ZABYTKI NIERUCHOME

Miasto Brodnica posiada szereg zabytków wpisanych do gminnej ewidencji zabytków, pochodzących przede wszystkim z XIX i XX wieku. Należą do nich zespoły obronne, pałacowe, kościoły, domy, budynki przemysłowe i gospodarcze i inne. Do najważniejszych obiektów dziedzictwa kulturowego na terenie gminy należy zaliczyć:

Kościół parafialny p.w. św. Katarzyny Aleksandryjskiej

Budowla w stylu gotyckim. Budowa prezbiterium w l. 1285-1320 z fundacji

l. 1340-70, wieża ok. 1485. Od 1554 do 1598 w rękach luteranów, odnowiony po zniszczeniach z lat 1631 i 1655, dalsze odnowienie w latach 1772, 1867, 1907 , 1927 i 1972-76. Kościół ceglany, trójnawowy, halowy z prosto zamkniętym prezbiterium i fasadą zachodnią w pierwotnym założeniu dwuwieżową, w całości wykonano tylko wieżę pd.

Nawa główna nakryta sklepienim gwiaździstym, nawy boczne o sklepieniach krzyżowo-żebrowych. Wewnątrz m.in. fragmenty polichromii gotyckiej, renesansowej i barokowej oraz rzeźby dwunastu apostołów z II poł. XIV w.

Klasztor oo. Franciszkanów

Klasztor w Brodnicy został ufundowany w 1751 r. przez starostę brodnickiego Józefa Pląskowskiego i jego żonę Rozalię z Czapskich. Ukończony do 1761 r. Pierwotne budynki klasztorne zapewne drewniane, obecnie murowane wzniesione po pożarze w 1769 r. Po kasacie zakonu w 1831 r. kościół zamieniono na cmentarny a klasztor w 1839 r. na więzienie. Dopiero po 1945 r. kościół i klasztor ponownie objęli franciszkanie odnawiając cały zespół w latach 1950-52 i 1964-66.

Kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, barokowy, jednonawowy z orientowanym i prosto zamkniętym prezbiterium (za ołtarzem głównym wydzielona zakrystia a nad nią na piętrze chór zakonny). Wnętrze kryte sklepieniem kolebkowym z lutenami - gdzie okna zamknięte półkoliście. Łuk tęczowy wydzielony szerokim gurtem a ściany stylizowanymi filarami. Chór muzyczny wsparty na trzech arkadach wydzielonych półkoliście. Wyposażenie jednolite rokokowe z 1761 r. W prezbiterium z boku na ścianach obrazy: barokowy Matki Boskiej Królowej Aniołów w malowanej ramie z ornamentem roślinnym i puttami, barokowy (ok. połowy XVII w.), oraz naprzeciw obraz barokowy - Drzewo genealogiczne św. Franciszka (w. XVIII), ufundowany przez Marcina Lasockiego kasztelana sochaczewskiego. Pod obrazem Matki Boskiej Królowej Aniołów marmurowe epitafium fundatora Józefa Pląskowskiego (zm. w 1773 r.) i jego żony Rozalii ur. Czapskiej (zm. w 1755 r.) ufundowane w 1791 roku przez ich syna, ks. Andrzeja Pląskowskiego kanonika chełmińskiego i warmińskiego. Na ścianach bocznych kościoła odkryte niedawno tzw. zacheuszki - malowidła ścienne w miejscach poświęcenia kościoła, z emblematami franciszkańskimi skrzyżowanych dłoni.

Klasztor - o skromnych cechach barokowych, piętrowy, przylegający od zachodu do kościoła. Wzniesiony z cegły na rzucie prostokąta z czworobocznym wewnętrznym wirydażem, wokół którego w skrzydłach korytarz z wejściami do cel i pomieszczeń.

Wnętrze sklepione kolebkowo - krzyżowo (parter) oraz kolebką z lunetami (I piętro).

Dachy cztero- i dwuspadowe kryte dachówką. Obrazy św. Antoniego Padewskiego i utrzymany w tradycjach rokokowych krucyfiks z ok. 1770.

Pałac Anny Wazówny

Obiekt ulokowany jest w północno-zachodniej części miasta, na terenie przedzamcza, przy wschodnim murze rozdzielającym dwie jego części. Wybudowany jest z cegły, tynkowany. Budynek założony na rzucie wydłużonego prostokąta, z częściowo dwutraktowym układem pomieszczeń. Pałac jest piętrowy o zwartej bryle, kryty czterospadowym dachem z lukarnami. Elewacje zwieńczone są profilowanym gzymsem koronującym. Kondygnacje oddzielone są prostym gzymsem kordonowym.

Fasada o zaburzonej osiowości. Na osi środkowej i drugiej osi od południa znajdują się otwory drzwiowe. Parter przepruty jest dwunastoma prostokątnymi otworami okiennymi w profilowanych tynkowych opaskach. Analogiczne otwory na piętrze.

Otwory na pierwszej osi od południa są znacznie mniejsze od pozostałych. Elewacja wschodnia jest jedenastoosiowa, z prostokątnymi otworami okiennymi w profilowanych tynkowanych opaskach. Na elewacji odkrywki reliktów gotyckich. Wnętrza pałacu zostały przekształcone w czasie powojennej odbudowy. W jednym z pomieszczeń, pełniącym obecnie funkcję kuchni, zachowane są sklepienia kolebkowo-krzyżowe.

Zamek w Brodnicy

Zamek brodnicki, siedzibę komturów i zarazem jedną z najpotężniejszych twierdz krzyżackich wznoszono etapami. Pierwszy z nich trwał od początku XIV w. do ok. 1317 r. Powstały wówczas wysoka ośmioboczna wieża główna i mury obwodowe zamku głównego. W kolejnych etapach wzniesiono skrzydła zamku i przedzamcze. Cały zespół obronny składał się z zamku głównego otoczonego murem obronnym z fosą. Do niego, od wschodu i południa przylegało przedzamcze na planie litery L.

Ok. 1415 r. zmodernizowano obwarowania zamku pod kierunkiem przebywającego w tym okresie w Brodnicy Mikołaja Fellensteina z Koblencji - architekta czynnego w służbie zakonu. Powstały wówczas, przystosowane do użycia broni palnej, basteje w północno-zachodnim narożniku obwarowań przedzamcza. W 2. poł. XIV w.

przedzamcze rozbudowano w kierunku wschodnim. Zamek był oblegany przez wojska polskie w latach 1350, 1410 (został wówczas zdobyty) oraz 1414. Od 1462 r. zamek należał

kolejno do najemnika krzyżackiego Bernarda Szumborskiego, jego brata Hynka, a następnie ponownie do Krzyżaków.

Po zakończeniu wojny trzynastoletniej, w roku 1466, stał się siedzibą starostów brodnickich, natomiast w 1479 r. został odzyskany przez Polskę. Jednym z najwybitniejszych starostów była królewna Anna Wazówna, siostra króla Polski i Szwecji, Zygmunta III Wazy. To dla niej w 1616 r. przebudowano rezydencję na przedzamczu, wzniesioną po poł.XVI w. przez starostę Rafała Działyńskiego. W czasie II wojny polsko-szwedzkiej (1655-1660) zamek został poważnie zniszczony.

Po I rozbiorze Polski, w 1772 r. przeszedł w ręce pruskie i ulegał stopniowej rozbiórce, którą przerwał dopiero dekret króla Prus Fryderyka Wilhelma IV z 1842 r. Do dzisiaj zachowały się ponad 50-metrowa wieża główna, fosa, fragmenty fundamentów i piwnic zamku oraz odcinków murów przedzamcza.

Relikty Ratusza

Ratusz w Brodnicy, zbudowany prawdopodobnie w końcu XIV w., w latach 1598-1646 częściowo wykorzystywany jako zbór ewangelicki. W 1631 r. został zniszczony pożarem, następnie sprzedany prywatnym właścicielom. Prawdopodobnie w XVII w.

wieżyczkę nadbudowano o jedną kondygnację. W XVIII i XIX w. był stopniowo rozbierany i otoczony kamienicami. Ostatecznie w 1868 r. rozebrano go prawie całkowicie pozostawiając jedynie niewielki fragment. Na początku XX w. zachowane fragmenty odnowiono.

Zachowane relikty budynku ratuszowego góruje nad kamienicami bloku śródrynkowego w Brodnicy, znajdującego się w północnej części Dużego Rynku.

Zachowała się ośmioboczna wieżyczka o ścianach dekorowanych blendami oraz przylegający do wieży fragment szczytu z dwiema lizenami, z których jedna ma dekorację ze spiralnie ułożonych wałków ceglanych. We wnętrzu wieżyczki znajdują się dwa dzwony - większy z roku 1553 z herbem Ogończyk Rafała Działyńskiego i mniejszy z 1554 r.

Brama Mazurska

Średniowieczna wieża Bramy Mazurskiej w Brodnicy, zbudowana prawdopodobnie w początku XIV w., gruntownie przebudowana i podwyższona około 1370 r., w XIX w. restaurowana.

Wieża - pozostałość zepołu obronnego Bramy Mazurskiej - jest usytuowana w południowej części miasta, nad Drwęcą. Pełniła funkcję obronną przy nieistniejącej już południowej bramie miejskiej, zwanej Mazurską. Wieża jest sześciokondygnacyjna, w przyziemiu zbudowana na planie kwadratu, wyżej przechodzi w ośmiobok. Od strony wschodniej zachował się zarys styku murów bramy. W latach 1964-65 wieża została adaptowana na schronisko turystyczne. Obecnie stanowi siedzibę PTTK i biura turystycznego.

Do interesujących obiektów można zaliczyć obecną w mieście zabudowę modernistyczną (szczególnie wzdłuż ul. Paderewskiego), a także budynek przy ul. Nad Drwęcą 30. Wspomniana jako pierwsza zabudowa jest ważna dla najnowszej historii miasta, gdyż wskazuje na odmienny kierunek rozwoju miasta i próbę stworzenia, nie zawsze przy sprzyjających okolicznościach, organizmu miejskiego dobrze rozwiniętego, nowoczesnego i funkcjonalnego. Jednocześnie dobrze zachowana architektura modernistyczna, która jest wykonana na wysokim poziomie, może stać się, przy odpowiednim prowadzeniu prac przy niej, kolejnym atutem turystycznym miasta.

Natomiast budynek przy ulicy Nad Drwęcą 30 jest ważny dla miasta z uwagi na los jego mieszkańców podczas II wojny światowej. Jest on miejscem, w którym przetrzymywano i torturowano mieszkańców Brodnicy. Chociażby z tego powodu zasługuje na ochronę.

Brama Chełmińska

Brama Chełmińska w Brodnicy, zwana również Kamienną, powstała między 1310 a 1340 r., ok. 1370 r. została nadbudowana. Stanowiła element średniowiecznych obwarowań miasta i strzegła wjazdu do Brodnicy od strony północnej, wzdłuż traktu prowadzącego do Chełmna. W XIX w. brama pełniła funkcję więzienia oraz siedziby wagi miejskiej. W 1898 r. została poddana renowacji, w trakcie której częściowo zrekonstruowano szczyty. Obecnie w bramie znajduje się oddział muzeum w Brodnicy.

Jest to budowla trzykondygnacyjna, wzniesiona w stylu gotyckim, z cegły, na planie zbliżonym do kwadratu. W przyziemiu znajduje się ostrołukowy przejazd, nad

którym widoczne są ślady niezrealizowanego lub zarwanego sklepienia, obecnie przekryty drewnianym stropem. Od strony północnej znajduje się rekonstrukcja kraty (brony), dawniej opuszczanej na noc, a także fragmenty szyi bramnej. Elewacja od strony miasta jest trójosiowa, przepruta okienkami, zamkniętymi łukami odcinkowymi.

Okienka te są umieszczone we wnękach - na pierwszym piętrze odcinkowych, na drugim ostrołukowych. Zwieńczenie stanowią szczyty, oddzielone u dołu gładkim fryzem, pięcioosiowe, trójstrefowe, dzielone ukośnie ustawionymi lizenami, które przechodzą w pinakle. W polach szczytów umieszczono ostrołukowe wnęki, zwieńczone wimpergami o kolistym przezroczu.

Należy też podkreślić konieczność opieki nad zabudową na terenie dawnej wsi Michałowo. Z uwagi na to, że bardzo szybko zmienia się wygląd tej części miasta, należy powiedzieć, że również niektóre ze znajdujących się tam budynków zasługują na ochronę, jako świadectwo dawnego wyglądu i dawnej funkcji tego terenu.

Stan zachowania dziedzictwa kulturowego jest różny. Najlepszą opieką objęte są obiekty pochodzące ze średniowiecza, tj.: ruiny zamku krzyżackiego, Brama Chełmińska, mury obronne, kościół św. Katarzyny, pozostałości ratusza i Wieża Bramy Mazurskiej.

Obiekty późniejsze znajdujące się na terenie starówki też są w dobrym stanie. Gorzej przedstawia się jednak kondycja budynków zdecydowanie młodszych, pochodzących z przełomu XIX i XX wieku. Są to wielokrotnie obiekty przekształcane przez swych użytkowników i modernizowane, jako obiekty nieprzystosowane do współczesnego życia. Trzeba jednak zaznaczyć, że niektóre obiekty stanowiące dziedzictwo kultury, są zadbane i należycie sprawowana jest nad nimi opieka. Problem źle zachowanych bądź niszczejących zabytków dotyczy głównie obiektów zlokalizowanych poza obszarem średniowiecznego miasta oraz dawnego przedmieścia Kamionka.

Wykaz obiektów wpisanych do gminnej ewidencji zabytków znajduje się na końcu opracowania.