of the forts
Dzięki istnieniu pruskich for-tyfikacji wewnętrznego pierścienia możliwe było powstanie
reprezen-Ryc. 3. Masyw zieleni Fortu IVa, przylegającego do doliny Warty
Fig. 3. Greenery connected with Fort IVa, situated next to the Warta valley
tacyjnego pasma zieleni, otaczają-cego centrum miasta, będąotaczają-cego jed-nym z pierwszych elementów świa-domie kształtowanego, spójnego sys-temu zieleni miejskiej. Pierścień for-tów zewnętrznych stwarzał możli-wość rozwoju tego układu. Niestety szansa ta nie została wykorzystana. W system zieleni miejskiej włączo-no teren Cytadeli, który stawłączo-nowi dziś niezwykle ważny element tego sys-temu spajający ze sobą kliny zieleni i pierścień plant powstały na
miej-scu wewnętrznego pasma umoc-nień XIX -wiecznych. W niewielkim stopniu został wykorzystany poten-cjał związany z istnieniem zieleni towarzyszącej fortom zewnętrznego pierścienia. Parki miejskie założono na stokach trzech spośród osiemna-stu obiektów (forty IIa, VIIIa, IXa), je-den z fortów (Fort III) włączono w ob-ręb Ogrodu Zoologicznego, Fort IIIa stanowi część terenów zieleni zwią-zanych z cmentarzem na Miłosto-wie. Pozostałe obiekty są spontanicz-nie wykorzystywane przez miesz-kańców miasta jako tereny space-rowe, co świadczy o potrzebie włą-czania ich w system zieleni miejskiej. Zieleń związana z fortami przybie-ra dzisiaj kształt izolowanych wysp, rozproszonych w morzu zabudo-wy (ryc. 4, 5). Element dawniej wią-żący je ze sobą, jaki stanowiła zie-leń towarzysząca drogom fortecz-nym ulega degradacji. Zadrzewie-nia przy dawnych drogach fortecz-nych wycinane są w związku z po-szerzaniem tras komunikacyjnych, obumierają, na skutek wieku, zmiany warunków wodnych,
zanieczyszcze-nia powietrza i gleby. Podejmowane od lat 60. XX wieku działania plani-styczne spowodowały, że został za-przepaszczony potencjał związany z istnieniem na terenie Poznania du-żych powierzchniowo niezabudowa-nych terenów zajmowaniezabudowa-nych dawniej przez rejony ograniczeń fortecznych zewnętrznego pierścienia fortyfika-cji. W obecnie powstających opra-cowaniach planistycznych ostatecz-nie sankcjonuje się ten stan rzeczy, przeznaczając tereny międzypól for-tów zajmowane dotąd przez tereny rolnicze pod zabudowę. Uniemożli-wi to zrealizowanie chociażby czę-ściowo planów utworzenia kolejnego ciągłego pierścienia zieleni i utrwa-li funkcjonowanie poszczególnych fortów jako odseparowanych od sie-bie niewielkich powierzchni ziele-ni. Zmniejsza to również ekspozy-cję krajobrazową obiektów fortecz-nych. W 1936 roku Władysław Czar-necki tak pisał o roli fortów i ich zie-leni w krajobrazie miasta: W
Pozna-niu dla maskowania fortów zewnętrz-nych potrafiono wytworzyć skupiny zalesione, z których niejedne prze-trwały do dni dzisiejszych, urozma-icając smutny jednostajny krajobraz równiny wielkopolskiej
[Czarnec-ki, Płończak 1936]. Wpływ obiek-tów zewnętrznego pierścienia for-tyfikacji na krajobraz miasta został zredukowany w wyniku powstania zabudowy w bezpośredniej blisko-ści dzieł fortyfikacyjnych. Ekspansja zabudowy w dawnych rejonach for-tecznych spowodowała zmniejsze-nie oddziaływania widokowego
po-Ryc. 5. Fort IIa stanowiący wyspę zieleni w morzu zabudowy
Fig. 5. Fort IIa constituting a green island among the buildings
Ryc. 4. Teren Fortu Va i bloki mieszkalne usytuowane na jego stoku
Fig. 4. Area of Fort Va and blocks of flats situated on a fortification slope
47
szczególnych obiektów, które zostały całkowicie lub częściowo zasłonię-te. Zabudowa pojawiająca się w mię-dzypolach, zajęła przedpola ekspo-zycji krajobrazowej fortów i unie-możliwiła eksponowanie tych obiek-tów w widokach, zarówno od strony przedpola jak i miasta. Mimo, że po-szczególne forty zajmują wyniesione punkty terenowe, otoczenie ich wy-soką zabudową spowodowało, że ich położenie jest często trudne do zlo-kalizowania. Pozostawienie wol-nych przedpól fortów umożliwiłoby pokazanie, w jaki sposób oddziały-wały na krajobraz w okresie, kiedy posiadały wartość bojową. Pozosta-wienie odsłoniętych międzypól ma duże znaczenie dydaktyczne, ponie-waż przyglądając się obiektom oto-czonym ściśle zabudową, trudno jest zrozumieć, w jaki sposób funkcjono-wały. Dawniej z pewnością istniały również powiązania widokowe po-między poszczególnymi ogniwami zewnętrznego pierścienia fortyfika-cji, które uległy zatarciu.
Fotografie wykonała A. Wilkaniec.
Photographs by A. Wilkaniec.
Agnieszka Wilkaniec Maria Chojnacka
Katedra Terenów Zieleni
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
Department of Green Areas
The Poznań University of Life Sciences
Literatura
1. Czarnecki J., 1972, Ewolucja
sys-temu zieleni Poznania, Miasto nr 6,
Organ Urbanistów Polskich, Warsza-wa.
2. Czarnecki W., Płończak T., 1936,
Lasy miejskie w planie zabudowania Poznania [w:] „Więcej lasów
Pozna-niowi”, Materiały Towarzystwa Mi-łośników Miasta Poznania, Poznań. 3. Gurawski J., Wojciechowski P., 1992, Pierścień forteczny – twierdza
fortowa. Studium ochrony konserwa-torskiej XIX -wiecznego systemu for-tyfikacji Poznania, t. 2.
4. Miejscowy plan
zagospodaro-wania przestrzennego dla terenu za-budowy usługowej przy alei Polskiej w Poznaniu, 2006, Miejska
Pracow-nia Urbanistyczna, Poznań.
5. Miejscowy plan
zagospodarowa-nia przestrzennego „Malta”, 2002,
Miejska Pracownia Urbanistyczna, Poznań.
6. Miejscowy plan
zagospodarowa-nia przestrzennego „Marcelin”, 2001,
Miejska Pracownia Urbanistyczna, Poznań.
7. Miejscowy plan
zagospodaro-wania przestrzennego „Za fortem”,
2002, Miejska Pracownia Urbani-styczna, Poznań.
8. Miejscowy plan
zagospodarowa-nia przestrzennego terenów położo-nych przy stadionie miejskim w re-jonie ulic Ptasia, Bułgarska w Pozna-niu, 2006, Miejska Pracownia
Urba-nistyczna, Poznań.
9. Miejscowy plan
zagospodaro-wania przestrzennego terenów Po-znańskiego Centrum Logistycznego Franowo -Żegrze w Poznaniu, 2008,
Miejska Pracownia Urbanistyczna, Poznań.
10. Miejscowy plan
zagospodarowa-nia przestrzennego obszaru „Wilczy Młyn” w Poznaniu, 2000, Miejska
Pracownia Urbanistyczna, Poznań. 11. Paszkowiak J., 1993, Pasmo
eko-logiczne XIX -wiecznych umocnień fortecznych.
12. Plan ogólny zagospodarowania
przestrzennego miasta Poznania,
1966, Prezydium Rady Narodowej Miasta Poznania; Wydział Budownic-twa, Urbanistyki i Architektury MPU. 13. Plan ogólny
zagospodarowa-nia przestrzennego miasta Pozna-nia, 1975, Wojewódzki Zarząd
Miast i Osiedli Wiejskich; Biuro Pla-nowania Przestrzennego Poznania. Analiza możliwości projektowo--realizacyjnych. Opracowanie Miej-skiej Pracowni Urbanistycznej, Po-znań.
14. Studium uwarunkowań i
kierun-ków zagospodarowania przestrzen-nego miasta Poznania, 1994, Miejska
Pracownia Urbanistyczna, Poznań. 15. Studium uwarunkowań i
kierun-ków zagospodarowania przestrzen-nego miasta Poznania, 2008, Miejska
Wstęp
Introduction
Problematyka poruszana w ar-tykule jest nowym zagadnieniem. Z informacji dostępnych autorom wynika, iż nie powstało dotychczas kompleksowe opracowanie dotyczą-ce „wojskowych zapór wodnych” Twierdzy Wrocław. Nie podejmowa-no również prób oceny skuteczpodejmowa-ności działania tego typu rozwiązań, ich wpływu na krajobraz i rozwój mia-sta szczególnie w zakresie ochro-ny przeciwpowodziowej i rozwoju przedmieść. Istnieją wszakże fakty, na podstawie których można posta-wić tezę, iż obecnie istniejący system ochrony przeciwpowodziowej mia-sta Wrocławia powmia-stał nie tylko jako odpowiedź na realne zniszczenia, ja-kim Wrocław uległ w czasie powo-dzi w 1903 roku – był to także sys-tem militarno -strategicznej czynnej obrony Twierdzy Wrocław. Ten czę-stokroć pomijany aspekt ma, w przy-padku Wrocławia, znaczenie pierw-szorzędne i stąd przekonanie o ko-nieczności poznania wszelkich oko-liczności powstania, założeń eks-ploatacyjnych i potencjalnego zasię-gu oddziaływań „wojskowych zapór wodnych”. Ich budowa zdetermino-wała na całe dziesięciolecia kierun-ki rozwoju przedmieść Wrocławia. Stała się unikalnym, a z czasem co-raz bardziej zapomnianym elemen-tem historii miasta, którego losy ści-śle związane są z rzeką Odrą i mniej-szymi dopływami tworzącymi sieć
hydrograficzną wyznaczającą przy-datność tego obszaru do celów mi-litarnych. Prowadzone obecnie ba-dania mają na celu pomóc znaleźć rozwiązanie jednej z zagadek twier-dzy Wrocław, dotyczącej wykorzy-stania sieci hydrograficznej miasta dla potrzeb obronnych, jak również ocenić przydatność zastosowanych wówczas rozwiązań we współcze-snym systemie przeciwpowodzio-wym i kształt przedmieść Wrocławia.