4 I NTERWENCJA PUBLICZNA NA RZECZ KONKURENCYJNOŚCI I INNOWACYJNOŚCI
4.2 P RZEGLĄD INSTRUMENTÓW WSPARCIA KONKURENCYJNOŚCI I INNOWACYJNOŚCI
4.2.2 Praktyka międzynarodowa
mogą również polegać na dostarczaniu przedsiębiorstwom informacji istotnych z punktu widzenia ich działalności.
2.2. Tworzenie ram dla współpracy jest, zasadniczo rzecz biorąc, instrumentem o charakterze systemowym, mającym na celu likwidację systemowych przyczyn niskiej innowacyjności przedsiębiorstw. Rozwijana współpraca może odbywać się zarówno pomiędzy przedsiębiorstwami prywatnymi, jak i pomiędzy przedsiębiorstwami i jednostkami badawczo-rozwojowymi, szkołami wyższymi i instytucjami publicznymi.
2.2.1. Organizacja klastrów i sieci, tj. tworzenie instytucjonalnych ram dla współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami i powstawania pozytywnych efektów zewnętrznych (EC, 2010a).
2.2.2. Współpraca z uniwersytetami. Specyficzną rolę w rozwijaniu działalności innowacyjnej (w szczególności, w intensyfikacji dyfuzji wiedzy w gospodarce) odgrywa wzmacnianie więzi pomiędzy jednostkami badawczo-rozwojowymi a sektorem prywatnym (por.
Jaumotte i Pain, 2005).
2.3. Budowa infrastruktury.
2.3.1. Infrastruktura badawcza (laboratoria, jednostki badawcze).
2.3.2. Infrastruktura wspólna – tworzenie parków przemysłowych, parków naukowo-technologicznych i inkubatorów.
2.4. Prawa własności i instytucje. Problem istnienia pozytywnych efektów zewnętrznych związanych z powstawaniem innowacji i wynikającego zeń rozziewu pomiędzy prywatną a społeczną stopą zwrotu z tego rodzaju inwestycji, może być częściowo rozwiązany za pomocą odpowiednio skonstruowanych praw własności intelektualnej. Należy jednak mieć na uwadze istnienie U-kształtnej relacji pomiędzy rozwojem gospodarczym a restrykcyjnością praw własności intelektualnej (por. Jaumotte i Pain, 2005).
3. Zasoby ludzkie.
3.1. Zwiększanie podaży wykwalifikowanej siły roboczej poprzez akumulację kapitału ludzkiego w ramach edukacji formalnej i systemu kształcenia ustawicznego.
3.2. Zwiększanie mobilności wykwalifikowanej siły roboczej.
4.2.2 Praktyka międzynarodowa
Stany Zjednoczone
Polityka wspierania innowacyjności nie ma wprawdzie w Stanach Zjednoczonych ściśle systemowego charakteru (tzn. jej instrumenty powiązane są ze sobą luźniej niż ma to miejsce w Unii Europejskiej)18, ale katalog stosowanych instrumentów należy ocenić jako bardzo szeroki. Można w nim wyróżnić trzy rodzaje wsparcia19:
• bezpośrednie finansowanie działalności badawczo-rozwojowej: kontrakty B+R zawierane z firmami prywatnymi, jednostkami badawczymi lub konsorcjami (wymóg współpracy na linii sektor
18 Tym niemniej, jak się podkreśla, polityka innowacyjności w Stanach Zjednoczonych jest tworzona i zarządzana dużo lepiej niż w Unii Europejskiej, gdzie, na ogólnym poziomie, stanowi ona układankę złożoną z krajowych polityk (por. Dratwa, J., (2007), Analysing Public Policies for Research and Innovation. Adding Value with Europe w: Piech, 2007).
19 Por. Alic, J., Policies for Innovation: Learning from the Past w: Norberg-Bohm, 2002.
prywatny – sektor B+R), granty dla uniwersytetów i jednostek badawczych, prowadzenie własnej działalności B+R przez rząd.
• bezpośrednie lub pośrednie wsparcie dla komercjalizacji, rozwoju i wytwarzania produktów:
prawa patentowe, instrumenty podatkowe kierowane do jednostek badawczo-rozwojowych, firm prywatnych lub odbiorców innowacji, zakupy rządowe.
• wsparcie dla absorpcji i dyfuzji wiedzy i technologii: edukacja i szkolenia, dbanie o jakość prawa, ustalanie standardów technicznych, rozwój świadomości społecznej,
Ponadto, w Stanach Zjednoczonych od wczesnych lat 80-tych realizowany jest program SBIR (Small Business Innovation Research), odpowiadający za ok. 60% wszystkich środków publicznych kierowanych do małych i średnich przedsiębiorstw w Stanach Zjednoczonych (Audretsch, 2003).
Program ten, w miarę upływu czasu i wraz ze zmianami wymagań stawianych przez sytuację gospodarczą (np. charakter zjawiska innowacji), podlegał stopniowej ewolucji w kierunku wspierania działalności badawczo-rozwojowej i indukowania postępu technologicznego w sektorze prywatnym.
Program ten jest realizowany za pośrednictwem szerokiego katalogu agencji federalnych i stanowych, obejmując szeroki katalog rodzajów aktywności i działów gospodarki. Co do zasady jednak, wyróżnia się trzy fazy wsparcia dla MSP, odpowiadające wypracowywaniu innowacji, jej komercjalizacji i wprowadzaniu na rynek (z udziałem partnera – prywatnego sponsora).
W ramach polityki innowacyjności w Stanach Zjednoczonych realizowane są również działania mające na celu poprawę intensywności i jakości powiązań pomiędzy sektorem prywatnym a jednostkami badawczymi. Programy ATP (Advanced Technology Program) i TIP (Technology Innovation Program), stanowiące źródło finansowania ryzykownych, ale potencjalnie bardzo zyskownych projektów, znajdujących się w fazie poprzedzającej komercjalizację, skupiają się na małych i średnich przedsiębiorstwach i umożliwiają udział uniwersytetów i jednostek badawczych.
Jeżeli chodzi o wsparcie rozwoju kapitału ludzkiego, to w ramach polityki innowacyjności podejmowane są następujące działania:
• Programy dydaktyczne wspierające współpracę pomiędzy szkołami średnimi a laboratoriami i jednostkami badawczymi;
• Programy stypendialne dla nauczycieli;
•
Programy partnerstwa pomiędzy przedsiębiorstwami prywatnymi a szkołami średnimi i wyższymi;•
Granty dla młodych badaczy.Unia Europejska
Wyrażonym explicite celem polityki spójności UE, w kontekście wspierania przedsiębiorców, jest wzrost produktywności i konkurencyjności w celu podtrzymania wzrostu gospodarczego i osiągnięcia zrównoważonego rozwoju, wzrostu zatrudnienia i poprawy warunków życia obywateli UE. Oprócz tego, wsparcie dla przedsiębiorstw wiąże się z takimi celami polityki UE, jak: restrukturyzacja i dywersyfikacja gospodarki, wspieranie innowacji, zapobieganie powstawaniu „dualnych gospodarek”20 i osiąganie wzrostu zrównoważonego. Katalog instrumentów wspierania
20 Tzn. sytuacji, w której w obrębie gospodarki jednego kraju powstaje nastawiony na współpracę z zagranicą, słabo powiązany z resztą gospodarki sektor, charakteryzujący się wysoką wartością dodaną i wysokim poziomem stosowanych technologii produkcyjnych.
44 konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw, stosowanych w krajach Unii Europejskiej, należy uznać za nader szeroki:
• Bezpośrednie transfery pieniężne
• Tworzenie ram dla współpracy i generowania innowacji
• Usługi doradcze dla przedsiębiorców
• Instrumenty fiskalne
Dobór instrumentów, wraz z wyborem alokacji środków finansowych pomiędzy nimi, stanowią istotny czynnik różnicujący kraje Unii Europejskiej, przy czym oś podziału nie jest tożsama z podziałem na kraje „starej” (UE-15) i „nowej” Unii (UE-10).
Badania Komisji Europejskiej (2009) wskazują, że w UE wyróżnić można trzy rozłączne grupy krajów, różniące się doborem instrumentów wspierania przedsiębiorstw i rozkładem akcentów w ramach swojej wewnętrznej polityki innowacyjności.
1. Grupa krajów restrukturyzujących / dywersyfikujących swoje gospodarki. W państwach tych nacisk we wspieraniu konkurencyjności przedsiębiorstw położono na instrumenty podatkowe, finansowe i bezpośrednie wsparcie dla przedsiębiorstw, jak również na organizację usług doradczych, parków przemysłowych i inkubatorów. Wspierając innowacyjność, kraje te koncentrują się na bezpośrednich grantach badawczych i inicjatywach klastrowych. Z drugiej strony, w polityce innowacyjności brak jest takich instrumentów, jak pożyczki, inkubatory, organizowanie sieci, a zwłaszcza – wspieranie współpracy z sektorem R+D. Do tej grupy zaliczono większość nowych państw Unii Europejskiej, ale także Luksemburg, Włochy i Grecję.
2. Grupa krajów wspierających działalność innowacyjną i badawczo-rozwojową. Kraje te swoją politykę wspierania przedsiębiorczości (konkurencyjności) opierają o instrumenty finansowe, wsparcie bezpośrednie i usługi doradcze, nie organizując przy tym inkubatorów przedsiębiorczości oraz stref i parków przemysłowych. Z kolei wsparcie dla działalności innowacyjnej i badawczo-rozwojowej opiera się o instrumenty finansowe (granty), tworzenie sieci, rozwój współpracy z sektorem prywatnym, transfery wiedzy i rozwój parków naukowych i przemysłowych. W skład tej grupy z kolei wchodzą państwa skandynawskie, Niemcy, Francja, Irlandia i Austria.
3. Kraje charakteryzujące się przejściową polityką. Grupa ta obejmuje wszystkie pozostałe państwa UE, nie wyłączając Polski i jest stosunkowo najbardziej heterogeniczna, tym niemniej, można ją interpretować jako stadium przejściowe między pierwszym a drugim typem polityki wspierania innowacyjności.
Na wyróżnienie zasługują nowe państwa członkowskie Unii Europejskiej, w których obserwuje się trwający od 1989, a ze szczególnym nasileniem – od 2004 r., proces dostosowania własnego systemu wspierania innowacji do standardów europejskich, polegający przede wszystkim na adaptacji najlepszych praktyk obserwowanych w wyżej rozwiniętych krajach Unii Europejskiej. Adaptacja ta przyczyniła się również do wzrostu świadomości roli systemowego podejścia do polityki innowacji wśród jednostek i instytucji kształtujących politykę. Tym niemniej, jak się ocenia (Bucar i Stare, 2009), nowym państwom członkowskim UE brak przede wszystkim efektywnego zarządzania polityką innowacyjności i konkurencyjności. W szczególności, brak jest całościowego spojrzenia na powiązane ze sobą sprawy innowacyjności gospodarki, konkurencyjności przedsiębiorstw, badań naukowych, edukacji i inwestycji publicznych.
Z finansowego punktu widzenia dominującą formą wsparcia dla konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw jest wsparcie bezpośrednie dla przedsiębiorstw. W latach 2000-2006 42% wszystkich środków wydano właśnie w taki sposób (dominującą rolę odgrywały tutaj bezzwrotne dotacje lub instrumenty o mieszanym charakterze – łączące w sobie cechy dotacji i pożyczek). 27% wszystkich środków wydanych w ramach wspierania konkurencyjności i innowacyjności przypadło na instrumenty o pośrednim charakterze, tj. usługi doradcze, sieci i klastry oraz inkubatory biznesu i tworzenie niezbędnej infrastruktury (ponad połowa środków w tej kategorii wsparcia przypadła właśnie na ten rodzaj instrumentów). Pozostałą część funduszy wydano na środki o mieszanym charakterze.
4.2.3 Wpływ instrumentów na gospodarkę – wyniki badań empirycznych i