W historii prawodawstwa liturgicznego można wyróżnić kilka okresów: – wskazania w Nowym Testamencie,
– czasy improwizacji (II – IV wieku),
– okres kodyfikacji liturgii (IV – VIII wieku), – unifikacja liturgii (VIII – XV wieku), – era rubrycystyczna (XVI – XX wieku), – okres reformy liturgicznej4.
Prawo ustalania form obrzędowych zawsze należało do biskupa, który kiero-wał kultem w powierzonej sobie diecezji. Biskupi jednak zawsze uznawali nadrzęd-ne prawo biskupa rzymskiego w organizowaniu liturgii. Dla prowincji kościelnych przepisy liturgiczne ustanawiały synody prowincjonalne.
Od Soboru Trydenckiego, w całym Kościele katolickim, prawo normowa-nia liturgii zostało ujęte w ścisłe ramy. Odtąd wszelka inicjatywa w tej dziedzinie musiała podlegać kontroli Stolicy Apostolskiej. Chodziło głównie o ujednolicenie obrzędów liturgicznych, które wówczas były bardzo różne w poszczególnych die-cezjach, zakonach itd. Do biskupów należał obowiązek czuwania w swoich diece-zjach nad przestrzeganiem świętych kanonów odnoszących się do kultu Bożego i nad usuwaniem z liturgii nadużyć.
Organem Stolicy Apostolskiej, czuwającym nad sprawami liturgii w całym Kościele powszechnym, była Święta Kongregacja Obrzędów, powołana do istnienia przez papieża Sykstusa V w 1588 roku W zakres jej kompetencji wchodziły sprawy beatyfikacji i kanonizacji oraz zatwierdzanie wszelkich tekstów liturgicznych. Roz-strzygała też wszelkie wątpliwości związane ze sprawowaniem liturgii. Wydawała w sprawach liturgii stosowne dekrety i zarządzenia, które później umieszczane były w Acta Sanctae Sedis (Roma 1865–1908), a następnie w Acta Apostolicae Sedis (od roku 1909 do dziś). Istnieje też zbiór: Decreta authentica Congregationis Sacrorum
Rituum (Roma 1898–1946 – 7 tomów); Collectio decretorum ad sacram liturgiam
4 Por. J. Nowak, Prawo w służbie wydarzeń zbawczych. Zarys prawodawstwa liturgicznego, Poznań 2004, s. 29–45.
Wierność przepisom liturgicznym na podstawie dokumentów Kościoła 197
spectantium ab anno 1927–1946. Obecnie na bieżąco publikowane są w
czasopi-smach: Ephemerides Liturgicae (Roma 1887); Notitiae (Roma 1965). W 1969 roku Kongregacja Obrzędów została zreformowana i otrzymała nazwę Kongregacji ds. Kultu Bożego, a od 1975 roku Kongregacji ds. Sakramentów i Kultu Bożego, której od 1989 roku podlegają także sprawy kanonizacyjne. Źródłem prawa litur-gicznego są przede wszystkim księgi liturgiczne, zwłaszcza uwagi wstępne i ru-bryki w nich zawarte, oraz decyzje papieży, soborów, synodów, dotyczące liturgii, pisma Kongregacji, zwyczaje liturgiczne i Kodeks Prawa Kanonicznego5.
5 Konstytucja o liturgii świętej, w: Sobór Watykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje, Poznań 2002; Paweł VI, Motu proprio Sacra Liturgiam (25 stycznia 1964 r.); Paweł VI, Motu proprio Mysterii
Paschalis (14 lutego 1969 r.); Jan Paweł II, Encyklika Ecclesia de Eucharystia (17 kwietnia 2003 r.);
Jan Paweł II, List w 25. rocznicę ogłoszenia Konstytucji soborowej Sacrosanctum Consilium o liturgii świętej (4 grudnia 1988 r.); Jan Paweł II, List apostolski Dies Domini (31 maja 1998 r.); Jan Paweł II, List do artystów (4 kwietnia 1999); Jan Paweł II, List apostolski Novo millennio ineunte (6 stycznia 2001); Jan Paweł II, List apostolski Rosarium Virginis Mariae (16 października 2002 r.); Jan Paweł II, List apostolski Mane nobiscum Domine (7 października 2004 r.); Benedykt XVI, Encyklika Deus
ca-ritas est (25 grudnia 2005 r.); Benedykt XVI, Adhortacja apostolska Sacramentum caritatis (22 lutego
2007 r.); Benedykt XVI, Motu proprio Summorum Pontificum (7 lipca 2007 r.); Święta Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Inter Oecumenici (26 września 1964 r.); Święta Kongregacja Obrzędów, In-strukcja Musicam sacram (5 marca 1967 r.); Święta Kongregacja Obrzędów, II InIn-strukcja Tres abhinc
annos (4 maja 1967 r.); Święta Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Eucharisticum Misterium (25 maja
1967 r.); Kongregacja ds. Kultu Bożego, Instrukcja Memoriale Domini (29 maja 1969 r.); Kongregacja ds. Kultu Bożego, Instrukcja do Konstytucji Apostolskiej Missale Romanum (20 października 1969 r.); Kongregacja ds. Kultu Bożego, III Instrukcja Liturgicae instaurationes (5 września 1970 r.); Kongre-gacja ds. Kultu Bożego, List Okólny o przygotowaniu i obchodzeniu Świąt Paschalnych (16 stycznia 1988 r.); Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, IV Instrukcja Liturgia Rzymska i inkulturacja Varietates legitimae (25 stycznia 1994 r.); Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypli-ny Sakramentów, Instrukcja o niektórych kwestiach dotyczących współpracy wierDyscypli-nych świeckich w ministerialnej posłudze kapłanów (15 sierpnia 1997 r.); Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypli-ny Sakramentów, Instrukcja Liturgiam authenticam (28 marca 2001 r.); Kongregacja ds. Kultu Bo-żego i Dyscypliny Sakramentów, Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii. Zasady i wskazania (17 grudnia 2001 r.); Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Instrukcja
Redemp-tionis Sacramentum (25 marca 2004 r.); Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów,
Rok Eucharystii. Wskazania i propozycje (15 października 2004 r.); Kongregacja Wychowania Ka-tolickiego, Instrukcja o liturgicznej formacji w seminariach (3 czerwca 1979 r.); Kongregacja Nauki Wiary, Instrukcja na temat modlitwy w celu osiągnięcia uzdrowienia od Boga (14 września 2000 r.); Dokumenty duszpastersko-liturgiczne Episkopatu Polski 1966–1993, oprac. Cz. Krakowiak, L. Ada-mowicz, Lublin 1994; Konferencja Episkopatu Polski, Instrukcja o muzyce liturgicznej po Soborze Watykańskim II (8 grudnia 1979 r.); Wskazania Konferencji Episkopatu Polski po ogłoszeniu nowego wydania OWMR (9 marca 2005 r.); Wskazania Konferencji Episkopatu Polski odnośnie do nadzwy-czajnego szafarza Komunii Świętej (9 marca 2006 r.); Konferencja Episkopatu Polski, Modyfikacja instrukcji w sprawie formacji i sposobu wykonywania posługi nadzwyczajnych szafarzy Komunii Świętej z 22 czerwca 1991 r. (18 października 2006 r.); Konferencja Episkopatu Polski, Instrukcja w sprawie udzielania posługi lektora i akolity świeckim mężczyznom (2 października 2007 r.); Kon-ferencja Episkopatu Polski, Wskazania dla diecezji polskich dotyczące sprawowania Mszy św. według ogłoszonego przez papieża Benedykta XVI Listu apostolskiego w formie Motu proprio Summarum
Ks. Stanisław Araszczuk
198
O wierności przepisom liturgicznym wiele razy przypominał Jan Paweł II. W liście wielkoczwartkowym z 1980 roku Tajemnica i kult Eucharystii skiero-wanym do prezbiterów i biskupów zwrócił uwagę na nadużycia liturgiczne, które wkradły się do kultu eucharystycznego i polecił przygotować instrukcję, która po-zwoliłaby wyeliminować te błędy. Kongregacja ds. Sakramentów i Kultu Bożego 3 kwietnia 1980 roku ogłosiła Instrukcję Inaestimabile donum w sprawie niektó-rych norm kultu eucharystycznego, polecając Konferencjom Biskupów wprowa-dzić je w życie. Także w liście apostolskim w 25. rocznicę ogłoszenia Konstytucji
Sacrosanctum Concilium o świętej liturgii mocno zaznaczył:
Miały niekiedy miejsca niedopuszczalne opuszczenia lub dodatki, wymyślone obrzędy wy-chodzące poza ustalone normy, postawy lub śpiewy, które się nie przyczyniają do budowania wiary i ducha świętości, nadużycia w praktyce generalnego rozgrzeszania, zacieranie różnic między kapłań-stwem służebnym, związanym ze święceniami, i kapłańkapłań-stwem powszechnym wiernych, które posiada swój fundament w Chrzcie świętym. Nie można tolerować tego, że niektórzy kapłani uważają się za uprawnionych do układania modlitw eucharystycznych lub zastępowania tekstów biblijnych teksta-mi świeckiteksta-mi. Tego typu inicjatywy dalekie są od reformy liturgicznej samej w sobie i od ksiąg, które w związku z nią zostały opracowane, i są z nią wręcz sprzeczne, zniekształcają ją i pozbawiają lud chrześcijański autentycznych bogactw liturgii Kościoła (nr 13).
Z kolei w Encyklice Ecclesia de Eucharistia stanowisko Jana Pawła II wobec nadużyć liturgicznych, do jakich doszło od czasów posoborowej reformy liturgicz-nej wskutek źle pojmowaliturgicz-nej kreatywności i przystosowania, jest bardzo stanow-cze i nacechowane osobistym bólem. Papież stwierdza, że owe nadużycia stały się powodem cierpienia wielu ludzi, że wprowadzone innowacje były często nieuza-sadnione i całkowicie nieodpowiednie. Dlatego poczuwa się do obowiązku, aby skierować gorący apel o wielką wierność normom liturgicznym podczas spra-wowania Ofiary eucharystycznej. Jan Paweł II w 52. numerze tej Encykliki pisze: „Nikomu nie można zezwolić na niedocenianie powierzonej nam tajemnicy: jest ona zbyt wielka, ażeby ktoś mógł pozwolić sobie na traktowanie jej wedle własnej oceny, która nie szanowałaby jej świętego charakteru i jej wymiaru powszechnego” (EE 52).
W trosce o liturgię mszalną Jan Paweł II zaakcentował konieczność prze-strzegania przepisów liturgicznych i zwrócił się do Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów o przygotowanie bardziej szczegółowego dokumentu, również o odniesieniu prawnym. Zatem powstała Instrukcja Redemptionis
sa-cramentum, będąca kontynuacją Encykliki Jana Pawła II Ecclesia de Eucharistia.
Instrukcja Redemptionis sacramentum jest poświęcona przeciwdziałaniu naduży-ciom w liturgii, bowiem pojawiające się nadużycia liturgiczne godzą w istotę litur-gii, sakramenty oraz w tradycję i autorytet Kościoła.
Od 25 lutego 2004 roku, obowiązują w Polsce nowe przepisy liturgiczne, do-tyczące sprawowania Mszy Świętej. W tym dniu weszły w życie przepisy zawarte w polskim tłumaczeniu Ogólnego wprowadzenia do Mszału rzymskiego. Kapłan z racji swego posłannictwa musi pamiętać, że jest sługą, a nie właścicielem Bożych
Wierność przepisom liturgicznym na podstawie dokumentów Kościoła 199
misteriów. Stąd też nie może dowolnie dysponować tekstem liturgicznym i całym najświętszym obrzędem jako swoją własnością i nadawać mu kształt osobisty i do-wolny. Powinien mądrze korzystać z dopuszczonej i zaleconej przez przepisy moż-liwości kształtowania liturgii i dostosowywania jej do potrzeb wspólnoty, ale musi też unikać dowolności, wielomówności, przekręcania formuł i modlitw. Sztuka przewodniczenia, jak zaznacza ks. S. Czerwik, wymaga od kapłana posłuszeństwa wobec zasad podanych w zatwierdzonych księgach liturgicznych, szacunku do sa-crum, pobożności, czyli wewnętrznego oddania swojej woli Bogu i posługiwania z wiarą i miłością ku Bogu i ludziom6.
II. Prawo kierowania sprawami liturgii
po Soborze Watykańskim II
W dokumentach Soboru Watykańskiego II, szczególnie w Konstytucji o św. li-turgii Sacrosanctum Concilium, możemy przeczytać:
czynności liturgiczne nie są prywatnymi czynnościami, lecz uroczyście sprawowanymi obrzędami Kościoła, który jest sakramentem jedności, czyli ludem świętym, zjednoczonym i zorganizowanym pod zwierzchnictwem biskupów. Dlatego czynności liturgiczne należą do całego Ciała Kościoła, uwi-doczniają je i na nie oddziałują. Poszczególnych natomiast członków dosięgają w różny sposób, sto-sownie do różnorodności stanów, zadań i czynnego uczestnictwa (KL 26).
Z tego wynika, że każdy podczas liturgii ma do spełnienia właściwe zadania, które nie tylko wynikają z racji święceń czy z mocy prawa, ale również z różnych posług.
Konstytucja liturgiczna wskazuje też, kto ma prawo kierowania sprawami liturgicznymi. Należy ono wyłącznie do władzy kościelnej. Przysługuje Stoli-cy Apostolskiej oraz, zgodnie z prawem, biskupowi. Na moStoli-cy władzy udzielonej przez prawo, kierowanie sprawami liturgii w ustalonych granicach należy także do różnych prawnie ustanowionych konferencji biskupów, właściwych danemu terytorium. Dlatego nikomu innemu, chociażby nawet był kapłanem, nie wolno na własną rękę niczego dodawać, ujmować ani zmieniać w liturgii (por. KL 22). Aby zachować zdrową tradycję, a jednocześnie otworzyć drogę do uprawnionego postępu, przypomina Konstytucja, reformę poszczególnych części liturgii powin-ny zawsze poprzedzić dokładne studia teologiczne, historyczne i duszpasterskie. Ponadto należy wziąć pod uwagę zarówno ogólne zasady budowy i ducha litur-gii, jak i doświadczenie, wypływające z ostatniej reformy liturgii oraz z indultów, udzielonych różnym miejscowościom. Wreszcie nowości należy wprowadzać tylko wtedy, gdy tego wymaga prawdziwe i niewątpliwe dobro Kościoła, z zastrzeżeniem jednak, aby formy nowe wyrastały niejako organicznie z form już istniejących.
6 S. Czerwik, Wychowanie do wolności we wspólnocie znaku liturgicznego, w: W blasku
Ks. Stanisław Araszczuk
200
W miarę możności należy unikać poważnych różnic w obrzędach graniczących z sobą regionów (por. KL 23).
Prawo kierowania sprawami liturgii posiada przede wszystkim Stolica Apostol-ska. Dokładne jej kompetencje określił Jan Paweł II w Konstytucji Pastor bonus. Powołana Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów zajmuje się wszystkim, co należy do Stolicy Apostolskiej w zakresie kierowania i rozwoju świę-tej liturgii. Służy pomocą biskupom w podejmowaniu działań, aby wierni coraz bar-dziej czynnie uczestniczyli w liturgii. Troszczy się o sporządzanie lub poprawianie tekstów liturgicznych, przegląda teksty własne Mszy św. i Liturgii Godzin Kościołów partykularnych i instytutów zakonnych. Przegląda tłumaczenia ksiąg liturgicznych oraz ich przystosowania sporządzone prawnie przez konferencje biskupów7. Zada-niem Kongregacji jest czuwanie nad tym, by zarządzenia liturgiczne były przestrze-gane, by zapobiegano nadużyciom, a jeśli gdzieś się pojawiły, by je likwidowano.
Obecnie w Kościele w zakresie kierowania sprawami liturgii z powrotem przyznano władzę biskupom zgodnie z przepisami prawa. Pewien zakres władzy ustawodawczej w sprawach liturgii otrzymały także konferencje biskupów. Ich kompetencje określa prawo kościelne.
Biskup ma kierować się normami i duchem Konstytucji o liturgii, dekretami Stolicy Apostolskiej dotyczącymi liturgii i kompetentnej władzy terytorialnej, któ-rą jest konferencja biskupów. W świetle Instrukcji wykonawczych do Konstytucji o liturgii, biskup ma stwierdzić zgodność ksiąg liturgicznych z wydaniami typicz-nymi; wydawać normy dotyczące nabożeństw; powoływać komisje diecezjalne do spraw liturgii, muzyki i sztuki liturgicznej; roztaczać opiekę nad sprzętami litur-gicznymi; opiekować się artystami, którzy swoją twórczością mają służyć liturgii; czuwać nad wyposażeniem kościołów; zwracać się do Stolicy Apostolskiej o zmia-nę pewnych przepisów ze względu na lokalne warunki; umieszczać odpowiednie dekrety w wiadomościach diecezjalnych (pismo urzędowe).
Biskup diecezjalny, pierwszy szafarz Bożych tajemnic w powierzonym mu Kościele partykularnym, jest kierownikiem, krzewicielem i stróżem całego życia liturgicznego. Albowiem „biskup, posiadający pełnię sakramentu święceń, jest sza-farzem łaski najwyższego kapłaństwa, szczególnie co do Eucharystii, którą sam sprawuje, albo o której sprawowanie się troszczy, a dzięki której Kościół ustawicz-nie żywi się i wzrasta” (RS 19).
III. Niektóre nadużycia spotykane
podczas celebracji Mszy świętej
Ksiądz S. Czerwik podczas rekolekcji wygłoszonych na Jasnej Górze (24–27 listopada 2003 roku) do Biskupów Polskich przypomniał zasady celebracji Mszy
7 Por. Konstytucja apostolska Pastor bonus (28 kwietnia 1988 roku), w: Ustrój hierarchiczny