Indywidualistyczna grupa praw podstawowych

cele i interesy jednostki s¹ nadrzêdne wobec pañstwa, które jest je-dynie œrodkiem ich ochrony i realizacji. Do koncepcji praw jednostki jako praw podstawowych w ramach grupy indywidualistycznej B. Banaszak i A. Preisner zaliczaj¹: koncepcje prawnonaturalne, kon-cepcjê liberaln¹, konkon-cepcjê praw jednostki w socjalnym pañstwie prawnym oraz koncepcje chrzeœcijañskie.

Koncepcje prawnonaturalne⁴⁰ uznaj¹, ¿e ludziom przys³uguj¹ pewne prawa przyrodzone, oraz zak³adaj¹, i¿ ludzie ze swej natury s¹ równi i wolni. Uzasadnienia tej tezy poszukuj¹ w filozofii, religii, socjologii i historii⁴¹. Koncepcje naturalnych praw cz³owieka sw¹ genezê wywodz¹ z XVII wieku, gdzie na bazie racjonalizmu doma-gano siê sprawiedliwego podzia³u dóbr, coraz bardziej ceniono jed-nostkê, coraz mocniej krytykowano struktury feudalne powi¹zane z przywilejami dla okreœlonych stanów. Wedle B. Banaszaka, pomi-mo braku jednej spójnej prawnonaturalnej koncepcji praw jednost-ki, mo¿na wskazaæ cechê ³¹cz¹c¹ wszystkie koncepcje prawnonatu-ralne. Jest ni¹ uznanie, ¿e prawa, wolnoœci i obowi¹zki jednostki zawarte s¹ w prawie natury, czyli wyra¿one s¹ w zasadach skorelo-wanych przez wszystkich ludzi w ka¿dym miejscu i czasie⁴². Zasady te powi¹zane s¹ z nakazami moralnymi i stanowi¹ lex in corde scripta – tak pojmowane prawo natury stoi ponad (lub rzadziej – obok) pra-wem pozytywnym⁴³.

Koncepcja liberalna ¿¹da zapewnienia praw i wolnoœci obywa-telskich w ramach pañstwowego systemu prawa, czyli zawarcia w konstytucji: katalogu praw jednostki gwarantuj¹cych jej wolnoœæ i mo¿liwoœæ posiadania, w tym dysponowania w³asnoœci¹ prywat-n¹. Charakterystyczne jest dla niej domaganie siê zawarcia w kon-stytucji praw ograniczaj¹cych wp³yw koœcio³a na ¿ycie jednostek

40 Jak s³usznie zauwa¿a Zbigniew Resich: „Koncepcja naturalnych praw jednostki przesz³a ciekaw¹ ewolucjê – od g³oszenia praw zbywalnych, przekazywanych w drodze umowy suwerenowi, wyposa¿onemu w siln¹ i scentralizowan¹ w³adzê (H. Grotius, T. Hob-bes, B. Spinoza), poprzez uznanie, ¿e prawa te s¹ niezbywalne, ograniczaj¹ce zakres w³adzy pañstwowej, przekazywane s¹ suwerenowi jedynie w postaci w³adzy delegowanej (J. Locke), do konstrukcji J.J. Rousseau, przekazanie wszelkich praw na rzecz zbiorowoœci w celu pe³nej gwarancji suwerennoœci ludu (umowa spo³eczna)” (Z. Resich, Miêdzynaro-dowa ochrona praw cz³owieka,Warszawa 1981, s. 7).

41 I. Malinowska, Prawa…, op.cit.

42 B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, Warszawa 2004, s. 460.

43 Ibidem.

i funkcjonowanie pañstwa, a tak¿e zapewniaj¹cych w pañstwie tole-rancjê religijn¹, wolnoœæ zrzeszania siê i wolnoœæ s³owa. Katalog praw jednostki wystêpuj¹cy w konstytucji ma wedle libera³ów chroniæ jednostkê przed ingerencj¹ ze strony pañstwa, a zadaniem pañstwa jest ochrona tego katalogu poprzez zapewnienie porz¹dku wewnêtrznego i bezpieczeñstwa zewnêtrznego⁴⁴. W koncepcji liberalnej prawa jed-nostki nie s¹ wywodzone z samej natury cz³owieka, lecz silnie ak-centuje siê znaczenie umowy zawartej miêdzy samymi jednostkami.

Prawa, wolnoœci i obowi¹zki jednostki w wiêkszym stopniu traktowa-ne s¹ jako wyraz woli spo³eczeñstwa czy pañstwa ani¿eli wywodzotraktowa-ne z istoty natury cz³owieka. Koncepcja liberalna ujmuje jednostkê jako wyizolowane indywiduum, które przede wszystkim postrzegane jest jako bêd¹ce w³aœcicielem ró¿nych dóbr (zarówno materialnych, jak i niematerialnych, np. ¿ycia, wolnoœci etc.). Istotnym elementem tej koncepcji jest teza o samoregulowaniu siê wolnego spo³eczeñ-stwa, wyra¿ana m.in. w dzie³ach Georga Hegla, Jeremy’go Benthama i Adama Smitha⁴⁵.

Koncepcja praw jednostki w socjalnym pañstwie prawnym postrzega podstawowe prawa jednostki jako prawo ochronne wo-bec pañstwa (to ³¹czy j¹ z koncepcj¹ liberaln¹), ale zarazem nak³ada na pañstwo obowi¹zek sprawiedliwego podzia³u dóbr przez nie wytworzonych. W tej koncepcji jednostka przestaje byæ traktowana jako wyizolowane indywiduum, lecz uznane zostaj¹ jej wiêzi ze spo³eczeñstwem (to z kolei ró¿ni j¹ od koncepcji liberalnej)⁴⁶. Pañ-stwo zostaje zobligowane do troski o byt jednostki, z czym wi¹¿e siê zapewnienie równych warunków realizacji szans rozwoju indy-widualnego. W konsekwencji socjalne pañstwo prawne, by zapew-niæ sprawiedliwy podzia³ dóbr przez nie wytworzonych, dysponuje nie tylko œrodkami tradycyjnymi (tzn. nakazami i zakazami). Mo¿e tak¿e podj¹æ inne œrodki kierowania postêpowaniem jednostek, np.

poprzez odpowiednio okreœlony system podatkowy czy te¿ udzie-lanie ró¿nego rodzaju subwencji. Koncepcja praw jednostki w socjal-nym pañstwie, obok ochrony indywidualnej sfery jednostki, stara siê okreœliæ i wyznaczyæ jednostce (tak¿e pañstwu) pewne funkcje spo³eczne, zorientowane zarówno na dobro jednostki, jak i na dobro ogó³u⁴⁷. Jedn¹ z odmian socjalnego pañstwa prawnego jest tzw. pañ-stwo dobrobytu (walfer state).

44 I. Malinowska, Prawa…, op.cit.

45 B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, op.cit., s. 461.

46 Ibidem, s. 462.

47 Ibidem.

Koncepcje chrzeœcijañskie wysuwaj¹ na plan pierwszy rów-noœæ wszystkich ludzi ze wzglêdu na fakt uznania istnienia w jed-nostce godnoœci osoby. Oznacza to poszanowanie indywidualnoœci jednostki jako istoty, która mo¿e rozwijaæ sw¹ osobowoœæ jedynie w spo³eczeñstwie, zaœ pañstwo ma byæ gwarantem tego rozwoju (zasada personalizmu). Ponadto koncepcje chrzeœcijañskie traktuj¹ jednostkê jako fundament spo³ecznoœci, pocz¹wszy od rodziny;

g³osz¹ zasadê solidarnoœci wszystkich ludzi⁴⁸ oraz zasadê dobra wspólnego⁴⁹. Koncepcje chrzeœcijañskie akcentuj¹ równie¿ nieroz-wi¹zywalny zwi¹zek praw i obowi¹zków jednostki, wynikaj¹cy z traktowania przez nie cz³owieka jako istoty rozwijaj¹cej siê w spo³eczeñstwie. Jednostka w ramach koncepcji chrzeœcijañskich ma obowi¹zki wobec samego siebie, a tak¿e wobec rodziny, pañ-stwa i wspólnoty ogólnoludzkiej⁵⁰. Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e na rozwój praw jednostki, czyli praw podmiotowych o charakterze indywidu-alnym, mia³o wp³yw wy³¹cznie chrzeœcijañstwo zachodnie. W prze-ciwieñstwie do chrzeœcijañstwa wschodniego, kieruj¹cego siê filo-zofi¹ „uto¿samienia jednostki i spo³eczeñstwa”, zachodnie chrzeœcijañstwo podkreœla³o znaczenie linii demarkacyjnej miêdzy jednostk¹ a spo³eczeñstwem i k³ad³o nacisk na eksponowanie istnie-nia podmiotowoœci cz³owieka⁵¹.

48 Zasada solidarnoœci wszystkich ludzi stanowi odrzucenie idei walki klas.

49 Zasada dobra wspólnego zak³ada istnienie pewnej hierarchii dóbr wspól-nych; g³osi ona m.in., ¿e wszyscy maj¹ prawo do korzystania z dóbr materialnych i pañstwo mo¿e ingerowaæ w sferê stosunków w³asnoœciowych, aby s³u¿y³y one dobru wspólnemu (por. ibidem, s. 463).

50 Ibidem, s. 464.

51 W spo³eczeñstwie polskim panuje g³êbokie przekonanie, ¿e prawa cz³owieka zawsze by³y silnie promowane przez katolicyzm. Jak zauwa¿a ksi¹dz Józef Tisch-ner, jest to pogl¹d nie do koñca s³uszny: „stosunek katolicyzmu do praw cz³owieka nie zawsze by³ jednoznacznie pozytywny. Powszechnie znana jest krytyka koncepcji praw cz³owieka ze strony Urzêdu Nauczycielskiego w XIX i pierwszej po³owie XX w. W okresie wczeœniejszym Koœció³ nie posiada³ w swej doktrynie wiary wyraŸnej idei praw cz³owieka, ale w praktyce broni³ tych praw, opieraj¹c siê na Ewangelii”, i dalej twierdzi Tischner:

„Najbardziej wszechstronn¹ krytykê idei praw cz³owieka przeprowadzi³ papie¿ Leon XIII.

W dokumencie pt.: Immortale dei (1885 r.) pisze on, ¿e w idei praw cz³owieka przejawia siê

«duch przewrotu», którego pocz¹tki siêgaj¹ Reformacji. W szczególnoœci potêpia naukê o równoœci ludzi, naukê o suwerennoœci ludu (demokracja), domagania siê wolnoœci

wyra-¿ania opinii, wolnoœci prasy i nauki. Odrzuca zasadê wolnoœci religii, poniewa¿ stawia na tej samej p³aszczyŸnie wiarê prawdziw¹ i fa³szyw¹ (brak respektu dla wartoœci prawdy).

Sprzeciwia siê równie¿ – z tych samych powodów – koncepcji pañstwa œwieckiego, czyli neutralnego wobec ka¿dego œwiatopogl¹du” (Ks. J. Tischer, Prawa cz³owieka z katolickiej perspektywy, op.cit., s. 31-32).

1.3.2. Uniwersalistyczna grupa praw podstawowych