Ideologie

Śledząc rozkwit idei narodowych w XIX wieku w Europie Środkowo-Wschodniej nie sposób nie zauważyć wielkiego wkładu w ich rozwój wszelkiego rodzaju badań etnograficznych, językoznawczych czy historycznych (Hroch 2003). Efekty tego typu intelektualnych eksploracji, prowadzonych przez ludzi nauki, będących najczęściej osobiście zaangażowanymi w różnego rodzaju działalność nacjonalistyczno-rewolucyjną, dawały pożywkę ruchom narodowym konstytuując ich prawomocność popartą, jak uważano wówczas, obiektywnymi naukowymi argumentami. Uważam, że również dziś, zwłaszcza na obszarach zamieszkałych przez grupy o niejednoznacznej tożsamości etnicznej, badania językoznawców, historyków czy etnografów stają się częściami składowymi dyskursów budujących i wspierających etniczno – narodowe ideologie.

Praktyki naukowe realizowane na kanwie nauk społecznych i humanistycznych oddane są wytwarzaniu wynalazków, będących powszechnymi składnikami ciągłego rozwoju autentycznej kultury (Hanson 1999: 200). W ten sposób można powiedzieć, że badania, w zakresie wspomnianych nauk, nierzadko są bezpośrednio zaangażowane w wytwarzanie i podtrzymywanie narodowych mitów. Te z kolei stają się częścią składową ideologii narodowej wytwarzającej „wspólnotę wyobrażoną”. Słowem, nacjonalistyczne koncepcje kultury żywią się naukowymi argumentami i diagnozami,

96 O odbiorze tego rodzaju prac wspomina między innymi Herzfeld (2004: 62-63).

114

zaprzęgając je w narodową opowieść. Co prawda, ostatnimi czasy pojawiają się prace podejmujące próby dekonstruowania narodowych, a czasem ponadnarodowych, wyobrażeń i mitologii, ukazujące ich wytworzony i wynajdywany charakter oraz ideologiczne źródła (zob. Čolović 2001, 2007, Boia, 2003, Wilson 2004, Todorova 2008, Łuczewski 2012), ale nie znajdują one szerokiego posłuchu w narodowo nastawionych środowiskach naukowych. Dzieje się tak, gdyż zmitologizowana przeszłość jest jednym z kluczowych elementów konstruujących naród, a w realizacji swych celów narodowi ideolodzy doskonale wykorzystują przeszłość do kreowania narodowych teraźniejszości. Użyteczna przeszłość (ang. usable past), znajduje zastosowanie wśród narodowych elit, które często wykorzystując selektywnie dobrane wydarzenia historyczne manipulują emocjami większości, mobilizując ją wokół swojej narodowej ideologii. Co więcej, narodowo nastawieni naukowcy w dobie emancypacji etnicznej interesujących ich grup byli żywo zainteresowani w odkrywaniu złotego wieku danej społeczności pozwalającego na konstruowanie atrakcyjnej i pociągającej narodowej opowieści (Smith 1997).

Hastrup (1997: 24) uważa, że historia to selektywny sposób opowiadania o kulturze. Sądzę, że owa wybiórczość nie jest jedynie cechą historii, ale także innych nauk humanistycznych i społecznych. Badacze nierzadko na potwierdzenie swych naukowych tez wyszukują tylko takie argumenty, które będą wspierać i potwierdzać ich założenia. Te, które nie odpowiadają, zostają wykluczone, pominięte, przemilczane, niedopowiedziane.

Parafrazując Hansona (1999: 183) można by rzec, że badacze tworzą tradycje i kultury, które z biegiem czasu zaczynają być traktowane jako faktyczny stan rzeczy. W ten sposób z całą stanowczością można stwierdzić, że zarówno w przeszłości jak i obecnie językoznawcy, historycy, antropolodzy, socjolodzy czy kulturoznawcy są zaangażowani w tworzenie wynalazków kulturowych, czy bardziej w kontekście mojej pracy, wynalazków etnicznych. Co prawda, obecnie badacze mają co raz większą świadomość, że owoce ich badań i refleksji nie są jedynie kolejnymi pozycjami na zakurzonych półkach uniwersyteckich bibliotek, ale potrafią również być często wykorzystywane w lokalnych praktykach do budowania określonych wizji i interpretacji lokalnej historii, kultury czy tożsamości, nie staje to jednak na przeszkodzie dalszego zaangażowania nauki w etniczne ideologie.

115

Podsumowując, godne uwagi jest podkreślenie kilku kwestii. Po pierwsze, to, że odnalezienie się w gąszczu różnych i często sprzecznych interpretacji historii, językoznawstwa czy etnografii odnoszącej się w stosunku do słowiańskich mieszkańców obszaru określonego jako Ruś Karpacka, włączywszy w to także rumuński Maramuresz, nastręcza wielu problemów i może prowadzić do konkluzji, że nie sposób znaleźć narzędzia do odsłonięcia obiektywnego stanu rzeczy. Nie zależy mi jednak na szukaniu obiektywnej prawdy, gdyż do takiej niemal nie sposób dotrzeć. W mojej ocenie ważne jest natomiast to, że "innowacje" głoszone przez naukowców zostają obiektywnie włączone do kultury przez sam fakt, że ludzie mówią o nich i stosują je w praktyce (Hanson 1999: 197). Dlatego też interesuje mnie to, w jaki sposób owe naukowe argumenty zostają zaadaptowane przez lokalnych graczy, zarówno tych z elit jak i spośród "zwykłych" mieszkańców. W przypadku tych pierwszych naukowe

"wynalazki" dają im podstawy do działania i stają się elementem ich praktyk. W pewnym stopniu identyfikują się z nimi także "zwykli" lokalni aktorzy, choć niekoniecznie w taki sposób, w jaki przedstawiają to elity czy naukowcy. W środowisku Maramureszu, naukowe "innowacje" w pewnym sensie współgrają z nacjonalistycznym dyskursem, nieustannie obecnym w środkowoeuropejskiej przestrzeni od XIX wieku, niejako przymuszającą każdą jednostkę do bycia kimś o jednoznacznie zdefiniowanej przynależności etnicznej (Gellner 2009), pozwalając na zidentyfikowanie danych społeczności, nazwanie ich i przypisanie do ściśle określonej kategorii etnicznej, w tym przypadku do określenia grupy mianem ukraińskiej lub rusińskiej.

W mojej ocenie w stosunku do ludności o słowiańskim rodowodzie z Maramureszu możemy mówić o dwóch najważniejszych naukowych rozumieniach lokalnej kultury, tradycji i tożsamości, ukraińskim i rusińskim. W konsekwencji prowadzą one do wynajdywania i wyobrażania ukraińskich i rusińskich konstruktów etnicznych. Jak pokazuję, są one w kontekście Maramureszu nieustannie żywymi i atrakcyjnymi dla niektórych środowisk elitarnych, przy jednoczesnym dość ograniczonym znaczeniu dla "zwykłych" lokalnych aktorów. Nim jednak to uczynię w następnych rozdziałach, zapoznam czytelnika z naukowymi "innowacjami" w zakresie etnonimów, historii, języków i etnografii. Wybór tych zagadnień niejako narzucony jest poprzez kierunki dyskusji ideologów ukraińskich i rusińskich, którzy w swych naukowych wywodach opartych o „obiektywne” fakty koncentrują się głównie na tych zagadnieniach.

116 2. Etnonimy

Jak już wspominałem we wprowadzeniu, przystępując do realizacji projektu natrafiłem na pewnego rodzaju dysonans poznawczy związany z nazwą grupy, wśród której miałem prowadzić badania. Część autorów w swoich publikacjach interesującą mnie społeczność określa mianem Ukraińców, inni zaś, pisząc o tej samej ludności używają określenia Rusini.

Zgłębiając literaturę naukową poświęconą populacjom ludzkim zamieszkującym Karpaty Wschodnie⁹⁷ napotkamy na wiele nazw będących ich określeniami. Należy zwrócić uwagę, że określenia te na kartach licznych publikacji pojawiają się w zmiennych kontekstach historycznych, co więcej ich użycie nierzadko jest warunkowane politycznie i bardzo często zależne jest także od identyfikacji osoby autora (Michna 2004a: 39)⁹⁸. W ten sposób w literaturze pojawia się co najmniej kilka paralelnie używanych określeń dotyczących tych samych grup. Problem w uchwyceniu kwestii terminologicznych potęguje również to, że często ma miejsce sytuacja, gdy temu samemu terminowi przypisywanych jest kilka różnych znaczeń. W ten sposób zgłębiając tematykę odnoszącą się do społeczności tej części łuku Karpat napotykamy na informacje o Rusinach, Ukraińcach, Hucułach, Bojkach i kilku innych. Poniżej rozjaśniam nieco niuanse skomplikowanej terminologii, najpierw w szerszym kontekście Karpat Wschodnich, by później zgłębić ją w odniesieniu do maramureskiej rzeczywistości.

Pozwolę sobie zacząć od etnonimu o najstarszym, jak się mi wydaje, pochodzeniu. Rusin to termin związany z rzeczownikiem Ruś, którego pochodzenie do dziś budzi wiele kontrowersji i nie zostało ostatecznie i jednoznacznie wyjaśnione⁹⁹. W historiografii pojawienie się terminu Rusini związane jest ze średniowiecznym

97 Karpaty Wschodnie według geograficznych podziałów to część Karpat leżąca między przełęczą Tylicką (Polska-Słowacja), a przełęczą Predeal (Rumunia). W pracy używam tego określenia, jednak na tę część masywu karpackiego od przełęczy Tylickiej po przełęcz Prislop (Rumunia), która była obszarem zamieszkałym na przełomie XIX i XX wieku głównie przez ludność pochodzenia wschodniosłowiańskiego - ruskiego.

98Kontrowersje terminologiczne w kontekście ukraińskim mają odniesienie nie tylko od obszaru Karpat Wschodnich, ale także w stosunku do całego obszaru Ukrainy i szerzej Wschodniej Słowiańszczyzny (Zob. Маґочій 2007b: 28-29, Łesiów 1995: 5-21, Jakowlenko 2000: 19-23).

99 Hipotezy na temat pochodzenia terminu Ruś upatrują uczeni w języku fińskim, satronormańskim, chazarskim, fryzyjskim, węgierskim, litewskim, połabskim, arabskim i kilku innych (Łesiów 1995, Magocsi 2002).

117

państwem Rusią Kijowską. Rusinami określano wschodniosłowiańskich mieszkańców tego państwa i późniejszych jego politycznych spadkobierców. Z czasem nazwę Rusini używano głównie jako określenia religijnego na nazwanie chrześcijan obrządków wschodnich, najpierw prawosławnego, a po uniach kościelnych w Brześciu (1596 r.) i Użhorodzie (1646 r.), Mukaczewie (1664 r.) i Maramureszu (1713 r.) także na katolików obrządku wschodniego. Termin Rusini do pewnego okresu nie miał konotacji etnicznych, o czym miał świadczyć fakt, że określeniem tym nazywano także grekokatolickich Słowaków czy Węgrów (Магочій 1994: 167). Z biegiem czasu spośród ludności Słowiańszczyzny Wschodniej wyłonili się Rosjanie, Białorusini i Ukraińcy. Niemniej jednak na obszarze Karpat Wschodnich określenie to, wraz z kilkoma wariantami¹⁰⁰, których obecność warunkowana była czynnikami historyczno-politycznymi, funkcjonowało od końca XI wieku i było dość powszechnie używane jeszcze w pierwszej połowie XX wieku¹⁰¹. Magocsi (2002: 407), jedna z głównych i najbardziej rozpoznawalnych osób w świecie nauki głosząca ideę odrębności etnicznej Rusinów Karpackich od Ukraińców (Hann 1995, Lane 2001, Kuzio 2005), twierdzi, że etnonim Rusini był określeniem ludności wschodniosłowiańskiej zamieszkującej Karpaty Wschodnie, choć co ciekawe i dodatkowo komplikujące kwestie terminologiczne, ludność ta często używała samookreślenia Rusnacy¹⁰². W połowie XIX wieku termin Rusini został zaadaptowany przez część lokalnych elity z obszarów Galicji i Rusi Podkarpackiej ferujących pogląd o istnieniu czwartej wschodniosłowiańskiej grupy¹⁰³, obok Rosjan, Białorusinów i Ukraińców. W Galicji

100 W literaturze możemy spotkać także określenia: Ugrorusini, Rusini węgierscy, Rosjanie węgierscy, grekokatoliccy Węgrzy, Karpatorosjanie, Rosjanie Karpaccy, Zakarpaccy Ukraińcy, Karpatorusini, Rusinni Karpaccy, Rusini-Ukraińcy, Ruski, Rusnacy, Ruteni, Rutheni (zob. Магочій 1994: 167-168).

Wrzucenie tych wszystkich etnonimów do jednego „worka” z napisem Rusini, co uczynili autorzy

101 W polskim kontekście jeszcze do II wojny światowej dość często używano tego określenia w stosunku do prawosławnych i grekokatolickich mieszkańców Galicji Wschodniej. Czasem odróżniano ich od Ukraińców „właściwych” żyjących nad Dnieprem (zob. Fischer 1928).

102 W innej ze swych publikacji (Маґочій 2004a) z kolei pisze, że określenie ruski jest starszym ekwiwalentem terminu rusiński.

103 W kontekście Ukrainy Zachodniej (Galicji, Rusi Podkarpackiej, Bukowiny i Wołynia) była to tylko jedna z trzech opcji narodowych funkcjonujących w XIX wieku wśród lokalnych elit. Pierwszą stanowiła opcja moskalofilska głosząca poglądy jakoby wszyscy wschodniosłowiańscy mieszkańcy tych obszarów byli Rosjanami, a Ukraińcy i Białorusini mieli być jedynie regionalnymi odgałęzieniami Rosjan.

Orientacja ta w okresie I wojny światowej straciła na znaczeniu na ziemiach włączonych po wojnie do

118

orientacja ta, określana mianem rusinofilskiej, została wchłonięta przez opcję ukrainofilską w latach 80-tych XIX wieku (Kuzio 2005), choć Magocsi (2009: 17) twierdzi, że proces ten trwał jeszcze do pierwszej dekady XX wieku. Natomiast do zakończenia II wojny światowej opcja rusinofilska miała się dość dobrze po południowej stronie Karpat Wschodnich (Kuzio 2005: 7-8). Niemniej jednak musiała w tym środowisku nieustannie rywalizować z opcją ukrainofilską i moskalofilską.

Termin Rusini stał się także oficjalnym określeniem wschodniosłowiańskich mieszkańców Rusi Podkarpackiej wchodzącej w skład międzywojennej Czechosłowacji.

Co ciekawe praski rząd do kategorii ruski zaliczał zarówno Rosjan, jak i Ukraińców, a także osoby utożsamiające się z Karpatorusinami (Kuzio 2005: 7).

Wygrana opcji ukrainofilskiej nad rusińską, przynajmniej w kontekście galicyjskim, przyczyniła się do tego, że dla większości ukraińskich badaczy Rusin stał się etnonimem traktowanym, jako historyczna i synonimiczna nazwa Ukraińców zamieszkujących obszar Bukowiny, Galicji i Zakarpacia (Rusi Karpackiej) (Жайворонок 2006: 514). O ile na przełomie XIX i XX wieku na terenie dwóch pierwszych obszarów etnonim Ukrainiec upowszechnił się dość szybko i zaczął wypierać etnonim Rusin, o tyle po południowej stronie Karpat Wschodnich, w tym na obszarze Maramureszu, określenie Ukrainiec było obecne, ale przynajmniej do II wojny światowej było jeszcze nieustannie jedną z możliwych i alternatywnych nazw.

Upowszechnienie się etnonimu Ukrainiec na obszarze Rusi Podkarpackiej po II wojnie światowej związane było z włączeniem tego obszaru w skład Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (USRR). Nowe władze niemal automatycznie utożsamiły dotychczasowych Rusinów, z Ukraińcami¹⁰⁴, a przyłączone ziem leżących na południe od głównego grzbietu karpackiego zaczęto określać mianem Ukrainy Zakarpackiej czy Zakarpaciem. Podobnie stało się w powojennej Czechosłowacji w

Polski, ciągle jednak funkcjonowała w kontekście części Rusi Karpackiej włączonej do międzywojennej Czechosłowacji. Kolejną orientację stanowiła opcja ukrainofilska głosząca odrębność Ukraińców od Rosjan, a także twierdząca, że ludność, definiowana jako Rusini (w ich skład miały wchodzi grupy Łemków i Bojków – samookreślających się jako Rusnacy, oraz Hucułów), a także zamieszkująca Galicję, Ruś Karpacką i Bukowinę, jest regionalnym odgałęzieniem Ukraińców (Kuzio 2005: 7, Padiak 2009, Магочій 1994). Ostatnią opcję tworzyło natomiast środowisko głoszące swą Rusińskość odrębną od ukraińskości i rosyjskości.

104 Ukraińscy komuniści już w 1925 roku głosili pogląd, według którego całą ludność wschodniosłowiańską zamieszkującą Ruś Karpacką, bez względu na używane przez nią samookreślenia, powinno się identyfikować jako Ukraińców (Padiak 2009: 82).

119

stosunku do dotychczasowych Rusinów ze Słowacji¹⁰⁵, a także w Polsce, gdzie ludność łemkowską, przynajmniej w części dotychczas nieidentyfikującą się z Ukraińcami, zaliczono do Ukraińców. W rozpatrywanym rumuńskim kontekście mogło być podobnie, ale o tym jeszcze nieco później.

Kwestię etnonimów funkcjonujących wśród ludności słowiańskiej Karpat Wschodnich komplikuje także obecność dodatkowych terminów, które według mnie można podzielić na dwie kategorie. Po pierwsze, są to etnonimy związane z etnograficzno-językowym podziałem ludności rusińskiej. W myśl tych podziałów mieszkańcy Rusi Karpackiej dzielą się na grupy etnograficzne: Łemków, Bojków, Hucułów, Dolinian. Źródła i historia części tych nazw są do dziś przedmiotem naukowych dyskusji¹⁰⁶. Po drugie, istnieją również nazwy i określenia zarejestrowane przez etnografów, badających omawiany tu obszar, na przełomie XIX i XX wieku. Nie zdołały one jednak "przebić" się do głównego nurtu karpatoznawczych narracji przez co zostały zmarginalizowane i są najczęściej są nieobecne na kartach naukowych rozpraw.

Etnonimy te miały najczęściej charakter przezwiskowy i były używane w lokalnych kontekstach przez mieszkańców karpackich kotlin i dolin (zob. Потушняк 2008b, Магочій 1994)¹⁰⁷.

105 Michna wspomina, że w 1952 roku w Czechosłowacji wprowadzono dekret zabraniający używania określenia Rusin, tym samym wszystkie dotychczasowe instytucje i organizacje działające na terenach słowackich zostały „automatycznie” przekształcone w organizacje ukraińskie (2004b: 29).

106 Różne głosy na temat pochodzenia wspomnianych etnonimów można odszukać w pracach Janickiej-Krzywdy (2004), Olszańskiego (1993) i Худашa (1998). O źródłach trójpodziału mieszkańców wschodniokarpackich miejscowości wspomina Magocsi (2009). Warte, jak sądzę, odnotowania jest także to, że z jednej strony są to na tyle okrzepłe i powszechnie używane etnonimy w dyskursie etnograficzno-regionalistycznym, że przynajmniej jak dotychczas nie natknąłem się prace naukowe podejmujące próby ich dekonstrukcji. Podział tak zwanych ruskich górali karpackich na Łemków, Bojków i Hucułów, jest tak

"oczywisty" i powszechnie akceptowany, że wydaje się on wręcz nie do podważenia. Osobiście miałem okazję doświadczyć takiego stanu rzeczy dwukrotnie. Raz gdy starałem się o opublikowanie tekstu będącego niedoskonałą próbą dekonstrukcji pojęcia Bojków i Bojkowszczyzny, a drugi raz podczas konferencji w 2009 roku w Krakowie, gdy próbowałem poddać dyskusji kategorie "Hucuł" i

"Huculszczyzna" w kontekście moich badań w Maramureszu (Kosiek 2010). Z drugiej strony zaś, każda z tych kategorii została w pewien sposób skonstruowana i w jakimś stopniu narzucona. Choć nie ma tu miejsca na rozwinięcie tej myśli, gdyż nie to jest przedmiotem prezentowanej pracy, uważam jednak, że problem „wyobrażania” i „wynajdywania” Łemków, Bojków czy Hucułów jest problemem wartym naukowej analizy i refleksji.

107 W trakcie konsultacji naukowych na Uniwersytecie w Użhorodzie dopytywałem prof. M. Tyvodara, jednego z większych autorytetów w dziedzinie etnologii Karpat i historii etnicznej Zakarpacia, o tekst autorstwa Potuszniaka (Потушняк 2008b) pod tytułem Jak naród dzieli siebie. Usłyszałem wówczas jednak, że jest to tekst niewart uwagi. Po lekturze wspomnianego artykułu uważam jednak, że jest on wyraźnym przykładem na to, że naukowe – zewnętrzne klasyfikacje lokalnych społeczności południowych stoków Karpat Wschodnich według lingwistyczno-etnograficznych podziałów w znacznym stopniu odstawały od wewnętrznych podziałów i rozróżnień stosowanych przez lokalnych aktorów społecznych, czyli tych podziałów, które mogły być znaczące w tworzeniu granic etnicznych, czy społecznych (Barth 2004).

120

Zasygnalizowane powyżej problemy związane z funkcjonującymi etnonimami mają także swoje odcienie także w środowisku Maramureszu. Taki stan rzeczy nie powinien budzić zaskoczenia, gdyż do końca I wojny światowej obszar ten nie był oddzielony żadną granicą polityczną od pozostałej części Rusi Karpackiej, a tym samym problemy nazw używanych na określenie ludności wschodniosłowiańskiej zamieszkującej ten obszar musiały znajdywać swoje odzwierciedlenie także na tamtejszym terenie. W ten sposób poszukując źródeł dotyczących interesującej mnie grupy co rusz natrafiałem na jej odmienne określenia.

Wschodniosłowiańskich mieszkańców Maramureszu w literaturze określa się jako Rusinów (np. Головацкий 1878, za: Горват 1998, Orłowicz 1912, Magocsi 2009) lub Ukraińców (np. Панькевич 1934, Слободян 1994, Горват 1998, Куреляк 2001).

Etnonim Rusin w Maramureszu, podobnie jak w całej Rusi Karpackiej był określeniem ludności wschodniosłowiańskiej. Funkcjonował on powszechnie również w Rumunii, w tym w Maramureszu, przynajmniej do II wojny światowej. Świadczy o tym chociażby rumuński spis powszechny z 1930 roku (Recensământul 1930), w którym określenia Ruteni i Ukrainicy występowały jako łączna kategoria. Sądzę, że Rusin był etnonimem ciągle dominującym zarówno w okresie międzywojennym jak i też po jej zakończeniu II wojny światowej. Świadczy o tym użycie określenia Rutean w oficjalnym rozporządzeniu Ministra Kultury tworzącym Rusiński Generalny Prawosławny Wikariat (rum. Vucariatului General Ortodox Rutean) w Sighetu w 1949 roku. Prawdopodobnie etnonim Ukrainiec w kontekście maramureskim pojawia się dopiero pod koniec II wojny światowej, na co wskazuje pośrednio wzmianka, jednego z maramureskich folklorystów i regionalistów, piszącego wprost, że w dolinie rzeki Ruscova dopiero po 1944 roku pojawiło się słowo Ukrainiec (Бевка 2006: 66). Co prawda ten sam autor w innymi miejscu utożsamia Rusinów z Ukraińcami (Beuca, Zebreniuc 2007: 55) traktując obie nazwy, podobnie jak inni autorzy ukraińscy, jako synonimy. Niemniej jednak jego uwaga z wcześniejszej pracy wskazuje, że etnonim Ukrainiec pojawił się w Maramureszu stosunkowo późno i miał on charakteru egzoetnonimu.

Na podstawie znanych mi źródeł nie sposób określić dokładnie czasu od kiedy etnonim Ukrainiec zaczął funkcjonować w maramureskiej rzeczywistości. Praktycznie w żadnym stopniu nie ułatwia tego dostępna literatura, gdyż z jednej strony ukraińscy autorzy konsekwentnie używają terminu Ukrainiec, bez względu na to o jakim okresie

121

historycznym piszą. Pewne „ustępstwo” w tym względzie uczyniła jedynie Горват (1998: 5) używająca określenia Rusini-Ukraińcy do nazwania społeczności Maramureszu do 1919 roku i określenia Ukraińcy po tym roku. Takie „automatyczne”

utożsamienie wschodniosłowiańskich mieszkańców Maramureszu z Ukraińcami, przy jednoczesnym przemilczeniu obecności etnonimu Rusin w mojej ocenie może wiązać się z celową i świadomą strategią zapomnienia (Herzfeld 2004: 96) stosowaną przez środowiska ukraińskie. Z drugiej strony również rumuńscy autorzy (Gaftone 2010, Chiuzboian, Moisa 2008) używają etnonimów Rusin i Ukrainiec w sposób wymienny, traktując ten pierwszy jako historyczny synonim obecnie funkcjonującej nazwy.

Przypuszczam jednak, że po zakończeniu II wojny światowej w Rumunii, podobnie jak miało to miejsce w USSR, Czechosłowacji i Polsce, administracja i władze państwowe zaczęły określać mianem Ukraińców dotychczasowych Rusinów (Ruteńców). Sądzę również, że polityczne narzucenie terminu Ukrainiec nie spowodowało automatycznego utożsamienia się z nim społeczności lokalnych z Maramureszu, czego potwierdzenie miałem sposobność obserwować w trakcie badań terenowych, gdy co rusz moi rozmówcy przywoływali określenia Rusin, Ruski, Ruteniec. Konteksty i znaczenia używanych przez lokalnych aktorów społecznych etnonimów omówię jednak w końcowej części pracy.

Takie wymienne stosowanie obu określeń, czy przyjęcie wersji jakoby Rusin był historycznym synonimem Ukraińca, nie stanowiłoby zapewne większego problemu, gdyby nie fakt, że za obiema nazwami na obszarze Karpat Wschodnich kryć się mogą odmienne ideologie etniczne. Ideologie, których odrębność w rumuńskim kontekście uprawomocnia współcześnie rumuńskie prawodawstwo traktujące Rusinów i Ukraińców jako dwie odrębne mniejszości (Magocsi 2009) żyjące w granicach tego samego państwa, a co więcej w przypadku Maramureszu w tych samych miejscowościach.

W mojej ocenie problem etnonimów nie polega jedynie na ich niejednoznaczności i przypisywaniu im odmiennych znaczeń etnicznych, gdyż wszelkiego rodzaju akty utożsamiania mają praktyczne znaczenia (Ardener 1992: 22).

Żyjący ludzie podejmując próby uporządkowania bardzo złożonej i otaczającej ich rzeczywistości nadają nazwy doświadczanym zjawiskom społecznym, wpisując je w (nie)jednoznaczne kategorie. W ten sposób powstają też etnonimy, które są próbą uchwycenia, posegregowania złożoności i różnorodności świata społecznego.

Utożsamiając pewne grupy w pewnym sensie powołujemy je do życia, inaczej mówiąc,