Na prawidłowy i harmonijny rozwój dziecka niewątpliwie oddziałuje prawidłowa struktura rodziny i pełna miłości oraz akceptacji panująca w niej atmosfera. Środowisko rodzinne powinno zaspakajać nastę-pujące potrzeby dzieci:
• potrzebę pewności i poczucia bezpieczeństwa;
• potrzebę solidarności i łączności z bliskimi osobami;
• potrzebę miłości;
• potrzebę uznania.
Rodzice są pierwszymi i najważniejszymi wychowawcami swoich dzieci. Szkoła ma jedynie wspierać rodziców w ich naturalnej roli. Szkoła nie może zastępować rodziców.
Wadliwie funkcjonująca rodzina i wynikające z niej zaniechania oraz błędy wychowawcze szkoły i nega-tywny wpływ środków masowego przekazu bezpośrednio wpływają na powstanie zaniedbań środowisko-wych związanych z sytuacją bytową ucznia i jego rodziny.
Podstawowymi problemami codziennego życia rodziny dysfunkcyjnej są ustawiczne braki finansowe, a co za tym idzie złe, czasem ekstremalne złe warunki socjalne, liczne dolegliwości zdrowotne wynikające z braku wiedzy o dostępności programów profilaktycznych oraz możliwości korzystania z usług służby zdrowia, alkoholizm i wszelkie wynikające z niego problemy. Często rodziny te charakteryzuje bezradność, niedojrzałość emocjonalna, brak umiejętności planowania długofalowego działania, zaniżone poczucie własnej wartości i całkowity brak wiary w siebie132.
Trudności na rynku pracy bardzo często zmuszają rodziców do poszukiwania źródeł utrzymania poza granicami kraju. Prowadzi to do zaburzeń w stabilności rodziny, dziecko wychowuje się w rodzinie niepeł-nej, często wręcz w „zastępczej” (np. u dziadków, lub innych członków rodziny) i pomimo zdecydowanie lepszych warunków finansowych nie ma prawidłowych wzorców zachowań i nie czuje się bezpiecznie – stabilnie.
W niektórych grupach społecznych pojawia się zjawisko pracoholizmu rodziców, którego wynikiem mogą być zaniedbania w kontaktach i kształtowaniu prawidłowych relacji w rodzinie. I tak zasobne
w środki finansowe rodziny nie dają dziecku poczucia bezpieczeństwa i miłości.
Dziecko zaniedbane środowiskowo w pierwszym etapie edukacji
Dziecko w rodzinie dysfunkcyjnej zazwyczaj nie ma oparcia w rodzicach, często żyje „z dnia na dzień”, jest niepewne, nieufne, czuje się zawiedzione i oszukane. Jego ewentualne deficyty zdrowotne (słuch, wzrok, stan uzębienia), nie stanowią problemu dla rodziców, a w związku z tym dzieci te nie są objęte opie-ką specjalistyczną. Warunki lokalowe nie pozwalają na odrabianie lekcji, odpoczynek, a to odzwierciedla się w wynikach szkolnych dziecka. Uczeń taki ma bardzo duże problemy z koncentracją i skupieniem się na wykonaniu zadania.
Ponadto dzieci wywodzące się z zaniedbanych środowisk bardzo często nie uczestniczą w wydarze-niach kulturalnych i intelektualnych (powody finansowe, niska wartość pożyteczna w ocenie rodziców), co również znacznie wpływa na możliwość zdobywania doświadczeń.
W pierwszym etapie edukacyjnym wiedza dziecka zaniedbanego środowiskowo często znacznie odbiega od umiejętności rówieśników. Startuje ono z niższego poziomu, bardzo często ma ubogi zasób słownictwa, nie potrafi się przystosować do zasad panujących w klasie, wszystko jest dla niego nowe. Dużo różnorodnych bodźców, normy, zasady, praca w zespole, rówieśnicy i ich inne doświadczenia utrudniają adaptację w nowym środowisku. Dziecko bardzo często nie nadąża z przerabianym materiałem, a tym samym ma zaległości. Niemotywowane i niezachęcane w domu traktuje szkołę, jako miejsce porażki i nie-powodzeń.
132 Por. G. Cęcelek, Sytuacja szkolna dziecka z rodziny ubogiej, Warszawa 2011, s. 61-83.
Nagminne formy zaniedbania dziecka w środowisku rodzinnym to:
• brak kontroli;
• porzucenie;
• głodzenie dziecka, niewystarczający lub nieodpowiedni ubiór;
• zaniedbanie stanu zdrowia; zaniedbanie wychowawcze; wykorzystywanie w pracy, np. żebractwo;
• prowadzenie w obecności dziecka awantur, libacji;
• brak dbałości o higienę dziecka.;
• odrzucenie;
• wyobcowanie – dorosły uniemożliwia dziecku kontakt z jego rówieśnikami, ogranicza dziecku dostęp do normalnych i zwyczajnych doświadczeń społecznych;
• zastraszanie.
Zaniedbane dziecko może być:
• apatyczne i zmęczone;
• nadmiernie porywcze lub agresywne;
• labilne emocjonalnie;
• niezdolne do budowania stałych relacji.
U dziecka zaniedbanego środowiskowo może wystąpić „syndrom opóźnienia rozwoju” jego waga, wzrost, i rozwój motoryczny znacznie różni się od rówieśników nie wynika to jednak z przyczyn organicz-nych. Często dzieci te mają wysoką absencję.
Obszary wsparcia
Nauczyciel, który w swojej klasie zauważa ucznia z objawami świadczącymi o zaniedbaniu środowisko-wym powinien rozpocząć wnikliwą obserwację dziecka w różnych sytuacjach szkolnych. Na tej podstawie będzie mógł ustalić obszary wsparcia. Przedmiotem jego zainteresowania będzie na pewno wyposażenie dziecka w niezbędne przybory szkolne (ustalenie braków), drugie śniadania, odpowiedni ubiór, higiena osobista, zachowania w relacjach z rówieśnikami, stany emocjonalne dziecka (lęk, niepewność, nieufność) oraz w niektórych przypadkach widoczne skutki świadczące o przemocy w rodzinie. Obserwacje powinny być dyskretne niewyróżniające ucznia ze społeczności klasy. Ważne jest by, były przeprowadzane z tak-tem i ogromnym wyczuciem, ponieważ dzieci zaniedbane są bardzo wrażliwe, wstydzą się swojej sytuacji i starają się ją ukryć. Wrażliwy nauczyciel ma szansę na to, by stać się przewodnikiem ucznia, pomagać mu zmagać się z problemami współczesnego świata oraz budować na nowo zaufanie do dorosłych (rodzice dla tych dzieci bardzo często nie są już oparciem). Ważne, by nauczyciel nie stał się kolejnym nadzorcą i egze-kutorem.
Po analizie obserwacji oraz konsultacjach z pedagogiem szkolnym i dyrektorem organizuje wsparcie w zależności od potrzeb. Może zorganizować pomoc socjalną poprzez nawiązanie kontaktów z odpowied-nią placówką pomocy społecznej (możliwość uzyskania zasiłku okresowego lub celowego, dofinansowania do posiłków, zorganizowanie i świadczenie usług opiekuńczych).
Może również udzielić wsparcia psychologicznego nawiązując współpracę z najbliższą poradnią psy-chologiczno-pedagogiczną i w ten sposób pomoże dziecku w radzeniu sobie z emocjami związanymi z przeżywanymi trudnościami dnia codziennego. W uzasadnionych przypadkach nauczyciel nawiązuje współpracę z kuratorem sądowym.
Sam nauczyciel może pomóc w nadrobieniu zaległości w nauce, a tym samym umożliwić uczniowi uzyskanie wyników nauczania na poziomie odpowiednim do jego możliwości, organizując zajęcia dydak-tyczno-wyrównawcze oraz pomoc koleżeńską.
Podjęte działania umożliwią zakup brakujących pomocy szkolnych i podręczników, zapewnią dziecku stałe wyżywienie, poprawią jego warunki bytowe w domu, odciążą od nadmiernych obowiązków domo-wych, a tym samym ustabilizują sytuację ucznia.
Należy podjąć stałą współpracę z rodziną, by mieć możliwość monitorowania efektów podjętych działań.
W ten sposób nauczyciel przeciwdziała zaniedbywaniu dziecka, wpływa na poprawę warunków socjalnych, udziela wsparcia pedagogicznego, a rodzicom wskazuje sposoby rozwiązywania trudnych sytuacji prawnych.
Nagminne formy zaniedbania dziecka w środowisku rodzinnym to:
• brak kontroli;
• porzucenie;
• głodzenie dziecka, niewystarczający lub nieodpowiedni ubiór;
• zaniedbanie stanu zdrowia; zaniedbanie wychowawcze; wykorzystywanie w pracy, np. żebractwo;
• prowadzenie w obecności dziecka awantur, libacji;
• brak dbałości o higienę dziecka.;
• odrzucenie;
• wyobcowanie – dorosły uniemożliwia dziecku kontakt z jego rówieśnikami, ogranicza dziecku dostęp do normalnych i zwyczajnych doświadczeń społecznych;
• zastraszanie.
Zaniedbane dziecko może być:
• apatyczne i zmęczone;
• nadmiernie porywcze lub agresywne;
• labilne emocjonalnie;
• niezdolne do budowania stałych relacji.
U dziecka zaniedbanego środowiskowo może wystąpić „syndrom opóźnienia rozwoju” jego waga, wzrost, i rozwój motoryczny znacznie różni się od rówieśników nie wynika to jednak z przyczyn organicz-nych. Często dzieci te mają wysoką absencję.
Obszary wsparcia
Nauczyciel, który w swojej klasie zauważa ucznia z objawami świadczącymi o zaniedbaniu środowisko-wym powinien rozpocząć wnikliwą obserwację dziecka w różnych sytuacjach szkolnych. Na tej podstawie będzie mógł ustalić obszary wsparcia. Przedmiotem jego zainteresowania będzie na pewno wyposażenie dziecka w niezbędne przybory szkolne (ustalenie braków), drugie śniadania, odpowiedni ubiór, higiena osobista, zachowania w relacjach z rówieśnikami, stany emocjonalne dziecka (lęk, niepewność, nieufność) oraz w niektórych przypadkach widoczne skutki świadczące o przemocy w rodzinie. Obserwacje powinny być dyskretne niewyróżniające ucznia ze społeczności klasy. Ważne jest by, były przeprowadzane z tak-tem i ogromnym wyczuciem, ponieważ dzieci zaniedbane są bardzo wrażliwe, wstydzą się swojej sytuacji i starają się ją ukryć. Wrażliwy nauczyciel ma szansę na to, by stać się przewodnikiem ucznia, pomagać mu zmagać się z problemami współczesnego świata oraz budować na nowo zaufanie do dorosłych (rodzice dla tych dzieci bardzo często nie są już oparciem). Ważne, by nauczyciel nie stał się kolejnym nadzorcą i egze-kutorem.
Po analizie obserwacji oraz konsultacjach z pedagogiem szkolnym i dyrektorem organizuje wsparcie w zależności od potrzeb. Może zorganizować pomoc socjalną poprzez nawiązanie kontaktów z odpowied-nią placówką pomocy społecznej (możliwość uzyskania zasiłku okresowego lub celowego, dofinansowania do posiłków, zorganizowanie i świadczenie usług opiekuńczych).
Może również udzielić wsparcia psychologicznego nawiązując współpracę z najbliższą poradnią psy-chologiczno-pedagogiczną i w ten sposób pomoże dziecku w radzeniu sobie z emocjami związanymi z przeżywanymi trudnościami dnia codziennego. W uzasadnionych przypadkach nauczyciel nawiązuje współpracę z kuratorem sądowym.
Sam nauczyciel może pomóc w nadrobieniu zaległości w nauce, a tym samym umożliwić uczniowi uzyskanie wyników nauczania na poziomie odpowiednim do jego możliwości, organizując zajęcia dydak-tyczno-wyrównawcze oraz pomoc koleżeńską.
Podjęte działania umożliwią zakup brakujących pomocy szkolnych i podręczników, zapewnią dziecku stałe wyżywienie, poprawią jego warunki bytowe w domu, odciążą od nadmiernych obowiązków domo-wych, a tym samym ustabilizują sytuację ucznia.
Należy podjąć stałą współpracę z rodziną, by mieć możliwość monitorowania efektów podjętych działań.
W ten sposób nauczyciel przeciwdziała zaniedbywaniu dziecka, wpływa na poprawę warunków socjalnych, udziela wsparcia pedagogicznego, a rodzicom wskazuje sposoby rozwiązywania trudnych sytuacji prawnych.
Nauczyciel pracujący z dziećmi zaniedbanymi środowiskowo, jako znacząca osoba dorosła dyspo-nuję potężnymi narzędziami wpływu. Powinien być modelem prawidłowych zachowań oraz inicjatorem działań mogących powodować pożądane zmiany. Każdy nauczyciel zawsze jest wychowawcą i powinien reagować na wszystkie nieprawidłowe dysfunkcyjne zachowania dziecka. Jego wypowiedzi powinny być przemyślane, celowe, a tym samym dające gwarancję pozytywnej zmiany zachowań dziecka. Środowisko szkolne powinno wspierać środowisko rodzinne dziecka. Zauważone pozytywne zmiany w rodzinie mogą skutkować kolejnymi dobrymi wydarzeniami. Skuteczne oddziaływanie na dziecko z zaniedbanego środo-wiska, sprzyja rozwojowi takich cech jak: uczciwość, wiarygodność, wytrwałość, poczucie własnej wartości, szacunek dla innych ludzi, podejmowanie inicjatyw oraz pracy zespołowej, kształtowanie postaw obywatel-skich, postawy poszanowania dla kultury własnego narodu oraz poszanowania dla innych kultur i tradycji.
Działania szkoły mają zapobiec wszelakiej dyskryminacji.
Pamiętajmy, że nie ma dzieci złych, są tylko dzieci skrzywdzone, zaniedbane i niekochane lub kochane niewłaściwie.
Ważne!
Informacje na temat działań pomocowych można znaleźć w serwisach internetowych lokalnych miej-skich czy gminnych ośrodków pomocy społecznej (MOPS, GOPS) oraz powiatowych centrów pomocy rodzinie (PCPR)133.
133 USTAWA z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej. Zmiany tekstu jednolitego wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz. U. z 2009 r. Nr 202, poz. 1551, Nr 219, poz. 1706 i Nr 221. poz. 1738, z 2010 r. Nr 28, poz. 146, Nr 40, poz. 229, Nr 81, poz. 527, Nr 125, poz. 842 i Nr 217, poz. 1427 oraz z 2011 r. Nr 81, poz. 440, Nr 106, poz. 622 i Nr 149, poz. 887.