Inicjatywy kooperacyjne i klastrowe

Inicjatywy sieciowe, klastrowe i inne, związane ze wspieraniem współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami, stanowią istotny i warty wyróżnienia składnik wspierania konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw (por. EC, 2009b i 2010a). Korzyści z tego rodzaju inicjatyw związane są, zasadniczo rzecz biorąc (OECD, 2001a), z ułatwieniami dla transferu technologii i rozwijaniem współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami. Są one również formą przechwytywania pozytywnych efektów zewnętrznych wynikających z innowacji i z podejmowania działalności gospodarczej w warunkach przestrzennej koncentracji (Baranowska i Skrok, 2009).

Rola inicjatyw kooperacyjnych

Cechą wyróżniającą Działania 2.6 ZPORR jest relatywnie niewielki zasięg i skala realizowanych projektów. Z tego względu ich oddziaływanie określa się (PAG Uniconsult, 2008) mianem punktowego, nie zaś całościowego. Ocena wszystkich projektów realizowanych w ramach ZPORR 2.6 nie jest jednoznaczna. Wynika to, z jednej strony, z dość specyficznego charakteru przedsięwzięć, które wymykają się typowemu opisowi w kategoriach ilościowych i są nastawione na efekty o

„miękkim” charakterze, których pełne ujawnienie wymagać będzie czasu. Z drugiej strony, realizacja działań w przyjętych a priori ramach przebiegała z różnym powodzeniem. Dobrze ocenianym i postrzeganym aspektem działania 2.6 ZPORR była budowa relacji między różnymi aktorami regionalnych systemów innowacji, wspieranie współpracy między jednostkami

101 Należy zauważyć, że jedną z uznanych form wspierania powiązań pomiędzy przedsiębiorstwami prywatnymi, a sferą badawczo-rozwojową (w szczególności, uniwersytetami) jest ułatwianie mobilności pracowników pomiędzy tymi dwiema grupami podmiotów.

rozwojowymi i sektorem prywatnym, oraz upowszechnianie wiedzy na temat znaczenia innowacji i innowacyjności. Wskazuje się przy tym (PAG, 2008a), że pozytywny wpływ tego rodzaju przedsięwzięć często nie ma kwantyfikowalnego charakteru. Tym niemniej, stwierdzono, że realizacja Działania 2.6 ZPORR przyczyniła się do wzmocnienia postaw proinnowacyjnych w regionach i tworzenia konsensusu dotyczącego doniosłej roli innowacji w tworzeniu nowoczesnej gospodarki (por. PAG, 2008a).

Należy jednak zauważyć, że w wielu przypadkach realizowane przedsięwzięcia okazywały się być w niewystarczającym stopniu ukierunkowane na przedsiębiorstwa, w zbyt małym stopniu bowiem zaspokajano ich potrzeby i brano pod uwagę specyfikę działalności. O ile więc jednak oddziaływanie punktowe oceniano na ogół wysoko (z licznymi zastrzeżeniami), o tyle na ocenę całościową rzutuje relatywnie niski zasięg oddziaływania, zwłaszcza wśród przedsiębiorców, których znajomość poszczególnych projektów, jak i ram instytucjonalnych (regionalnym systemów innowacji) okazała się być niska, a także brak efektu synergii pomiędzy różnymi typami projektów realizowanych na poziomie regionalnym.¹⁰² Zwraca się również uwagę na dużą wrażliwość inicjatyw związanych z budową regionalnych sieci innowacji na zmiany w otoczeniu politycznym gospodarki (PAG, 2008a).

W kontekście inicjatyw klastrowych i kooperacyjnych należy rozpatrywać przedsięwzięcia związane z tworzeniem i modyfikacją Regionalnych Strategii Innowacji, stanowiących ogólne ramy instytucjonalne dla działalności innowacyjnej (Gorzelak i in., 2006). O ile RSI charakteryzowało wiele niedociągnięć, zaś ich bezpośrednie przełożenie na gospodarkę i kondycję przedsiębiorstw jest prawdopodobnie rozłożone w czasie i trudno obserwowalne,¹⁰³ to sam proces planowania strategicznego dostosowanego do specyfiki poszczególnych regionów należy ocenić pozytywnie (por.

także: PAG, 2008a).

Rola inicjatyw klastrowych

W kontekście działań nakierowanych na tworzenie struktur sieciowych, sprzyjających naturalnemu powstawaniu innowacji, warto wyróżnić przedsięwzięcia dotyczące tworzenia i rozbudowy klastrów.

W zakresie tematycznym niniejszego badania zrealizowano szereg inicjatyw klastrowych, wszystkie w ramach działania ZPORR 2.6. Charakter tych działań podlegał silnemu zróżnicowaniu, począwszy od bezpośredniego wsparcia finansowego dla wybranych klastrów (istniejących i znajdujących się w fazie tworzenia), poprzez tworzenie sieci współpracy i wymiany innowacji w ramach istniejących klastrów, aż po działania promocyjne.¹⁰⁴ Wskazuje się (Baranowska i Skrok, 2009), że – jak wynika z doświadczeń międzynarodowych – klastry zaawansowanych technologii stanowią potencjalnie skuteczny instrument wspierania kooperacji między przedsiębiorstwami oraz pomiędzy firmami z sektora prywatnego a instytucjami publicznymi, uczelniami wyższymi czy też przedstawicielami sektora badawczo-rozwojowego. Klastry istniejące w Polsce, jak stwierdzono, de facto służą przede wszystkim współpracy z innymi przedsiębiorstwami, zaś kooperacja z uczelniami wyższymi i sektorem B+R ma ograniczony charakter. Co więcej, podstawową barierą dla tego rodzaju współpracy jest niedostosowanie oferty sektora badawczo-rozwojowego do potrzeb przedsiębiorstw skupionych w

102 Ponadto, poważną wadą inicjatyw sieciowych współfinansowanych w ramach Działania 1.1 SPO WKP i Działania 2.6 ZPORR była niska trwałość wsparcia. Wiele z tych inicjatyw, wraz z zaprzestaniem przepływu środków finansowych, uległo likwidacji (por. Czyż i in., 2007).

103 Monitoring efektów, jak zauważono (PAG, 2008a), nie był przeprowadzany w sposób adekwatny.

104 Np. budowa Regionalnego Biura Promocji Klastrów, którego beneficjentem była Politechnika Opolska.

106 klastrach. Równocześnie, chęć stworzenia powiązań z jednostkami badawczo-rozwojowymi nie była istotną motywacją dla przystępowania do struktur klastrowych. Jak się podkreśla (Baranowska i Skrok, 2009), podstawowym celem jest raczej podnoszenie własnej konkurencyjności przez nawiązywanie współpracy z innymi przedsiębiorstwami (polegającej na wymianie technologii i maszyn, wspólnym podnoszeniu kwalifikacji kadr czy też zdobywaniu partnerów biznesowych).

Struktury klastrowe w Polsce, choć relatywnie słabsze od analogicznych zgrupowań przedsiębiorstw w innych krajach, można zatem ocenić jako ważny i skuteczny instrument transferu technologii i poprawy konkurencyjności przedsiębiorstw.

6.2.5 Metaewaluacja wsparcia dla IOB

Z uwagi na relatywnie mniejszą rolę, jaką wsparcie dla IOB odgrywało w NPR 2004-2006, literatura ewaluacyjna poświęcona wsparciu dla IOB jest stosunkowo mniej obszerna niż dotycząca wsparcia bezpośredniego dla przedsiębiorstw. Tym niemniej, w jej obrębie można wyróżnić zarówno prace o charakterze przekrojowym (Czyż i in., 2007), jak i badania szczegółowe, poświęcone jednemu typowi interwencji (np. Resource, 2007). Ponadto, warto zwrócić uwagę na dużą dostępność prac badawczych i opracowań dotyczących poszczególnych typów IOB, które otrzymywały wsparcie w ramach NPR 2004-2006, mających jednak charakter ogólny i nie traktujących w sposób szczegółowy tej podgrupy instytucji, które otrzymały dofinansowanie UE.

Podsumowując wyniki dotychczas przeprowadzonych ewaluacji, należy stwierdzić, że wspieranie instytucji otoczenia biznesu przyniosło szereg efektów, zarówno dla samych instytucji, jak i dla przedsiębiorstw korzystających z ich oferty usługowej.

• Zacieśnienie współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami a jednostkami badawczo-rozwojowymi, zwiększenie liczby powiązań kadrowych pomiędzy tymi podmiotami (Resource, 2009; PAG i Pentor, 2008a, 2008b i 2008c)

• Wzrost skali kooperacji pomiędzy przedsiębiorstwami prywatnymi (PAG, 2008a)

• Stworzenie ram instytucjonalnych dla współpracy pomiędzy różnymi podmiotami wchodzącymi w skład regionalnych systemów innowacji i ogólnokrajowego systemu innowacji (PAG, 2008a)

• Wzrost świadomości roli innowacji w tworzeniu potencjału rozwojowego lokalnych gospodarek (PAG, 2008a)

• Poprawa płynności finansowej, odblokowanie barier rozwojowych, rozpoczęcie lub przyspieszenie inwestycji (PARP, 2008e; Gajewski i Szczucki, 2009; PAG, 2008a; Ecorys, 2008)

• Poprawa jakości funkcjonowania (zarządzanie, płynność finansowa) IOB i atrakcyjności ich usług dla przedsiębiorstw (Czyż i in., 2007; PAG, 2008b; Gajewski i Szczucki, 2009).

Podobnie, jak w przypadku ewaluacji wsparcia bezpośredniego dla przedsiębiorstw, uwagę zwraca dominacja ilościowych i jakościowych badań społecznych w metodyce analizowanych badań ewaluacyjnych (przy czym, jak warto zauważyć, brak grupy kontrolnej częstokroć ogranicza zakres i wiarygodność wysnuwanych na ich podstawie wniosków), jak i selektywne uwzględnienie kontekstu interwencji. O ile jednak wybór metodyki badań wydaje się w tym przypadku uzasadniony, o tyle częste pomijanie dotychczasowego dorobku badawczego należy ocenić jako niekorzystne. Mając na

uwadze powyższe zastrzeżenia, należy jednak wyróżnić prace Gajewskiego i Szczuckiego (2009) oraz PAG (2008b) jako stanowiące najszersze i najbardziej użyteczne (z punktu widzenia niniejszego badania) omówienia istotnych typów interwencji.

6.2.6 Podsumowanie

a. W wypadku wsparcia kierowanego do jednostek badawczo-rozwojowych, mającego formę bezzwrotnych dotacji przeznaczonych na cele badawcze i rozwojowe, występuje większość problemów proceduralnych obserwowanych w przypadku wsparcia bezpośredniego dla przedsiębiorstw (komplikacja procedur, długi czas oczekiwania na dofinansowanie).

b. Stosunkowo najlepiej funkcjonującym typem wsparcia dla instytucji otoczenia biznesowego okazały się być fundusze pożyczkowe, poręczeniowe i kapitału zalążkowego.

Za dobrą realizacją tego rodzaju interwencji, obok analizy opinii beneficjentów ostatecznych i zarządców funduszy, przemawia także wielkość uruchomionych środków i liczba przedsiębiorstw, które otrzymały wsparcie, porównywalne ze wsparciem bezpośrednim (przy znacznie mniejszym zaangażowaniu środków UE).

c. Ściśle proinnowacyjny charakter miało wsparcie dla przedsiębiorstw za pośrednictwem funduszy kapitału zalążkowego, których zindywidualizowany i elastyczny sposób działania, a także strategiczne ukierunkowanie pomocy na młode przedsiębiorstwa, częstokroć funkcjonujące w sektorach zaawansowanych technologii, czyni z nich dobry instrument wsparcia dla innowacyjnych przedsiębiorstw znajdujących się na wczesnych etapach rozwoju.

d. W ramach NPR 2004-2006 wsparto na różne sposoby dużą liczbę parków przemysłowych i naukowo-technologicznych. W wielu przypadkach stały się one narzędziem obniżenia kosztów funkcjonowania przedsiębiorstw, a decyzja o przystąpieniu do nich miała ze strony przedsiębiorstw raczej charakter krótkoterminowej kalkulacji ekonomicznej, niż strategicznej zmiany sposobu działania. Ich wpływ na konkurencyjność przedsiębiorstw lokujących tam swoją działalność nie podlega wątpliwości, w przeciwieństwie do wpływu na innowacyjność, co do którego należy zachować daleko idący sceptycyzm, ale nie można wykluczyć występowania efektu selekcji (przystępowania przedsiębiorstw aktywniejszych i bardziej konkurencyjnych).

e. Rola parków przemysłowych i naukowo-technologicznych, a także klastrów, we wzmacnianiu powiązań pomiędzy przedsiębiorstwami i między przedsiębiorstwami a jednostkami badawczo-rozwojowymi była relatywnie niska. Wynikało to przede wszystkim z niskiej aktywności podmiotów zarządzających parkami i niedostatecznej liczby podejmowanych przezeń inicjatyw.

f. Zaskakująco niewielka, wobec znaczenia, jakie tego rodzaju instrumentom przypisuje się na gruncie literatury międzynarodowej, część środków finansowych kierowanych do instytucji otoczenia biznesowego, została spożytkowana na inicjatywy klastrowe.

108 g. Działania o charakterze systemowym, wzmacniające funkcjonowanie systemów innowacji w skali regionalnej (ZPORR 2.6), miały w dużej mierze charakter punktowy, a ich oddziaływanie na całość systemów innowacji nie było znaczące.