-Shek. W 1949 r. po zwycięstwie komunistów, kuomintangowskie władze Republiki Chin i wierne im oddziały wojskowe schroniły się na Tajwanie.

11 Rewolucja kulturalna: nazwa wydarzeń mających miejsce w latach 1966-76 w Chinach, zaini-cjowanych przez Mao Zedonga. Celem jej było odzyskanie przez Mao kontroli nad KPCh, nad administracją państwa i środkami masowego przekazu, utraconej po niepowodzeniu „Wielkiego Skoku” (próba radykalnego przyspieszenia rozwoju przemysłu i rolnictwa). Szerzej zob. Nowa Encyklopedia PWN, Warszawa 1997, tom 6, s. 757.

12 Mao Zedong – przewodniczący KPCh w latach 1949-1976.

13 R.F. Ash, The Chinese Economy under Deng Xiaoping, Oxford 1997, s. 253.

14 H. Gates, China’s Motor. A Thousand Years of Petty Capitalism, Ithaca NY, 1996, s. 218-221.

Książka ukazuje zmiany chińskiego sposobu życia od czasów schyłku imperium do czasów współczesnych i syntetycznie omawia tysiące lat historii Chin, zarówno w perspektywie