W horyzoncie przyczynowania celowego

Św. Tomasza z Akwinu rozumienie, pochodzącej jeszcze od Arystotelesa, kon-cepcji celu jako motywu wyzwalającego działanie zmierzające do osiągnięcia okre-ślonego dobra-kresu47, powiązane jest z kolei z Platońskim sposobem tłumacze-nia idei dobra⁴⁸. Według Autora Timajosa, idea dobra (utożsamiana też niekiedy z Bogiem – Najwyższym Dobrem) przewyższa cały bytowy porządek. Akwinata natomiast, podkreślając fakt, iż dobro jest racją istnienia bytów, nie pomija przy tym – co wydaje się tu być czymś istotnym – zagadnienia prymatu bytu, tzn. do-strzegania jego zupełnej pochodności od Przyczyny sprawczej i wzorczej.

Wska-43 Zob. św. Tomasz, STh, I, q.3, a.8; q.8; q.65, a.1–2. 44 Por. Z.J. Zdybicka, Partycypacja…, dz. cyt., s. 166. 45 Por. św. Tomasz z Akwinu, STh, I, q.15, a.3. 46 Z.J. Zdybicka, Partycypacja…, dz. cyt., s. 167.

47 Por. T. Pawlikowski, Zagadnienie aktu stwórczego…, dz. cyt., s. 201; zob. Arystoteles,

Metafi-zyka, 1013b.

48 Zob. Platon, Timajos. Kritias albo Atlantyk, 29e. 30abc, tłum. P. Siwek, Warszawa 1986, s. 36– 37; zob. św. Tomasz z Akwinu, STh, I, q.6, a.4.

Specyfika działania Boga wobec świata 131

zana Przyczyna jest – zdaniem Doktora Anielskiego – Najwyższym Dobrem, ale także Najwyższym Aktem Istnienia i Najwyższym Bytem⁴⁹.

Podkreślając bezwzględną konieczność ontycznego „powiązania” kosmosu i Absolutu na płaszczyźnie przyczynowania celowego, św. Tomasz zauważa, iż na-leży tu się odnieść do zagadnienia bardziej jeszcze podstawowego, a mianowicie kwestii działania Boga jako Przyczyny sprawczej oraz wzorczej bytów przygod-nych. Otóż, poszukując realnych, koniecznych uniesprzecznień dla rzeczywistości przygodnej w swoim istnieniu, stwierdza On, że byty niezrozumiałe same w sobie – otrzymując akt istnienia i proporcjonalną doń treść – istnieją i są tym, czym są dzięki ich koniecznemu przyporządkowaniu do Woli i Intelektu Boga. Działa-nie-sprawstwo zatem Absolutu, równoznaczne z Jego naturą, dokonuje się poprzez Jego myśl oraz wolne działanie⁵⁰. Dlatego też każdy byt nosi na sobie piętno tego działania, ponieważ istnieje na mocy koniecznego przyporządkowania do stwór-czej woli Boga oraz realizuje swoje bytowe uposażenie w ściśle określonej formie, której wzór znajduje się w Jego intelekcie51.

Należy w tym miejscu dodatkowo zauważyć, że problematyka celu jako przy-czyny bytu suponuje postawienie pytania: Czy istnieje jakiś istotny motyw-racja determinująca Boskie działanie do osiągnięcia jakiegokolwiek skutku? Odpowia-dając na to pytanie, Doktor Anielski stwierdza, iż istnieją byty, które – nie będąc koniecznymi, a więc totalnie przygodnymi – nie realizują w sobie pełni dobra. Ich jednostkowe dobro, wpisane w ich ontyczną strukturę, choć transcendentalne, jest zupełnie pochodne od Woli Absolutu. Byt niekonieczny istnieje i jest dobrem, po-nieważ jest przez Niego pożądany-chciany, aby istniał52. Istnieje jednak Byt będący Pełnią Dobra, który – ze swej natury doskonały, jest pożądany ze względu na Siebie samego, nie zaś z uwagi na cokolwiek poza Nim. Bytem tym jest oczywiście Bóg – Najwyższe Dobro-Cel, Pełnia wszelkich doskonałości, który jest ostateczną Racją stwórczego działania53. A zatem tylko „Bóg jest pierwszą Przyczyną sprawczą, czyli Twórcą wszystkiego, zatem mieści w sobie całą treść dobra i stanowi przedmiot pożądania”54.

Z powyższego wynika, że Bóg działa, określając naturę każdego bytu przy-godnego poprzez idee zawarte w Jego intelekcie i tym samym stanowi dla nich ostateczny kres dążenia. Byt przygodny zaś działa, realizując swoją, ściśle określoną

49 Por. Z.J. Zdybicka, Partycypacja…, dz. cyt., s. 168. Szeroko tę kwestię rozpatruje św. Tomasz w Summa Theologiae: I, q.5, a.2.

50 Por. św. Tomasz z Akwinu, STh, I, q. 19, a.4 („Istotą Boga jest Jego «myśleć» i «chcieć». A więc «Bóg działa przez swoją istotę czy naturę» znaczy tyle: co działa poprzez swoją myśl i wolę”). Zob. tenże, CG, I, 73–74.

51 Zob. opracowanie A. Maryniarczyka, Racjonalność i celowość w świecie osób i rzeczy, Lublin 2000.

52 Zob. św. Tomasz z Akwinu, STh, I, q. 5, a.3.

53 Por. Z.J. Zdybicka, Partycypacja…, dz. cyt., s. 167–168. Zob. św. Tomasz z Akwinu, CG, I, 37-38. 41; STh, I, q.3, a.5.

O. Jerzy Tupikowski CMF

132

naturę, zgodnie z którą dąży do maksymalnego „upodobnienia się” do Absolutu. Dla bytu przygodnego, realizować określoną naturę i zarazem działać zgodnie z jej determinacjami oznacza tyle, co zdążać do Boga jako swego ostatecznego, trans-cendentnego Celu⁵⁵. Boża natura utożsamiająca się z Jego działaniem jest czystym Istnieniem, czystą Aktualnością, a zatem sama w sobie jest Pełnią bytu i dobra – i jako taka – dla realizacji swej doskonałości, nie potrzebuje niczego poza sobą. Sło-wem, Bóg sam w sobie jest Pełnią Istnienia, Czystym Aktem realizującym wszelkie możliwe dobro mocą swojej woli. Wszystko zaś poza Nim jest uprzyczynowane w całej swej ontycznej strukturze i jeśli jest bytem-dobrem upodabniającym się do Niego, to tylko w odniesieniu do doskonałości Jego Intelektu i Woli⁵⁶.

Dodajmy tu i tę jeszcze uwagę, iż Tomaszowa formuła wyrażająca zasadę ce-lowości – omne agens agit propter finem⁵⁷ – odnosi się do zagadnienia działania bytu, podkreślając przy tym jego treściowe bogactwo w perspektywie bytowego dy-namizmu. Ontyczna struktura bytów przygodnych jawi się bowiem jako

compo-situm wielu różnorodnych elementów cechujących się aktywnością. Byt nie jest

jakimś statycznym „monolitem”, lecz dynamiczną substancją jako podmiotem re-alizowania określonego bogactwa treści. Działanie bytu zmierzające do realizacji dobra-celu, będąc – i to na sposób konieczny – odniesionym do istnienia i działa-nia Absolutu, ma charakter w pełni realny. „Determinacja działadziała-nia – jak zauważa S. Kowalczyk – dokonuje się w wyniku jego przyporządkowania do określonego przedmiotu i kresu. [...] Skoro więc zachodzi realne działanie, jest ono zawsze przyporządkowane do określonego przedmiotu. Przedmiot ten, będący racją dzia-łania, nazywamy właśnie celem. Cel jest ontycznym powodem działania i jego na-turalnym dobrem”⁵⁸. Dobro zatem leży u podstaw wszelkiego bytowego dynami-zmu: jest motywem (źródłem) działania i jednocześnie jego kresem. Dlatego Bóg – Najwyższe Dobro i Cel poprzez swoje doskonałe działanie sprawia partykularne dobra wszystkich rzeczy i realizuje w sobie pełnię wszelkich doskonałości59.

Uwyraźnienie ontycznych odniesień Boga do stworzeń w kontekście przyczy-nowania celowego suponuje także potrzebę wyeksplikowania tej istotnej kwestii, jaką stanowi porządek kosmosu. Jak zauważa Akwinata, byty niekonieczne tworzą-ce rzeczywistość cieszą się różnym stopniem doskonałości60 i – co za tym idzie – cechują się hierarchicznym uporządkowaniem. Wpisany przez Stwórcę cel-dobro w strukturę każdego bytu przygodnego stanowi o jego doskonałości oraz jest podstawą istniejącej w świecie harmonii, ontycznego porządku. Transcendenta-le dobra zamiennego z samą treścią bytu ujawnia ten fakt, że jest on pożądany--chciany przez Absolut, który stwarzając świat, nie uczynił go obszarem

chaotycz-55 Por. Z.J. Zdybicka, Partycypacja…, dz. cyt., s. 169. 56 Por. św. Tomasz z Akwinu, CG, II, 80-81; II, 23.

57 Tenże, De Malo, q.1, a.1 (także inne miejsca: CG, III, 2; STh, I-II, q.1, a.2). 58 S. Kowalczyk, Filozofia Boga, Lublin 19933, s. 159.

59 Por. M.A. Krąpiec, Dzieła, t. XIV: O rozumienie filozofii, Lublin 1991, s. 144–145. 60 Zob. św. Tomasz z Akwinu, STh, I, q.2, a.3; CG, II, 15; Str. Teol., 21–22.

Specyfika działania Boga wobec świata 133

nym, lecz w pełni uporządkowanym, charakteryzującym się inteligibilnością oraz właściwym swojej naturze dążeniem do dobra (jest amabilny)⁶¹.

Zakończenie

Przeprowadzona wyżej analiza problematyki kauzalnego porządku rzeczywi-stości skupiona zasadniczo wokół kwestii typu i „jakości” odniesień świata wobec Boga w kontekście Jego działania pokazuje, iż 1) świat jawi się jako kompleks by-tów mnogich, wielorako w swej treści uposażonych, ale jednocześnie byby-tów, które przede wszystkim w swoim istnieniu, ale także w aspekcie esencjalnym, są od Ab-solutu, Jego działania całkowicie zależne oraz 2) o przygodnym statucie ontycznym świat odsłania się jako „obszar” działania Boga – doskonałej Przyczyny sprawczej, wzorczej, jak również celowej. Działanie Boga idzie zatem tutaj po linii przyczy-nowania zewnętrznego, co wyklucza „wchodzenie” tegoż działania na płaszczyznę przyczynowania wewnętrznego, to znaczy po linii materii i formy. Takie meta-fizyczne tło analiz pozwala na konstatację, iż Bóg – Istnienie Czyste – w swoim działaniu-sprawstwie „ujawnia się” tutaj jako transcendentna, doskonała Przyczy-na całej rzeczywistości – przygodnej i zmiennej, rzeczywistości uniesprzecznionej w perspektywie wyjaśnień ostatecznych.





Ks. ANDRZEJ TOMKO