Instrumenty izolacji sprawcy od ofiary jako środki karne oraz środki probacyjne w Kodeksie karnym

Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie dokonała w 2005 r. noweli-zacji Kodeksu karnego wprowadzając możliwość nałożenia przez sąd przy wy-rokowaniu zakazu kontaktów i nakazu opuszczenia lokalu. W 2010 r. na mocy dużej nowelizacji u.p.p.r. i  innych aktów prawnych zmodyfikowano przepisy k.k., regulując w nich instytucję zakazu zbliżania się. W ten sposób wprowa-dzono do polskiego porządku prawnego środki karne oraz środki probacyjne – orzekane przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary oraz warunkowym umorzeniu postępowania karnego: zakaz kontaktów, zakaz zbliżania się oraz nakaz opuszczenia lokalu.

ZASADA RÓWNEGO TRAKTOWANIA – PRAWO I PRAKTYKA

Środki karne, które sąd może orzec w  razie skazania za umyślne przestęp-stwo z użyciem przemocy, w tym przemocy przeciwko osobie najbliższej, określa art. 41a § 1 k.k.¹⁰⁴. Na skazanego za takie przestępstwo może zostać nałożony obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami, zakaz zbliżania się do określonych osób, zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu lub nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym.

Obowiązek lub zakaz może być połączony z obowiązkiem zgłaszania się do Poli-cji lub innego wyznaczonego organu w określonych odstępach czasu.

Zakaz kontaktowania się z  określonymi osobami może dotyczyć wszelkich kontaktów – osobistych, e-mailowych, telefonicznych, które mogą być podej-mowane przez skazanego¹⁰⁵ i obejmuje każdą formę styczności skazanego z po-krzywdzonym, nie tylko bezpośrednio, ale również pośrednio. Narzędzie odmien-ne pod względem zakresu znaczeniowego od zakazu kontaktowania się z okre-ślonymi osobami stanowi zakaz zbliżania się¹⁰⁶. Zbliżanie się oznacza bowiem podchodzenie, zmniejszanie odległości dzielącej od kogoś, czegoś, zaś kontakto-wanie się – nawiązykontakto-wanie łączności, styczność¹⁰⁷. Zgodnie z art. 41a § 4 k.k. sąd, orzekając zakaz zbliżania się do określonych osób, wskazuje odległość od osób chronionych, którą skazany obowiązany jest zachować. Mocą orzeczonego zaka-zu zbliżania powstaje zatem wokół pokrzywdzonego ochronna sfera¹⁰⁸. Najwię-cej wątpliwości może wzbudzać nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspól-nie z pokrzywdzonym, wspól-niezależwspól-nie od uznania zasadności jego funkcjonowania w polskim porządku prawnym. Ustawodawca nie uzależnia bowiem możliwości orzeczenia tego nakazu od faktu, że skazany dysponuje prawem własności do lo-kalu. Nie ma zatem znaczenia – na gruncie przepisów – status prawny mieszkania i tytuł do lokalu, a obowiązek opuszczenia lokalu nie jest zależny od tego, kto jest jego właścicielem¹⁰⁹. Należy podkreślić, że choć dochodzi do ograniczenia prawa własności osoby skazywanej (w przypadku, gdy jest ona właścicielem lub współ-właścicielem lokalu) w postaci pozbawienia możliwości korzystania z lokalu¹¹⁰,

104 Wyliczenie wszystkich środków karnych jest zawarte w art. 39 Kodeksu karnego. Zakaz kontakto-wania się z określonymi osobami oraz zakaz zbliżania się do określonych osób określone są w pkt 2b, zaś nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym – w pkt 2e tego przepisu.

105 A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2007, s. 111.

106 S. Spurek, Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie. Komentarz, Warszawa 2012, s. 281.

107 Nowy słownik języka polskiego, red. E. Sobol, Warszawa 2002, s. 352 i 1258.

108 Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, t. 2., red. M. Królikowski, R. Zawłocki, Warszawa 2011 s. 134.

109 S. Spurek, Izolacja sprawcy od ofiary. Instrumenty przeciwdziałania przemocy w rodzinie, Warsza-wa 2013, s. 170.

110 R. A. Stefański, Środek nakazu opuszczenia lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z po-krzywdzonym, Wojskowy Przegląd Prawniczy 2010, nr 3, s. 77 i n.

to orzeczenie nakazu opuszczenia mieszkania w sytuacji dotyczącej przemocy w rodzinie może być uznane za konieczne do ochrony praw i wolności innych osób – ofiar przemocy w rodzinie, w szczególności praw człowieka do wolności, zdrowia, bezpieczeństwa, nietykalności cielesnej oraz życia, a zatem ogranicze-nie prawa własności w tym przypadku ogranicze-nie będzie sprzeczne z Konstytucją RP¹¹¹. Środek określony w art. 41a § 1 k.k. może być orzeczony obok kary pozba-wienia wolności, ograniczenia wolności lub grzywny bądź też samoistnie¹¹². Stosownie do art. 43 § 1 k.k., zakaz kontaktowania się z określonymi osobami i zakaz zbliżania się do określonych osób orzeka się w latach, od roku do lat 15, zaś nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z  pokrzywdzonym orzeka się – od roku do lat 10. Sprawca może zostać poddany quasi-dozorowi – orzeczony obowiązek lub zakaz może być połączony z obowiązkiem zgłasza-nia się do Policji lub innego wyznaczonego organu. Przy czym, zgodnie z art.

181a § 1 i 2 Kodeksu karnego wykonawczego¹¹³, w razie orzeczenia tych obo-wiązków lub zakazów sąd przesyła odpis wyroku jednostce Policji, a także od-powiedniemu organowi administracji rządowej lub samorządu terytorialnego, właściwemu dla miejsca pobytu skazanego, a nadzór nad ich wykonywaniem powierza się zawodowemu kuratorowi sądowemu. Naruszenie zakazu kontak-towania się, zakazu zbliżania się lub nakazu opuszczenia lokalu stanowi wy-stępek określony w art. 244 k.k. zagrożony karą pozbawienia wolności do lat 3.

Środki probacyjne w zakresie izolacji sprawcy od ofiary, które mogą być za-stosowane również wobec sprawcy przemocy w rodzinie, określono w art. 67

§ 3 k.k. oraz w art. 72 § 1 k.k. Przepisy te zawierają katalog obowiązków, jakie można nałożyć na sprawcę w ramach warunkowego umorzenia postępowania karnego lub warunkowego zawieszenia wykonania orzeczonej kary. Stosownie do art. 67 § 3 k.k., umarzając warunkowo postępowanie karne, sąd może na sprawcę nałożyć w szczególności obowiązek powstrzymania się od kontakto-wania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób lub zbli-żania się do pokrzywdzonego lub innych osób, a także obowiązek opuszcze-nia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym. Nakładając na sprawcę przestępstwa popełnionego z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wo-bec osoby najbliższej nakaz opuszczenia lokalu sąd określa sposób kontaktu sprawcy z pokrzywdzonym. Analogiczne kompetencje i możliwości orzeczenia

111 S. Spurek, Przeciwdziałanie przemocy…, s. 284.

112 R. A. Stefański, Środek karny w postaci obowiązku powstrzymania się od przebywania w okre-ślonych środowiskach lub miejscach, zakazu kontaktowania się z określonymi osobami lub zakazu opuszczania określonego miejsca pobytu, Przegląd Sądowy 2006, nr 6, s. 65 i n.

113 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557, z późn. zm.).

ZASADA RÓWNEGO TRAKTOWANIA – PRAWO I PRAKTYKA

obowiązku powstrzymania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub in-nymi osobami w określony sposób lub zbliżania się do pokrzywdzonego lub innych osób, a  także obowiązku opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym ma sąd, który warunkowo zawiesza wykonanie kary.

Orzeczenie nakładające na sprawcę te obowiązki ma charakter fakultatywny.

Sąd może nałożyć na sprawcę wskazane w przepisie obowiązki w przypadku, gdy uzna to za stosowne¹¹⁴. W przypadku, gdyby sprawca przemocy w rodzinie naru-szył te obowiązki próby i ponownie użył przemocy, stanowi to podstawę zarządze-nia wykonazarządze-nia zawieszonej kary. Zgodnie bowiem z nowym (od 2010 r.) art. 75 § 1a k.k., sąd zarządza wykonanie kary, jeżeli skazany za przestępstwo popełnione z  użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej lub innej osoby małoletniej, zamieszkujących wspólnie ze sprawcą, w okresie próby, rażąco narusza porządek prawny, ponownie używając przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej lub innej osoby małoletniej zamieszkujących wspólnie ze sprawcą. Przesłanką obligatoryjnego zarządzenia wykonania kary nie jest więc ponowne popełnienie przestępstwa z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej, lecz ponowne użycie przemocy lub groźby bezprawnej. Nie jest zatem konieczne, aby w sprawie zostało wszczęte postępowanie wobec osoby uprzednio skazanej za popełnienie przestępstwa, o którym mowa w przepisie¹¹⁵. Przepis ten powiąza-ny jest z art. 12d u.p.p.r., który nakłada na kuratora zawodowego obowiązek złoże-nia wniosku o zarządzenie wykonazłoże-nia warunkowo zawieszonej kary pozbawiezłoże-nia wolności w przypadku skazanego za przestępstwo popełnione z użyciem przemo-cy lub groźby bezprawnej wobec członka rodziny, który w okresie próby rażąco naruszył porządek prawny, ponownie używając przemocy lub groźby bezprawnej wobec członka rodziny. W ten sposób, w przypadku, gdy sprawca przemocy w ro-dzinie w okresie próby ponownie stosuje tę przemoc, kurator zawodowy zobowią-zany jest do złożenia stosownego wniosku, a sąd ma obowiązek zarządzić wykona-nie warunkowo zawieszonej kary pozbawienia wolności.