INSTYTUCJE SEKTORA BANKOWEGO
Reformy węgierskiego sektora bankowego rozpo-częto już w 1978 r. Obecny dwuszczeblowy sektor bankowy, ustanowiony w styczniu 1987 r., składa się z banku centralnego (NBH) i banków komercyjnych (38). Bankowość komercyjną, zdominowaną przez inwestorów zagranicznych (>80%), stanowi model banku uniwersalnego. W rezultacie reform bankowych osiągnięto pełną liberalizację stóp procentowych, upłynniono kurs walutowy forinta (HUF), wprowadzo-Węgierski rynek pracy charakteryzuje się przede wszystkim bardzo wysokimi pozapłacowymi kosztami pracy, które w 2012 r. były prawie najwyższe wśród krajów UE (ustępując jedynie Belgii). W latach 1995-2013 prawo pracy pozwalało na stosunkowo
no system ubezpieczenia depozytów (NDIF) i okre-ślono współczynnik wypłacalności na poziomie 8%.
Kształt TRB wskazuje na równomierny postęp w bu-dowaniu instytucji sektora bankowego na Węgrzech.
Pole powierzchni TRB wskazuje na niewielką lukę transformacyjną w stosunku do uprzemysłowionych gospodarek rynkowych. Zakres pośrednictwa banko-wego, mierzony kredytem dla sektora prywatnego w relacji do PKB, osiągnął 70% i jest adekwatny do rozwoju gospodarczego kraju. Węgierski sektor ban-kowy funkcjonuje sprawnie, świadcząc wiele usług finansowych.
swobodne kształtowanie stosunków pracy, a regulacje w tej kwestii nie podlegały istotnym zmianom.
Wartość wskaźnika wolności gospodarczej na rynku pracy dla 2013 r. znajdowała się na poziomie zbliżo-nym do średniej dla krajów transformujących się i nie-znacznie przekraczała średnią dla krajów UE. Wydat-ki na politykę rynku pracy kształtują się na Węgrzech na podobnej wysokości jak w pozostałych nowych kra-jach członkowskich UE i w 2011 r. stanowiły 1% PKB.
Płaca minimalna ustalona jest na raczej niewysokim poziomie.
Tab. 1. Wskaźniki instytucjonalne rynku pracy
Źródło: Eurostat, Lehmann iMuravyev [2012], OECD, Visser [2013] Rys. 3. Indeks wolności na rynku pracy iindeks elastyczności rynku pracy Źródło: Heritage Foundation [2014], World Economic Forum [2013]
1,0
1995 2000 2005 2010 2005 2010
1990 1995 2000 2005 2010
IEF INDEKS ELASTYCZNOŚCI
RYNKU PRACY (PRAWA OŚ) FREEDOM HOUSE
1995 2000 2005 2010
IEF FREEDOM HOUSE
1996 2004 2011
1990 2000 2010 POLE POWIERZCHNI
TRB KREDYT DLA SEKTORA
PRYWATNEGO
1,52 1,85
1995 2007 100
90
INDEKS WOLNOŚCI NA RYNKU PRACY (LEWA OŚ) GOVERNMENT
CONTROL OF CORRUPTION
INDEKS REFORM BANKOWYCH
POLITICAL STABILITY NO VIOLENCE
REGULATORY QUALITY
UDZIAŁ SEKTORA PRYWATNEGO W AKTYWACH BANKÓW
INDEKS REFORM PRZEDSIĘBIORSTW
RULE OF LAW
Pole powierzchni trójkąta reform bankowych (lewa oś)
Kredyt dla sektora prywatnego (w relacji do PKB, prawa oś)
10
INDEKS PRAWNEJ OCHRONY PRACOWNIKÓW (EPL) UDZIAŁ PODATKÓW I SKŁADEK NA UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE W KOSZTACH PRACY
ZASIŁEK DLA BEZROBOTNYCH W RELACJI DO ŚREDNIEJ PŁACY ZASIŁEK DLA BEZROBOTNYCH - MAKSYMALNY CZAS WYPŁACANIA WYDATKI NA ALMP
JAKO ODSETEK PKB ODSETEK PRACOWNIKÓW NAJEMNYCH NALEŻĄCYCH DO ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH
1995 r. 2007 r.
Indeks prawnej ochrony
pracowników (EPL) 2,6 2,1
Udział podatków i składek na
ubez. społ. w kosztach pracy - 33,4%
Zasiłek dla bezrobotnych w
relacji do średniej płacy 45% 18%
Zasiłek dla bezrobotnych -
maks. czas wypłacania 12 mies. 12 mies.
Wydatki na ALMP jako odsetek
PKB - 0,1%
Odsetek prac. najemnych
należących do związków zaw. - 20%
Wskaźniki instytucjonalne rynku pracy
1,0
1995 2005 2010 1990 1995 2000 2005 2010
1,0
1995 2000 2005 2010
IEF FREEDOM HOUSE
10
CONTROL OF CORRUPTION POLITICAL STABILITY
NO VIOLENCE
REGULATORY QUALITY
INDEKS REFORM BANKOWYCH UDZIAŁ SEKTORA PRYWATNEGO W AKTYWACH BANKÓW
RULE OF LAW 0,0
WNIOSKI 77
W momencie rozpoczęcia transformacji na początku lat 90. XX wieku kraje Europy Środkowo-Wschodniej przy-najmniej pod względem otoczenia instytucjonalnego stanowiły dość jednolitą grupę. Podobieństwo to wynikało z braku wolności politycznej i gospodarczej oraz niskiej jakości rządzenia. W gospodarce dominowała państwo-wa własność środków produkcji, występopaństwo-wała również nierynkopaństwo-wa, planopaństwo-wa alokacja zasobów. W przypadku rynku pracy obserwowano nierównowagę popytową i nieracjonalne wykorzystanie siły roboczej. W sektorze bankowym istniał monopol zdominowany przez własność państwową.
Z czasem wśród krajów transformujących się dochodziło do różnicowania pod względem instytucji i wyników gospodarczych. Miały na to wpływ tempo procesu demokratyzacji, przyjęte strategie transformacji gospodar-czej (dotyczące liberalizacji mikroekonomicznej i stabilizacji makroekonomicznej, przekształceń własnościo-wych), warunki początkowe (zwłaszcza w zakresie struktury gospodarki), głębokość recesji transformacyjnej, wielkość kraju itp.i Do tego niektóre z nich, tj. kraje powstałe po rozpadzie Jugosławii i Związku Radzieckiego, doświadczyły niestabilności politycznej i konfliktów etnicznych. Dla przeprowadzanych reform politycznych i gospodarczych duże znaczenie miała wyrażona przez władze wielu z tych krajów wola członkostwa w Unii Europejskiej (UE), Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) i Organizacji Traktatu Północnoatlan-tyckiego (NATO) – organizacjach, w których warunkiem uczestnictwa jest przestrzeganie standardów demokra-cji i wolności obywatelskich.
Po ponad dwóch dekadach grupa krajów transformujących się jest dość zróżnicowana pod względem politycz-nym i gospodarczym. Są w niej kraje zarówno w pełni demokratyczne, jak i autorytarne, kraje, które należą do grupy o wysokim dochodzie per capita, jak i niskim. W przypadku części z nich można mówić o zakończeniu pro-cesu transformacji – stały się one demokratycznymi gospodarkami rynkowymi. Świadczy o tym ich przystąpienie do UE (na koniec 2013 r. było to 11 krajów) i OECD (6 w 2013 r.). Pionierem zmian w zakresie reform politycznych i gospodarczych były kraje CEB i Słowenia. 8 krajów uznanych za w pełni demokratyczne (Chorwacja, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Słowacja, Słowenia) należało w 2012 r. do grupy krajów o wysokim dochodzie per capita (powyżej 12615 USD według metodologii Banku Światowego)ii. Jednak nie wszystkie kraje przeszły bez-problemową transformację w kierunku demokratycznej gospodarki rynkowej. Niektóre z nich ciągle pozostają na etapie transformacji i borykają się z poważnymi problemami politycznymi i gospodarczymi. W 2012 r. do krajów o niskim dochodzie per capita należały Kirgistan i Tadżykistan (poniżej 1035 USD), z kolei Białoruś, Turkmenistan i Uzbekistan uznaje się za kraje, które nie wprowadzają reform i nie chcą przejść do demokratycznej gospodarki rynkowej. Panuje w nich dyktatura, a system gospodarczy jest daleki od gospodarki rynkowej.
Z analizy przeprowadzonej w niniejszym raporcie, ale także w innych opracowaniach przygotowanych przez jego Autorów w ramach realizacji projektu badawczego Narodowego Centrum Nauki (przywołanych w przypi-sach), wynikają wnioski i rekomendacje dotyczące instytucji sprzyjających efektywności gospodarowania w kra-jach transformujących się.
Analizując i porównując instytucje państwa w krajach transformujących, sformułowano następujące wnioski.
78
rują znaczny zakres wolności politycznej, gospodarczej i dość wysoką jakość rządzenia. Wśród nich najlepiej przedstawia się sytuacja w krajach, które przystąpiły do UE, a nieco gorzej w krajach pozostałych. W zakresie wolności politycznej i gospodarczej następuje konwergencja instytucjonalna między krajami UE-15 a krajami CEB i SEE. Pod względem jakości rządzenia i egzekwowania praw własności odległość do krajów UE-15 jest nadal znacznaiv. Tylko w Estonii i Słowenii odnotowano wysoki poziom praworządności i kontroli korupcji.- kraje należące do Wspólnoty Niepodległych Państw (CIS), w których wyniki przemian instytucji państwa są bardzo zróżnicowane. W krajach takich jak Białoruś, Turkmenistan i Uzbekistan transformacja została zatrzy-mana. Są to kraje dyktatorskie, oferujące niewielki zakres wolności gospodarczej, o niskiej jakości rządzenia.
Nieco lepsze warunki panują w Armenii, Azerbejdżanie, Kazachstanie, Kirgistanie, Rosji i Tadżykistanie. Naj-większy zakres wolności politycznej oferują Gruzja, Mołdawia i Ukraina, jednak tylko w dwóch pierwszych krajach spośród wymienionych jest to połączone ze znacznym zakresem wolności gospodarczej i wysoką – w porównaniu z innymi krajami tej grupy – jakością rządzenia.
2. W krajach transformujących się zmiany wolności politycznej i gospodarczej na ogół zachodziły równolegle.
Kraje o dużym zakresie wolności politycznej charakteryzują się znaczną wolnością gospodarczą i odwrotnie – w krajach, w których system polityczny jest represyjny, poziom wolności gospodarczej jest niski. Kraje, które poczyniły największe postępy w zakresie wolności politycznej, znacząco zwiększyły też wolność gospodarczą i poprawiły jakość rządzenia. Nie ma natomiast wśród krajów transformujących się jednoznacznych przykła-dów tzw. „oświeconych dyktatur”, czyli państw pozbawionych wolności politycznej, ale oferujących wolność gospodarczą i wysoką jakość rządzeniav.
3. W krajach transformujących się demokracja i wzrost gospodarczy nie są konkurencyjnymi celami rozwoju.
Kraje, które dysponowały najlepszymi instytucjami państwa osiągnęły też w badanym okresie największe tempo wzrostu gospodarczego, chociaż zależność między instytucjami a wzrostem gospodarczym była nie tylko pozytywna, ale i obustronnavi.
4. Kraje, w których nie wykształciły się sprawnie działające instytucje państwa, są bardziej narażone na desta-bilizację polityczną i społeczną oraz niskie tempo wzrostu gospodarczego. Utrzymujący się znaczny dystans między krajami rozwiniętymi a krajami transformującymi się (głównie dotyczy to grupy CIS) pod względem instytucji państwa może wskazywać, że to instytucje są jedną z barier rozwojowych.
Analizując i porównując instytucje rynku pracy w krajach transformujących się, sformułowano następujące wnioski:
1. Instytucje rynku pracy w krajach transformujących się kształtowały się w latach 1990-2013 w sposób bardzo zróżnicowany, co było konsekwencjąvii:
- niejednorodnego tempa transformacji w poszczególnych państwach;
- strukturalnych różnic między poszczególnymi gospodarkami w momencie rozpoczęcia procesu transformacji;
- częstych zmian prowadzonej polityki władz gospodarczych wobec rynku pracy.
Należy jednak dodać, że prowadzenie doraźnej polityki wobec rynku pracy przez wiele rządów jest nie tylko przejawem niskiej stabilności politycznej krajów transformujących się, ale wynika także z tego, że w literatu-rze pliteratu-rzedmiotu brakowało jednoznacznych rekomendacji dla polityki wobec rynku pracy, które mogłyby być z powodzeniem wykorzystane w krajach transformujących się.
2. Pomimo silnego zróżnicowania, można wskazać pewne generalne tendencje łączące poszczególne kra-je transformujące się. Krakra-je, które na wczesnym etapie transformacji zdecydowały się znacznie zwiększyć elastyczność rynku pracy, notowały szybszy wzrost wydajności pracy i płac realnychviii. Zmiany te, pomimo istotnego wzrostu bezrobocia w krótkim okresie, ułatwiły w długim okresie włączenie się w globalny system gospodarczy i umożliwiły integrację z UE. Natomiast kraje, które zdecydowały się na wolniejsze tempo re-form, notowały wolniejszy wzrost wydajności pracy i wolniejsze tempo rozwoju gospodarczego. W rezultacie w krajach tych niższy był poziom wydatków na politykę rynku pracy i niższe płace realne. Częstym problemem było także słabsze respektowanie prawa pracy, jak również znaczne zatrudnienie w sektorze nieformalnym.
3. W krajach transformujących się, które stanowią swoiste laboratorium, możliwe jest poszukiwanie zależności między zmianami instytucji rynku pracy a zmianami pozostałych instytucji życia społecznego i gospodarcze-go. Ustalono, żeix:
- występuje związek między postępem procesu prywatyzacji a wzrostem wydatków na politykę rynku pracy i spadkiem stopnia uzwiązkowienia;
- kraje transformujące się, które wspierały rozwój wolnej konkurencji, decydowały się często na zaostrzenie prawnej ochrony pracowników;
- zmiany zakresu wolności politycznej nie miały wpływu na zmiany instytucji rynku pracy.
79
w tym zakresie powinny przyczyniać się zarówno do polepszenia rzeczywistej ochrony pracowników na rynku pracy, jak i usprawnienia jego funkcjonowania.
Analizując i porównując instytucje sektora bankowego w krajach transformujących się, sformułowano następu-jące wnioski.
1. W latach 1987-97 we wszystkich krajach transformujących się ustanowiono dwuszczeblowy sektor banko-wy. Odbyło się to w drodze komercjalizacji, czyli wyodrębnienia funkcji banków komercyjnych z banku central-nego.
2. Z wyjątkiem trzech krajów (Białorusi, Turkmenistanu i Uzbekistanux) osiągnięto pełną liberalizację stóp pro-centowych i rynkową alokację kredytu, tym samym ograniczono bezpośrednie kredytowanie oparte na planie.
3. We wszystkich krajach przyjęto niezbędne standardy wypłacalności banków, ram nadzoru bankowego oraz regulacji ostrożnościowych, przy czym:
- kluczową rolę w nadzorowaniu instytucji kredytowych odgrywa współczynnik wypłacalności (adekwatności kapitałowej), którego wartość – przyjęta na podstawie statystycznych badań wymogów kapitałowych – nie powinna być mniejsza niż 8%;
- nadzory bankowe poszczególnych krajów transformujących się przyjęły – zgodnie ze standardami BIS – współczynnik wypłacalności w przedziale od 8 do 12%xi;
- w większości krajów przyjęto system ubezpieczenia depozytów, wyjątek stanowią Gruzja i Turkmenistan; ad-ministrowanie funduszem gwarancyjnym powierzono najczęściej wyspecjalizowanym podmiotom państwo-wym, rzadziej (jak np. w Słowenii) pozostawiono w banku centralnym.
4. W wyniku procesów prywatyzacji i konsolidacji struktura własnościowa banków zdominowana została przez podmioty prywatne, głównie instytucjonalnych inwestorów zagranicznychxii.
5. W większości krajów transformujących się dobrze funkcjonuje konkurencja międzybankowa, a nieliczne epi-zody wykorzystania siły monopolowej nie dotyczą sektorów bankowych o najwyższym poziomie koncentracji rynku usług bankowych i są raczej przejawem niedojrzałości rynkuxiii.
6. Sektory finansowe krajów transformujących się na ogół są zdominowane przez sektor bankowy, choć zakres pośrednictwa kredytowego jest przeważnie niższy niż wynikałoby to z rozwoju gospodarczego poszczegól-nych krajów. Pod względem kredytu dla sektora prywatnego szczególnie daleko od wzorca dla gospodarki na danym poziomie rozwoju znajdują się kraje CIS leżące w Azji Centralnej.
7. Największy postęp w zakresie budowania instytucji sektora bankowego osiągnęły kraje CEB, które w znacz-nym stopniu dostosowały zasady jego funkcjonowania do standardów i norm charakterystycznych dla uprze-mysłowionych gospodarek rynkowych; w grupie tej prym wiodą wcześni reformatorzy sektorów bankowych, tj. Czechy i Węgry. Kraje CIS charakteryzują się na ogół ogromną luką transformacyjną w zakresie budowania sektorów bankowych sprzyjających funkcjonowaniu gospodarki rynkowej, dotyczy to głównie krajów Azji Cen-tralnej (szczególnym przypadkiem jest Turkmenistan, który poza wprowadzeniem dwuszczeblowego sektora bankowego nie przeprowadził istotnych reform bankowych), ale również Białorusi. W kraju tym od połowy lat 90. XX w. – pomimo zachowania fasady konkurencyjnego rynku usług bankowych – brak jest w zasadzie wy-raźnej konwergencji prawa bankowego do międzynarodowych standardów, co w efekcie prowadzi do świad-czenia niepełnego zestawu usług bankowych. Kraje SEE – mimo późnego wdrożenia reform – osiągnęły jak dotąd poziom postępu reform bankowych równy średniej dla krajów transformujących się.
8. W większości krajów transformujących się dokonano istotnych posunięć w kierunku dostosowania sekto-rów bankowych do realiów gospodarki rynkowej, co sprzyja wzrostowi gospodarczemuxiv. Udało się przy tym uniknąć wielu niekorzystnych zjawisk, takich jak powszechne upadłości banków, choć koszty restrukturyzacji portfeli kredytowych obarczonych złymi długami poważnie obciążały budżety poszczególnych krajów.
9. Wszystkie kraje CEB i niektóre kraje SEE doprowadziły do powstania nowoczesnych sektorów bankowych, czego nie można przypisać krajom CIS. Te ostatnie dysponują jednak modelami zastosowanymi w krajach CEB i dzięki uważnej obserwacji mogą uniknąć części błędów wczesnych reformatorów. Kontynuacja proryn-kowych reform banproryn-kowych w tych krajach wydaje się nieodzowna.
Instytucje państwa, rynku pracy i sektora bankowego w poszczególnych krajach kształtowały się w sposób zróż-nicowany, co było konsekwencją wielu czynników, takich jak różne warunki początkowe pod względem struktury gospodarki, wdrażane strategie transformacji gospodarczej, siła przyciągania do UE i jej bliskość kulturowa oraz brak tradycji państwowości. Na drodze ku demokratycznej gospodarce rynkowej, największe zmiany instytucji państwa, rynku pracy i sektora bankowego nastąpiły w krajach CEB i Słowenii, będących członkami UE.
Jak wynika z badań, instytucje formalne mają wielkie znaczenie dla rozwoju społeczno-gospodarczego i
stabil-80
Przyczyn niedokończenia reform prorynkowych i destabilizacji politycznej i gospodarczej w wielu krajach trans-formujących się należy upatrywać w znaczeniu instytucji nieformalnych, ale także w niewielkiej sile państwa (rozumianej za Francisem Fukuyamą jako zdolność rządzących do realizacji założonych celów działaniaxvi) oraz braku praworządności i demokracji. Demokracja umożliwia korzystanie z podstawowego prawa do wolności we wszystkich sferach życia, a to prawo w wielu krajach transformujących się jest niestety ograniczane.i Zob. Liberalne przesłanki polskiej transformacji gospodarczej, 2011, red. W. Jarmołowicz, K. Szarzec, PWE, Warszawa, rozdział 5.
ii GNI per capita wg metodologii Atlas World Bank.
iii Por. także: Piątek D., 2014, Instytucje państwa jako determinanta wzrostu gospodarczego w krajach transformujących się, maszynopis niepublikowany.
iv Piątek D., 2013, Analiza instytucji państwa tworzących rynek w krajach transformujących się, referat wygłoszony na IX Kongresie Ekonomistów Polskich „Ekonomia dla przyszłości. Odkrywać naturę iprzyczyny zjawisk gospodarczych”, Warszawa, 28-29 listopada 2013.
v Piątek D., Szarzec K., Pilc M., 2014, Analiza przyczynowości pomiędzy wolnością gospodarczą i demokracją a wzrostem gospodarczym – na przykładzie krajów transformujących się, „Ekonomista” nr 3.
vi Piątek D., Szarzec K., Pilc M., 2013, Economic Freedom, Democracy and Economic Growth: a Causal Investigation in Transition Countries, “Post-Communist Economies”, no. 3, s. 283.
vii Jarmołowicz W., Pilc M., 2013, Instytucje rynku pracy oraz uwarunkowania ich funkcjonowania w krajach transformujących się, „Przegląd Zachodniopomorski”, rocznik XXVIII (LVII), zeszyt 3, vol. 2.
viii Kuźmar S., Pilc M., 2014, The Role of Labor Market Institutions for the Labor Market Performance in Transition Countries, maszynopis niepublikowany.
ix Pilc M., 2014, Determinants of the Labour Market Institutions in Post-Socialist Economies, maszynopis niepublikowany.
x W przypadku Białorusi liberalizacja stóp procentowych jest ograniczona w praktyce, w przypadku Turkmenistanu i Uzbekistanu – ograniczona prawem.
xi Wyjątek stanowi Mołdawia, gdzie współczynnik wypłacalności wynosi 17%.
xii Zwyjątkiem Białorusi, Turkmenistanu iUzbekistanu, gdzie dominującą pozycję zachowało państwo. Ponadto sektory bankowe sześciu krajów – Azerbejdżanu, Kazachstanu, Mołdawii, Rosji, Słowenii i Tadżykistanu, zdominowane zostały przez prywatnych inwestorów krajowych.
xiii Szerzej: Baszyński A., 2014, Koncentracja i konkurencja w sektorach bankowych transformujących się krajów europejskich. Studium teoretyczno-empiryczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego wPoznaniu, Poznań, s. 233-241.
xiv Szerzej: Baszyński A., 2013, Transformacja sektora bankowego w krajach Europy Środkowej, Wschodniej i Południowo-Wschodniej, „Wiadomości