RYS HISTORYCZNY MIASTA BRODNICA

Obszar Brodnicy był miejscem zamieszkania ludzi już w okresie neolitu. Z tego okresu pochodzą znaleziska archeologiczne. Nie były to jednak osady, a jedynie obozowiska koczowniczej ludności, która zmieniała ciągle swoje miejsce zamieszkania i wędrowała za przemieszczającymi się stadami zwierzyny stanowiącej podstawę egzystencji małych grup ludzi. W późniejszych okresach wraz z udomowieniem zwierząt oraz powstaniem i rozwojem rolnictwa również na obszarze miasta powstały stałe osady.

W okresie średniowiecza na obszarze Brodnicy znajdował się gród Michałowo.

Pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1240 roku. Wiadomo, że w 1252 roku znajdowała się w nim komora celna. Gród oraz Ziemia Michałowska zostały zastawione, a następnie sprzedane Krzyżakom w 1317 roku przez księcia kujawskiego Leszka. Część tych ziem, wraz z Michałowem, otrzymała od wielkiego mistrza Michała Küchmeistera nazwę Brodnica. W Michałowie, jeszcze na początku XVII wieku istniał kościół św. Wita, ale był on wówczas w stanie ruiny i został rozebrany.

Początki samej Brodnicy są niejasne. Jej niemiecka nazwa Strasberg pojawia się w 1263 roku, jednak odnosi się ona prawdopodobnie do innej miejscowości, a mianowicie do grodu nad jeziorem Bachotek. Kolejna informacja odnosi się już do obecnego miasta.

Pochodzi ona z 1298 roku. Wtedy to Brodnica została najechana przez Litwinów i zniszczona. Prawdopodobnie pierwotna lokalizacja miasta mogła być inna od obecnej.

Natomiast sam fakt braku umocnień może świadczyć o tym, że dopiero zaczęto budować

osadnictwo na tym terenie. Samo założenie Brodnicy było dla Krzyżaków ważne z punktu widzenia strategicznego. Brak większych umocnień w tej części Ziemi Chełmińskiej wymuszał konieczność budowy fortyfikacji nad Drwęcą w tych okolicach.

Wiadomo, że w 1317 roku określa się Brodnicę mianem miasta. Nie znana jest data lokacji miasta, ale z posiadanych informacji można wywnioskować, że akt lokacyjny został spisany pomiędzy 1298 a 1317 rokiem.

Miasto pierwotnie było mniejsze. Najważniejszym elementem urbanistycznym był szeroki plac wzdłuż głównej drogi, z którego wykształcił się rynek. W 1353 roku wielki mistrz Winrich von Kniprode nadał miastu teren leżący między Drwęcą, zamkiem i Brodnicą, na którym wcześniej znajdowały się krzyżackie ogrodyi stajnie. Mieszczanie mieli jednak obowiązek budowy drogi prowadzącej do krzyżackiej twierdzy. Jest nią obecna ulica Św. Jakuba. Nowo nabyty teren był nazywany jeszcze w połowie XVI w.

Nowym Miastem.

Już w średniowieczu wykształciły się przedmieścia. Po stronie południowej, pomiędzy miastem a rzeką powstały Rybaki. Natomiast za Drwęcą istniało Przedmieście Mazurskie, nazywane też Polskim. Na nim działał szpital św. Jerzego. Po stronie północnej, pomiędzy zamkiem i miastem istniało przedmieście Kamionka, nazywane też Niemieckim. Na nim działał przed 1381 rokiem szpital i kościół Św. Ducha. Do miasta należały też liczne grunty. Początkowo Brodnica posiadała ziemię na północ od Drwęcy, aż po wieś Żmijewo. Później, w XV wieku, tereny te zalesiono. Na początku XV wieku miasto otrzymało również duże nadanie ziemi na południowym brzegu Drwęcy. W jego skład weszły wsie Michałowo i Mieszczańska Wieś. Brodnica miała ponadto prawo wybudowania tam młyna.

W średniowieczu zabudowa miasta była głównie drewniana lub w typie zabudowy szkieletowej, w której konstrukcję nośną stanowiło drewno, a wypełnienie wykonane było z cegły lub gliny. Budynki murowane były nieliczne, chociażby tzw.

Steinhaus. Była to zapewne kamienica wybudowana, wbrew nazwie, z cegły. Do nielicznych murowanych obiektów z tego okresu należy zaliczyć ratusz z końca XIV w.

oraz kościół farny z lat 1310-1370. Pierwszy z tych obiektów znajduje przy ul. Duży Rynek. Pierwotnie był to budynek dwukondygnacyjny, przykryty dachem siodłowym.

Od strony północnej i południowej posiadał bogato zdobione profilowaną cegłą szczyty.

Od strony ul. Duży Rynek ratusz posiadał ośmioboczną wieżyczkę umieszczoną na osi elewacji. Kościół farny p. w. św. Katarzyny Aleksandryjskiej powstał w

północno-wschodniej części miasta. Początkowo planowano wybudować go jako świątynię dwuwieżową, jednak z przyczyn finansowych powstała tylko jedna. W kościele wybudowano dwukondygnacyjną kaplicę, w której umieszczone zostały relikwie Krzyża Świętego. Kolejnym murowanym elementem w obrazie miasta były mury obronne.

Powstały zapewne w latach 1320-30. W 1370 roku następuje ich modernizacja i rozbudowa. Istnieją wówczas cztery bramy: Mazurska, Lubawska, Chełmińska i Nowa.

Otoczono fortyfikacjami również przedmieście Kamionka, gdzie wybudowano bramę Grudziądzką.

Na północ od miasta Krzyżacy wybudowali zamek. Prace budowlane rozpoczęły się pomiędzy 1285 a 1312 rokiem. Do 1317 roku ukończono budowę przedzamcza oraz części zamku głównego. W kolejnych latach kontynuowano prace przy głównej części zamku. W połowie XIV wieku wybudowano „nowy dom”. Pomiędzy 1335 a 1337 rokiem powstała komturia brodnicka, a jej komtur rezydował na zamku w Brodnicy.

W pierwszej połowie XIV wieku pojawia się pieczęć miejska z wyobrażeniem tarczy z symbolem otwartej prawej dłoni. Symbol ten w średniowieczu miał powiązanie albo z władzą świecką albo z Bogiem. Pojawiają się w tym okresie odniesienia do ręki opatrzności czy karzącej ręki sprawiedliwości. Trudno jednak stwierdzić, jakie znaczenie miał ten symbol, trzeba jednak nadmienić, że znaczenie świeckie z religijnym w okresie średniowiecza często się przenikały. Nie bez znaczenia może być również fakt, że Brodnica powstała w państwie rządzonym przez organizację religijną.

Wspomnieć można przy okazji o patronie miasta św. Antonim. Żył w latach 1195-1231. Był franciszkaninem, misjonarzem w Maroku, Francji i Italii oraz doktorem Kościoła. Został mianowany lektorem teologii na uniwersytecie w Bolonii. Był najpierw gwardianem w Le Puy, kustoszem w Limoges, a potem prowincjałem Romanii. W 1230 roku zamieszkał na odludziu i prowadził życie pustelnika.

Miasto, zamek i przedmieścia ucierpiały podczas wojen prowadzonych między zakonem a Królestwem Polskim w latach 1410-1422. W wyniku tych działań pogorszyła się głównie kondycja gospodarcza miasta. Jeszcze gorzej zakończyła się dla Brodnicy wojna trzynastoletnia. Oprócz zniszczeń wojennych dla miasta uciążliwa była okupacja przez Bernarda Szumborskiego i jego wojska zaciężne, które z powodu niewypłacanego żołdu zajęły kilka miast i zamków na Ziemi Chełmińskiej, w tym również Brodnicę.

Ostatecznie po wykupieniu miasta i zamku tereny te trafiły pod władanie króla Polski.

W 1481 roku Brodnica została zastawiona przez Kazimierza Jagiellończyka w zamian za 4500 florenów. W 1485 roku starostwo brodnickie wykupuje wojewoda inowrocławski Mikołaj Działyński. W rękach tego rodu Brodnica pozostaje do 1604 roku.

W tym okresie Brodnica rozwija się gospodarczo, pomimo dwóch pożarów w 1503 i 1553 roku. Do miasta w XVI wieku dociera również protestantyzm. Nowe wyznanie szybko zyskuje zwolenników i katolicy tracą szpital Świętego Ducha na przedmieściu Kamionka oraz farę. W wyniku działań kontrreformacyjnych Kościoła Rzymsko-Katolickiego udaje się w końcu XVI wieku odzyskać oba obiekty. W związku z utratą miejsca modlitwy protestanci przenoszą się do ratusza, w którym w jednej z sal urządzili swoje miejsce do sprawowania liturgii.

Pomyślne dla Brodnicy były lata 1604-25, kiedy starostwo przejęła siostra Zygmunta III Wazy Anna. Zahamowało to na jakiś czas antagonizmy religijne, a także spowodowało rozwój szkolnictwa w mieście. Po jej śmierci w mieście wybuchła zaraza, w wyniku której wymarła większość mieszkańców. Starostwo przejęte zostało przez żonę Zygmunta III Wazy Konstancję. Jako gorliwa katoliczka rozpoczęła prześladowania protestantów w Brodnicy. Dodatkowym ciosem dla miasta był 27 IX 1628 roku, kiedy to Szwedzi zajęli miasto. Okupowali je aż do kończącego wojnę pokoju w Starym Targu. W związku z brakiem dogodnego miejsca modlitwy protestanci wykupują kamienicę przy rynku (Steinhaus) i przebudowują ją w 1656 roku na zbór.

Koniec XVII wieku i początek XVIII nie były pomyślne. Po zajęciu w 1655 roku miasta i zamku przez Szwedów rozpoczyna się ucisk gospodarczy i fiskalny. Dodatkowo rok później wybucha zaraza. Szwedzi opuszczają Brodnicę dopiero w 1659 roku. W 1661 roku wybucha pożar, który niszczy miasto. Poważnie ucierpiał wówczas ratusz. Kolejne problemy gospodarcze pojawiają się w 1703 roku, kiedy Brodnica ponownie została zdobyta przez szwedzkie wojska.

W XVI i XVII wieku wymienia się na terenie miasta i przedmieść ulice: Rzeźnicką (obecnie Jatki), Zamkową, Świętej Katarzyny (obecnie Farna), Ku Szpitalowi (obecnie fragment ulicy Kamionka), Ku Łaźni (nie zlokalizowana), Kamionka (Kamienna Grobla), Rybaki (obecnie Ogrodowa), Drwęcka (obecnie Nad Drwęcą), Cicha (Kilińskiego). W tym okresie powstało w mieście kilka budynków murowanych, były to jednak głównie spichlerze. Rozpoczęto też proces obudowywania ratusza budynkami. Większość zabudowy była wykonana w konstrukcji szkieletowej, kryta dachówką lub słomą.

Według lustracji z 1765 roku domy były głównie dwupiętrowe. Przy rynku znajdowały

się podcienia. Na przedmieściach budynki miały najczęściej jedną kondygnację. W XVIII wieku następują drobne zmiany w wyglądzie miasta. Za Kamionką powstaje kościół i klasztor reformatów autorstwa Antoniego Solariego. Świątynię poświęcono w 1762 roku.

Natomiast na terenie miasta, nad Drwęcą, przy działającym od XVI wieku cmentarzu protestanckim wybudowano szpital ewangelicki. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1743. W XVIII wieku za Bramą Mazurską wybudowano strzelnicę dla Bractwa Kurkowego.

W wyniku I rozbioru Polski Brodnica zostaje przyłączona do Prus. Rozpoczyna się dla niej nowy etap. Koło fary wybudowano w 1773 roku koszary dla pruskiej armii.

W 1787 roku udzielono pozwolenia na rozbiórkę zamku krzyżackiego w celu pozyskania materiału budowlanego. W wyniku wojny francuzko - pruskiej miasto zostaje zajęte 23 XII 1806 roku przez armię Napoleona. Cesarz Francji przebywał w Brodnicy na początku 1807 roku przez dwa dni. Później miasto wchodziło w skład Księstwa Warszawskiego.

Po upadku powstania listopadowego część armii powstańczej przekroczyła w okolicach Górzna granicę Prus. Żołnierze zostali internowani w Brodnicy. Wśród oddziałów tych znajdował się 4 Pułk Piechoty Liniowej, który wsławił się w walkach pod Grochowem, Wawrem, Dębem Wielkim, Ostrołęką i w obronie Warszawy.

Po Kongresie Wiedeńskim Brodnica wraca do Prus. W wyniku pożarów w latach 1828, 1836, 1850, 1900 zastąpiono zniszczone budynki domami i kamienicami murowanymi. W 1849 roku spłonęły koszary. W związku z tym w mieście przez kilkadziesiąt lat nie stacjonowało wojsko. Powstał również nowy zbór, a w 1831 roku przy ul. Pocztowej wzniesiono synagogę. W 1831 roku miasto otrzymało grunty i budynki po skasowanym zakonie. Warunkiem było prowadzenie w nich szkoły średniej.

W związku z nie wywiązania się miasta z umowy władze rejencji kwidzyńskiej wykupują część terenu i budują więzienie.

W 1886 roku powstało połączenie kolejowe z Jabłonowem Pomorskim. W związku z tym wzrosło strategiczne znaczenie Brodnicy. Wybudowano nowe koszary i do miasta powróciło wojsko. II połowa XIX wieku jest okresem dużych inwestycji w Brodnicy. Powstaje wieża ciśnień na Górze Wisielców, elektrownia oraz obiekty użyteczności publicznej: budynek ochotniczej straży pożarnej (1862 r.), nowy budynek gimnazjum (1877 r.), szpital (1896 r.), rzeźnia (1899 r.) czy szkoła elementarna (1906 r.).

Po I wojnie światowej miasto znajduje się na terytorium Polski. 18 stycznia 1920 roku wojska polskie wkraczają do miasta. W wyniku wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku pod Brodnicę podchodzi front. 15 VIII 1920 roku zostaje ona zajęta przez wojska rosyjskie. Okupacja nie trwa jednak długo, bo już 18 VIII w wyniku kontrofensywy wojsk polskich udaje się oswobodzić miasto.

W okresie międzywojennym w mieście nadal stacjonuje wojsko. W koszarach kwaterują najpierw żołnierze z I, II i IV batalionu Pułku Piechoty, a od 1921 roku 67 Pułk Piechoty. W tym okresie powiększają się również granice administracyjne Brodnicy. W 1928 roku przyłączono Karbowo, a w 1934 roku Michałowo. Zmienia się również wygląd miasta. Powstają nowe budynki o cechach modernizmu (m. in. Nowa Gdynia).

7 września 1939 roku wojska niemieckie zajęły Brodnicę. Rozpoczęto proces germanizacji i likwidacji ludności polskiej. Nastąpiły liczne aresztowania. Zatrzymanych więziono i torturowano w różnych budynkach na terenie miasta, m.in. w koszarach, dawnym klasztorze, budynku przy ul. Nad Drwęcą 30. Później ludzi tych wywożono do lasów pod Rypinem i Brzezinkami i rozstrzeliwano. 29 IX 1939 roku Niemcy spalili brodnicką synagogę oraz zdewastowali cmentarz żydowski. Po wyzwoleniu miasta przez wojska rosyjskie 22 I 1945 roku rozpoczęła się kolejna fala aresztowań, tym razem z inicjatywy Rosjan. Miasto podczas II wojny światowej w zasadzie nie ucierpiało.

Zniszczeniu uległo niewiele budynków oraz mosty na Drwęcy.

W okresie PRL następuje rozwój brodnickiego przemysłu. Rozbudowuje się działający tu od przełomu XIX i XX wieku przemysł maszynowy oraz przetwórstwo spożywcze. Coraz większą rolę zaczynała odgrywać turystyka, jednak pojawiły się pewne problemy związane z komunikacją oraz stanem infrastruktury turystycznej.