INSTYTUCJE W KRAJACH TRANSFORMUJĄCYCH SIĘ

(1)

INSTYTUCJE W KRAJACH

TRANSFORMUJĄCYCH SIĘ

(2)

(3)

INSTYTUCJE W KRAJACH TRANSFORMUJĄCYCH SIĘ

KATARZYNA SZARZEC (RED.) · ADAM BASZYŃSKI · DAWID PIĄTEK · MICHAŁ PILC

(4)

Autorzy:

Katarzyna Szarzec

Redakcja, Wprowadzenie, Instytucje państwa, karty krajów dotyczące instytucji państw Albania-Litwa, Wnioski Adam Baszyński

Instytucje sektora bankowego, karty krajów dotyczące instytucji sektora bankowego, Wnioski Dawid Piątek

Instytucje państwa, karty krajów dotyczące instytucji państw Łotwa-Węgry, Wnioski Michał Pilc

Instytucje rynku pracy, karty krajów dotyczące instytucji rynku pracy, Wnioski

Recenzent: dr hab. Beata Stępień, prof. nadzw. UEP Redakcja językowa i korekta: Hanna Winiszewska Projekt graficzny: Bożena Wróbel

Złożono krojem Titillium

Wydawca:

Global Development Research Group www.globaldevelopment.org.pl Druk i oprawa:

Drukarnia PAW Szczecin www.paw.szczecin.pl Poznań, 2014

Publikacja dofinansowana przez Narodowe Centrum Nauki

(projekt badawczy pt. „Państwo wobec wolności gospodarczej. Teoria i praktyka

(5)

SPIS TREŚCI

09

INSTYTUCJE PAŃSTWA

05

WPROWADZENIE

11

INSTYTUCJE RYNKU PRACY

13

INSTYTUCJE SEKTORA BANKOWEGO

17

^KARTY^KRAJÓW

77

^WNIOSKI

(6)

(7)

WPROWADZENIE 5

Przeobrażenia, jakie nastąpiły po 1989 r. w krajach Europy Środkowo-Wschodniej i w Związku Radzieckim, gdzie żyło ponad 400 milionów ludzi, miały charakter polityczny, społeczny i gospodarczy. W ich wyniku powstały nowe niepodległe kraje. W 1989 r. grupę tę tworzyło 9 krajówⁱ , a w 2014 r. – 29. Te nowe podmioty prawa międzynaro- dowego powstały wskutek relatywnie pokojowego upadku Związku Radzieckiego, ale też wojen między narodami tworzącymi Jugosławię. We wszystkich tych krajach rozpoczęła się transformacja systemu: od dyktatury do demokracji, od gospodarki centralnie zarządzanej opartej na własności państwowej, do gospodarki rynkowej z do- minującą własnością prywatną. Zmiany polegały więc na wprowadzeniu wolności politycznej i gospodarczej oraz praworządności.

Transformacja gospodarcza wymagała ogromnych zmian instytucjonalnychⁱⁱ. Dotyczyły one również przystoso- wania się państwa do nowych okoliczności gospodarczych. Państwo z jednej strony musi wycofać się z pełnionych w poprzednim ustroju gospodarczym funkcji, a z drugiej – powinno być na tyle silne i sprawne, żeby realizować zadania wynikające z transformacji tj. stabilizować gospodarkę, liberalizować warunki działalności gospodarczej, prywatyzować przedsiębiorstwa i zmieniać otoczenie instytucjonalne (tzw. „paradoks przystosowującego się państwa”ⁱⁱⁱ). Sprawne instytucje państwa – jak wynika z wielu badań – stanowią jeden z fundamentów wzrostu gospodarczego i jego warunek konieczny^iv. „Dobre” rozwiązania instytucjonalne – przez ochronę praw własności, obniżenie kosztów transakcyjnych i efektywne funkcjonowanie mechanizmu rynkowego – promują rozwój przed- siębiorstw, innowacyjność i wzrost produkcji.

Niniejszy Raport jest jednym z rezultatów projektu badawczego finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki pt. „Państwo wobec wolności gospodarczej. Teoria i praktyka transformacji” (DEC-2011/01/B/HS4/00802), któ- rego kierownikiem jest prof. dr hab. Wacław Jarmołowicz i który realizowany jest na Uniwersytecie Ekonomicznym w Poznaniu. Problemem naukowym podejmowanym w projekcie są pytania o relacje, jakie zachodzą między pań- stwem a wolnością gospodarczą i o funkcje, jakie państwo powinno pełnić w gospodarce. Celem badań jest identyfi- kacja i analiza relacji między państwem a wolnością gospodarczą w procesie rozwoju gospodarczego krajów trans- formujących się. Do podjęcia takich badań skłania potrzeba głębszego rozpoznania zależności między państwem a wolnością gospodarczą. W tym kontekście doświadczenia krajów transformujących się (które niedawno musiały na nowo określić rolę państwa w gospodarce i znacząco poszerzyć zakres wolności) stanowią to, co badacze okre- ślają mianem „quasi naturalnego eksperymentu”^v. Niezwykle istotna okazała się obserwacja instytucji formalnych in statu nascendi, która może dostarczyć nowego spojrzenia na badaną relację i pozwolić na weryfikację pojawia- jących się w literaturze wniosków (wysnuwanych na podstawie doświadczeń krajów rozwiniętych) dotyczących wpływu państwa na wzrost gospodarczy i na efektywność funkcjonowania różnych rynków w krajach transformu- jących się. Jednym z zadań badawczych tego projektu jest analiza instytucji formalnych i ich znaczenia w gospodarce krajów transformujących się. Prezentowany raport opiera się na wynikach tych właśnie badań.

Celem raportu jest syntetyczna prezentacja i ocena zmian instytucji w 28 krajach transformujących się po 1989 r.

Instytucje te są rozumiane jako formalne reguły gry, które stanowią proceduralne i regulacyjne rozwiązania instytucjonalne określające strukturę gospodarczą i polityczną kraju^vi. W regułach tych mieści się ustrój polityczny i gospo-

(8)

6

sprzyjające rozwojowi gospodarczemu to takie, które gwarantuje podstawowe prawa człowieka – do wolności politycznej i gospodarczej oraz do własności. Jest to więc państwo demokratyczne i praworządne, które zapewnia wysoką jakość rządzenia. Analizie poddano także rozwiązania instytucjonalne tworzone przez państwo dla dwóch, mających wielkie znaczenie w gospodarce, obszarów - rynku pracy i sektora bankowego. W okresie transformacji zostały one poddane zasadniczym reformom, nadal jednak to państwo określa reguły ich funkcjonowania i przez to ma wpływ na ich efektywność. Utrzymanie pełnego zatrudnienia pozostaje jednym z głównych celów społecz- nych i gospodarczych państwa. W przypadku sektora bankowego zakładano, że stanie się on podstawą rozwoju gospodarki opartej na mechanizmach konkurencji i własności prywatnej.

Z punktu widzenia otoczenia instytucjonalnego kraje transformujące się, przynajmniej w momencie rozpoczęcia transformacji stanowiły dość jednolitą grupę. Podobieństwo to wynikało przede wszystkim ze wspólnego dziedzictwa gospodarki centralnie planowanej. Kraje te charakteryzował niski poziom wolności politycznej i gospodarczej oraz słaba jakość rządzenia. Ponadto społeczeństwa tych krajów wykazywały wysokie deficyty w zakresie demokracji, praworządności i przestrzegania praw człowieka. Na rynku pracy występowały przerost zatrudnienia i niska wydajność pracy, gdyż państwo – przez sieć państwowych przedsiębiorstw – gwarantowało pracownikom pełną ochronę przed utratą pracy. Sektor bankowy z kolei funkcjonował według modelu monopolu zdominowanego przez własność państwową.

Analizą objęto 28 krajów transformujących się, należących do następujących regionów^vii:

- Europa Środkowa i kraje bałtyckie (CEB, ang. Central Europe and Baltic States): Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Słowacja, Węgry;

- Europa Południowo-Wschodnia (SEE, ang. South-East Europe): Albania, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, Czarnogóra, Macedonia, Rumunia, Serbia, Słowenia;

- Rosja i byłe republiki radzieckie z wyłączeniem krajów bałtyckich (CIS, ang. Commonwealth of Independent States): Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzja, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina, Uzbekistan.

Poszczególne kraje zostały scharakteryzowane w raporcie ze względu na instytucje państwa i rozwiązania instytucjonalne funkcjonujące na rynku pracy i w sektorze bankowym. Definicje przyjętych wskaźników i ich źródła podano w słowniku zamieszczonym na końcu raportu. Na początku karty każdego kraju przedstawiono rok roz- poczęcia transformacji ustrojowej^viii i podstawowe dane makroekonomiczne na rok 2012, które pochodzą z baz Banku Światowego i Międzynarodowego Funduszu Walutowego.

W zamierzeniu Autorów raport ma charakter syntetyczny i służy upowszechnieniu wiedzy na temat instytucji formalnych i różnych ścieżek rozwoju polityczno-gospodarczego krajów transformujących się. Raport jest skiero- wany przede wszystkim do urzędników administracji publicznej i decydentów politycznych tworzących regulacje w gospodarce i zapewniających ich realizację (m.in. w zakresie rynku pracy i sektora bankowego), w tym parlamen- tarzystów RP oraz europarlamentarzystów specjalizujących się w problematyce ekonomicznej i polityce wspie- rania rozwoju gospodarczego w krajach transformujących się (w szczególności w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa i Partnerstwa Wschodniego). Potencjalnymi odbiorcami raportu mogą być również przedsiębiorcy przygotowujący się do internacjonalizacji swojej działalności gospodarczej, dziennikarze, pracownicy organizacji pozarządowych, wykonawcy projektów pomocowych, osoby zainteresowane problematyką przemian instytucjonalnych w krajach postsocjalistycznych i inni. Akcent położony na aspekt ustrojowy i instytucjonalny odróżnia prezentowany raport od innych publikacji, które koncentrują się na kwestiach stricte ekonomicznych i politycznych.

Podkreślając popularyzatorski i syntetyczny charakter niniejszej publikacji, Autorzy odwołują się także do wyników innych swoich badań wykonanych w ramach realizacji projektu badawczego i opublikowanych w postaci artykułów naukowych. Artykuły te są przywołane w przypisach tak, by wszyscy zainteresowani mogli do nich sięgnąć. Prze- prowadzone w projekcie badawczym analizy mają charakter kompleksowy i przekrojowy, jak również są oparte na ponad dwudziestoletnim okresie badawczym, co umożliwia ocenę zarówno krótko-, jak i długookresowych kon- sekwencji reform instytucji państwa, rynku pracy i sektora bankowego dla działań podmiotów gospodarujących.

Ujednolicone karty poszczególnych krajów w raporcie przygotowano na podstawie bogatego materiału empirycz- nego, gromadząc w jednym miejscu rozproszone dane, publikowane dotąd w różnych miejscach.

W 2014 r. mija 25 lat od rozpoczęcia bezprecedensowych przemian politycznych i gospodarczych w tym regionie świata. Dlatego warto podjąć próbę oceny zmian instytucji państwa i rozwiązań instytucjonalnych na rynku pracy i w sektorze bankowym krajów transformujących się. Ich doświadczenia mogą być interesujące dla innych państw które przechodzą przez ważne zmiany polityczno-gospodarcze lub stoją u progu ich rozpoczęcia. Niestety, jak wynika z raportu, dotyczy to ciągle wielu z analizowanych krajów. Z porównań sytuacji polityczno-gospodarczej krajów transformujących się płynie główny wniosek, że instytucje tworzone przez państwo mają istotny wpływ

(9)

7

i Były to: Albania, Bułgaria, Czechosłowacja, Jugosławia, Niemiecka Republika Demokratyczna, Polska, Rumunia, Węgry i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR).

ii Bałtowski M., Miszewski M., 2006, Transformacja gospodarcza w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 25.

iii Ahrens J., 2000, Toward a Post-Washington Consensus: The Importance of Governance Structures in Less Developed Countries and Economies in Transition, “Journal for Institutional Innovation, Development and Transition (IB Review)”, vol. 4, s. 9.

iv Zob. Szarzec K., 2013, Państwo w gospodarce. Studium teoretyczne – od Adama Smitha do współczesności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, rozdział 5.

v Acemoglu D., Johnson S., Robinson J.A., 2005, Institutions as a fundamental cause of long-run growth, w: red. P. Aghion, S.N. Durlauf, Handbook of economic growth, vol. 1A, Elsevier, Amsterdam.

vi North D., 1990, Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge Univ. Press, Cambridge, s. 3.

(10)

(11)

INSTYTUCJE PAŃSTWA 9

W krajach transformujących się przejście z autorytarnej gospodarki centralnie zarządzanej do demokratycznej gospodarki rynkowej wymagało zasadniczych reform w zakresie instytucji politycznych i gospodarczych. Jak podkreśla Martin Laar (premier Estonii w latach 1992-1994 i 1999-2002, który przeprowadził ważne reformy gospodarcze), w krajach transformujących się nie można zbudować demokratycznej gospodarki rynkowej bez przyjęcia odpowiednich rozwiązań instytucjonalnych, w tym zapewniających ochronę praw własności, wysoki poziom praworządności i jakość rządzeniaⁱ. Niemałym problemem tych krajów było właśnie to, że po systemie socjalistycznym odziedziczyły one niską efektywność wymiaru sprawiedliwości i aparatu administracyjnego oraz korupcję.

W celu scharakteryzowania instytucji państwa wybrano indeksy wolności politycznej i gospodarczej oraz jakość rządzenia. Koncepcja indeksu wolności politycznej pochodzi z publikacji Freedom House, a indeksu wolności gospodarczej – Heritage Foundation. Za Kaufmannem et al.ⁱⁱ, pod pojęciem jakość rządzenia rozumiemy trady- cje i instytucje, przez które sprawowana jest władza w kraju. Jest ona analizowana w sześciu obszarach (indeksy publikowane przez Bank Światowy): głos obywateli i rozliczalność rządzących, stabilność polityczna i brak przemocy, efektywność rządów, jakość regulacji, rządy prawa i kontrola korupcji. Informacje o systemie politycz- nym i wydarzeniach po 1989 r. pochodzą z oficjalnych stron rządowych poszczególnych krajów, raportów Freedom House, Heritage Foundation, Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju (EBRD) i Banku Światowego.

Pod względem wolności politycznej i gospodarczej zróżnicowanie między krajami transformującymi się jest wy- raźne. Kraje te w różnym stopniu przeszły ewolucję w kierunku demokracji i gospodarki rynkowej. Najszybciej udało się to krajom, dla których ważnym motywatorem były decyzje o wejściu do NATO, OECD i UE. Decydując się na ubieganie się o członkostwo, kraje kandydujące musiały dostosować się do zasad obowiązujących w tych organizacjach, np. demokracji, przestrzegania praw człowieka i wolności obywatelskich oraz promowania otwartej gospodarki rynkowej. Te kryteria członkostwa stały się ważnymi „zewnętrznymi kotwicami“ⁱⁱⁱ i niejako wymusiły kierunek zmian. Zmiany wolności politycznej i gospodarczej na ogół zachodziły równolegle. Kraje o dużym zakresie wolności politycznej charakteryzują się znaczną wolnością gospodarczą i odwrotnie: w krajach, w których system polityczny jest represyjny, poziom wolności gospodarczej jest niski. Co istotne, w krajach transformujących się demokracja i wzrost gospodarczy nie są konkurencyjnymi celami rozwoju, a wolność gospodarcza ma pozytywne oddziaływanie na wzrost gospodarczy^iv. Kraje Europy Środkowej i bałtyckie (CEB) uznane są za w pełni demokratyczne, osiągnęły też poziom wolności politycznej charakterystyczny dla UE-15. Również kraje Europy Południo- wo-Wschodniej (SEE) systematycznie zwiększają poziom wolności obywatelskich i praw politycznych. Natomiast kraje Wspólnoty Niepodległych Państw (CIS) charakteryzują sie niewielkim zakresem wolności politycznej i sytuacja ta nie zmienia się. Według rankingu Freedom House z 2013 r. krajami bez wolności politycznej zaliczanymi do dyktatur były: Azerbejdżan, Białoruś, Kazachstan, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan.

Zakres wolności gospodarczej w krajach CEB zrównał się prawie z tym, jaki oferują państwa UE-15. W krajach SEE także znacząco zwiększył się indeks wolności gospodarczej i zmniejszył dystans w tym względzie do UE-15. W państwach CIS natomiast, po początkowym wzroście indeks wolności gospodarczej ustabilizował się

(12)

10

Pod względem jakości rządzenia nastąpiła wyraźna dywergencja instytucji w krajach transformujących się. Naj- wyższa jakość rządzenia występuje w krajach grupy CEB, a wśród nich najlepsze wyniki osiąga Estonia. W okresie 1996-2012 kraje te zanotowały poprawę, a pod względem kryterium „Stabilność polityczna i brak przemocy/

terroryzmu” kraje CEB osiągnęły poziom UE-15. Chociaż jakość rządzenia w państwach SEE jest wyraźnie niższa niż w CEB, to jednak w badanym okresie uległa również znacznej poprawie. Wśród krajów SEE najlepsze wyniki odnotowywane są w Słowenii. Kraje CIS borykają się z niską jakością rządzenia. W latach 1996-2012 nie odnoto- wano w nich większej poprawy w tym zakresie i wyraźnie odstają one nie tylko od UE-15, ale i pozostałych dwóch grup krajów transformujących się.

i Laar M., 2003, How Estonia Did It, w: Index of Economic Freedom 2002, The Heritage Foundation.

ii Kaufmann D., Kraay A., Zoido-Lobatón P.,1999, Governance Matters, The World Bank, World Bank Institute Policy Research Working Paper no. 2196.

iii Di Tommaso M.L., Raiser M., Weeks M., 2007, Home Grown or Imported? Initial Conditions, External Anchors and the Determinants of Institutional Reform in the Transition Economies, “The Economic Journal”, vol. 117, no. 520.

iv Szarzec K., Piątek D., Pilc M., 2013, Economic Freedom, Democracy and Economic Growth. A Causal Investigation within Transition Countries,

“Post-Communist Economies”, vol. 25, iss. 3.

1995

1990 2000 2005 2010

1995 2000 2005 2010 1995 2000 2005 2010

80 70 60 50 40 30 20 10 0

1996 2004 2012

-1,5 -0,5 0,5 1,5 1,0

2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 7,0

8,0 EFEKTYWNOŚĆ RZĄDÓW GŁOS OBYWATELI I ROZLICZALNOŚĆ RZĄDZĄCYCH

KONTROLA KORUPCJI STABILNOŚĆ POLITYCZNA

I BRAK PRZEMOCY

JAKOŚĆ REGULACJI

PRAWORZĄDNOŚĆ

-1,5 -0,5 0,5 1,5

EFEKTYWNOŚĆ RZĄDÓW

GŁOS OBYWATELI I ROZLICZALNOŚĆ RZĄDZĄCYCH

I BRAK PRZEMOCY/ TERRORYZMU

JAKOŚĆ REGULACJI

PRAWORZĄDNOŚĆ -1,5

-0,5 0,5 1,5

JAKOŚĆ REGULACJI

PRAWORZĄDNOŚĆ -1,5

-0,5 0,5 1,5

JAKOŚĆ REGULACJI

PRAWORZĄDNOŚĆ

INDEKS WOLNOŚCI

GOSPODARCZEJ (LEWA OŚ) INDEKS WOLNOŚCI POLITYCZNEJ (PRAWA OŚ) 1,0

2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 7,0

CEB CIS SEE UE-15 CEB CIS SEE UE-15

CEB CIS SEE UE-15

Rys. 1. Indeks wolności politycznej

Źródło: obliczenia własne na podstawie Freedom House [2014]

Rys. 3. Jakość rządzenia

Źródło: obliczenia własne na podstawie WGI [2014]

Rys. 2. Indeks wolności gospodarczej

Źródło: obliczenia własne na podstawie Heritage Foundation [2014]

Wspólnym problemem wszystkich krajów transformujących się – nawet tych, będącymi członkami UE – są niska jakość regulacji, praworządność i kontrola korupcji. Te cechy opisują system sprawiedliwości i administracji oraz szacunek obywateli i władz dla instytucji, które wyznaczają ramy ich gospodarczych i społecznych relacji. Tak niskie oceny stanowią dziedzictwo poprzedniego ustroju polityczno-gospodarczego, ale też świadczą o nieskuteczności elit rządzących w przyjmowaniu odpowiednich praw i ich egzekwowaniu. Tylko Estonia i Słowenia mają wysokie poziomy praworządności i kontroli korupcji. Najtrudniejsza sytuacja pod tym względem występuje w byłych repu- blikach radzieckich, zwłaszcza w Kirgistanie, Tadżykistanie i Uzbekistanie.

Porównując kraje transformujące się pod względem instytucji państwa i poziomu dochodu per capita nasuwa się następujący wniosek – kraje, w których nie wykształciły się sprawnie działające instytucje państwa, są bardziej narażone na destabilizację polityczną i społeczną oraz niskie tempo wzrostu gospodarczego.

80 70 60 50 40 30 20 10

1995

1990 2000 2005 2010 1990 1995 2000 2005 2010

80 70 60 50 40 30 20 10 0

-1,5 -0,5 0,5 1,5 1,0

2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 7,0

I BRAK PRZEMOCY

JAKOŚĆ REGULACJI

-1,5 -0,5 0,5 1,5

-1,5 -0,5 0,5 1,5 -1,5

-0,5 0,5 1,5

1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 7,0

-1,5 -0,5 0,5 1,5

CEB CIS SEE UE-15

-1,5 -0,5 0,5 1,5 -1,5

-0,5 0,5 1,5

CEB CIS SEE UE-15

STABILNOŚĆ POLITYCZNA I BRAK PRZEMOCY/

TERRORYZMU

JAKOŚĆ REGULACJI

PRAWORZĄDNOŚĆ

1996 2004 2012

KONTROLA KORUPCJI

(13)

11

Instytucje rynku pracy można zdefiniować jako reguły wpływające na zakres wyborów dokonywanych przez uczestników rynku pracy; reguły te dotyczą ilości oferowanej pracy i zatrudnienia oraz wysokości płacy. Instytu- cjami rynku pracy są zatem regulacje prawne określające zasady zatrudniania i zwalniania pracowników, przepisy dotyczące płacy minimalnej i ustalone przez państwo pozapłacowe koszty pracy. Badacze zajmujący się insty- tucjami rynku pracy często poszerzają swoje analizy także o organizacje funkcjonujące na tym rynku (zwłaszcza związki zawodowe) i o prowadzoną przez państwo pasywną i aktywną politykę rynku pracy. Podobne podejście zastosowano również w niniejszym raporcie.

W przypadku rynku pracy trudno określić taki wskaźnik, który umożliwiałby łączną ocenę zmian instytucjonalnych na tym rynku. Co więcej, publikowane indeksy mają różne zakresy czasowe i dostępność. Mając powyższe na uwa- dze, w prezentowanym raporcie wybrano następujące wskaźniki: indeks wolności gospodarczej na rynku pracy opracowany przez Heritage Foundation (publikowany od 2005 r.), indeks elastyczności rynku pracy publikowany przez Światowe Forum Ekonomiczne (od 2006 r.), indeks prawnej ochrony pracowników (EPL) opracowany przez OECD, wysokość pozapłacowych kosztów pracy, stopień uzwiązkowienia, poziom wydatków na aktywną politykę rynku pracy (ALMP), wysokość zasiłku dla bezrobotnych w relacji do średniej płacy oraz maksymalny czas jego wypłacania (wymienione wskaźniki dla niektórych krajów dostępne są już od 1990 r.). Przygotowując opisy dla poszczególnych krajów wykorzystano także artykuły i raporty udostępniane przez Międzynarodową Organizację Pracy. Uzupełniającymi źródłami były publikowane przez Bank Światowy wielkości wskaźnika zatrudnienia i stopy bezrobocia oraz raporty z cyklu Doing Business.

W literaturze często podkreśla się, że instytucje rynku pracy ukształtowały się w krajach transformujących się w sposób bardzo zróżnicowanyⁱ. Pomimo tego zróżnicowania niektórzy badacze starali się wskazać pewne cha- rakterystyczne cechy łączące poszczególne kraje transformujące się. Istnienie takich podobieństw wynika przede wszystkich ze wspólnego dla tych krajów dziedzictwa gospodarki centralnie planowanej, w którym to państwo – przez sieć państwowych przedsiębiorstw – gwarantowało pracownikom pełną ochronę przed ryzykiem utraty pracy. W rezultacie, jedną ze wspólnych cech krajów socjalistycznych przed rozpoczęciem procesu transformacji był przerost zatrudnienia (ukryte bezrobocie) i niska wydajność pracyⁱⁱ.

Sandrine Cazes i Alena Nesporovaⁱⁱⁱ, które jako jedne z pierwszych dokonały kompleksowej analizy instytucji rynku pracy w krajach postsocjalistycznych, stwierdziły, że w latach 90. XX w. poszczególne kraje – w zależności od postępów w procesie transformacji – w różnym stopniu zrezygnowały z modelu ochrony pracowników za pośrednictwem przedsiębiorstw. W krajach Europy Środkowej i bałtyckich (CEB) odpowiedzialność za zabezpie- czenie pracowników przed skutkami utraty pracy została w znacznym stopniu przeniesiona z przedsiębiorstw na instytucje państwowe. Złagodzono przepisy kodeksu pracy dotyczące zatrudniania i zwalniania pracowników, wprowadzono stosunkowo hojne systemy zasiłków dla bezrobotnych i uruchomiono programy aktywnej polityki rynku pracy. Poszczególne rozwiązania instytucjonalne starano się przy tym wzorować na rozwiązaniach wystę- pujacych w krajach należących do UE-15. Efektem tych zmian był szybki wzrost stóp bezrobocia i spadek wskaź- ników zatrudnienia oraz dynamiczny wzrost produktywności pracy i płac realnych.

INSTYTUCJE RYNKU PRACY

(14)

12

W efekcie, w krajach tych prawna ochrona pracowników była ogólnie wyższa, niższe były wydatki na aktywną i pa- sywną politykę rynku pracy. Co więcej, przedsiębiorstwa z tej grupy krajów w sytuacji spadku koniunktury często nie decydowały się na zwalnianie pracowników (jak to miało miejsce w krajach CEB), wolały bowiem redukować liczbę godzin pracy lub wstrzymywać się z wypłatą wynagrodzeń. W rezultacie, w krajach tych notowano niższe stopy bezrobocia i wyższe wskaźniki zatrudnienia oraz mniejszy wzrost produktywności pracy i płac realnych.

W pierwszych latach XXI w. różnice między poszczególnymi regionami zaczęły się zmniejszać. W krajach CEB na- stąpiło obniżenie stóp bezrobocia i wzrost wskaźników zatrudnienia, podczas gdy wiele krajów CIS i SEE dokonało liberalizacji prawa pracy. Cechą odróżniającą kraje CEB od pozostałych państw pozostały większe wydatki na po- litykę rynku pracy. Natomiast zjawiskiem charakterystycznym dla prawie wszystkich krajów transformujących się był znaczny spadek stopnia uzwiązkowienia.

Analizowane grupy krajów transformujących się ciągle różnią się także pod względem stopnia przestrzegania istniejących regulacji prawnych. Prawo pracy w największym stopniu przestrzegane jest w krajach, które wstąpiły do UE. W pozostałych państwach stopień jego respektowania jest już dużo mniejszy, a prawna ochrona pracow- ników często nie dotyczy osób zatrudnionych w sektorze nieformalnym, zwłaszcza jeżeli są to imigranci. W rezultacie, w przypadku wielu analizowanych krajów spoza UE prezentowane wskaźniki instytucjonalne w mniejszym stopniu odzwierciedlają rzeczywiste „reguły gry” na rynku pracy, niż ma to miejsce w krajach należących do UE.

1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 0

10 20 30 40 50 60 70

1995 2000 2005 2010

IEF FREEDOM HOUSE 1996 2004 2011

60%

55%

50%

45%

40%

CEB CIS SEE UE-15

20%

15%

10%

5%

CEB CIS SEE UE-15

2005

1995 1999 2003 2007 2010

70

65 3,5

3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0

60

55

50

GOVERNMENT EFFECTIVENESS VOICE AND ACCOUNTABILITY

-0.5 -1.5 0.5 1.5

CONTROL OF CORRUPTION POLITICAL STABILITY

NO VIOLENCE

REGULATORY QUALITY

RULE OF LAW 1995 2000 2005 2010 1995 2000 2005 2010

Rys. 1. Indeks prawnej ochrony pracowników (EPL)

Źródło: Lehmann iMuravyev [2012], OECD Rys. 2. Indeks wolności na rynku pracy Źródło: Heritage Foundation [2014]

1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 0

10 20 30 40 50 60 70

1995 2000 2005 2010

IEF FREEDOM HOUSE 1996 2004 2011

60%

55%

50%

45%

40%

CEB CIS SEE UE-15

20%

15%

10%

5%

CEB CIS SEE UE-15

2005

1995 1999 2003 2007 2010

70

65 3,5

3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0

60

55

50

-0.5 -1.5 0.5 1.5

NO VIOLENCE

REGULATORY QUALITY

RULE OF LAW 1995 2000 2005 2010 1995 2000 2005 2010

Rys. 3. Wskaźnik zatrudnienia

Źródło: World Bank [2014], World Development Indicators (http://databank.worldbank.org/data/databases.aspx; odsłona zdnia: 03.02.2014)

Rys. 4. Stopa bezrobocia

Źródło: World Bank [2014], World Development Indicators (http://databank.worldbank.org/data/databases.aspx; odsłona zdnia: 03.02.2014)

(15)

INSTYTUCJE SEKTORA BANKOWEGO 13

Na transformację gospodarki składają się trzy procesy: stabilizacja, liberalizacja i budowanie instytucji ryn- kowychⁱ. Dotyczy to również sektora bankowego. Dwa pierwsze procesy zostały zrealizowane w większości krajów transformujących się, ostatni tylko w niektórych. Tym samym w części krajów nie wykształciła się ostateczna struktura rynku, w tym rynku usług bankowych. Ewentualna niedojrzałość sektorów bankowych wiąże się z lukami legislacyjnymi i instytucjonalnymi.

Kraje, które na przełomie lat 80. i 90. XX w. weszły na ścieżkę transformacji, od ponad dwóch dekad budują systemy bankowe na miarę potrzeb gospodarki rynkowej. Prawdopodobnie w żadnej innej dziedzinie system organizacyjny centralnego planowania typu radzieckiego oraz kapitalistycznej gospodarki rynkowej nie różni- ły się tak bardzo, jak w zakresie finansówⁱⁱ. Jak zauważa Joseph E. Stiglitzⁱⁱⁱ „jeśli kapitał jest sercem kapitali- zmu, to dobrze funkcjonujące rynki kapitałowe są sercem dobrze funkcjonującej gospodarki kapitalistycznej”.

Zatem „restrukturyzacja, prywatyzacja i reforma systemu bankowego muszą być prowadzone razem”^iv. Za- danie to traktowano priorytetowo, zakładając, że sektor bankowy stanie się podstawą rozwoju gospodarki opartej na mechanizmach konkurencji i prywatnej własności – zjawiskach nieobecnych w tej części świata przez dziesięciolecia^v.

W ciągu ponad dwóch dekad systemy bankowe krajów transformujących się przeszły bezprecedensową transformację od modelu monopolu zdominowanego przez własność państwową, do modelu konkurencji z przewagą prywatnych inwestorów zagranicznych. Towarzyszyło temu pośpieszne usprawnianie otoczenia instytucjonalnego i ujednolicanie sektorów bankowych^vi.

Proces reform sektora bankowego podzielić można na kilka etapów. Pierwszym było ustanowienie dwuszczeblowego sektora bankowego, najczęściej na drodze wyodrębnienia funkcji banków komercyjnych z banku centralnego. W drugim etapie dokonywano liberalizacji stóp procentowych i alokacji kredytu, ograniczając stosowanie bezpośredniego kredytowania lub zwiększając swobodę w zakresie kształtowania stóp procentowych. Trzecim etapem był postęp w ustanawianiu wypłacalności banków, ram nadzoru bankowego i regulacji ostrożnościowych. Celem tych działań była pełna liberalizacja stóp procentowych z niewielkimi preferencjami w dostępie do taniego refinansowania, znaczący poziom kredytowania prywatnych przedsię- biorstw i znacząca obecność banków prywatnych. Czwartym krokiem był istotny ruch prawa bankowego i regulacji rynku w stronę standardów Banku Rozrachunków Międzynarodowych (ang. Bank for International Settlements, BIS). Celem tego posunięcia była dobrze funkcjonująca konkurencja bankowa i skuteczny nadzór, znaczący okres kredytowania przedsiębiorstw prywatnych i wyraźne pogłębienie rynku finansowego. Piątym – ostatnim – etapem było ustanowienie standardów i norm działania charakterystycznych dla rozwiniętych gospodarek przemysłowych. Oznacza to pełną konwergencję prawa bankowego i regulacji ze standarda- mi BIS oraz świadczenie pełnego zestawu konkurencyjnych usług bankowych^vii. Postęp reform bankowych w krajach transformujących się (ang. Transition Countries, TC) w podziale na grupy terytorialne, tj. kraje Europy Środkowej i bałtyckie (CEB), Europy Południowo-Wschodniej (SEE) i Wspólnoty Niepodległych Państw (CIS) ilustruje rysunek 1.

(16)

14

zbrojnymi na tle narodowościowym, kontynuowały ścieżkę reform w tempie wytyczonym przez kraje CEB.

Natomiast kraje CIS, przeprowadzające reformy bankowe w szybkim tempie w latach 1992-1995, spowolniły proces przemian, nie osiągając pełnej liberalizacji stóp procentowych i rynkowej alokacji kredytu w gospodarce. Wynik postępu reform bankowych dla krajów transformujących się ogółem jest wypadkową zilustrowaną na rysunku 1 linią TC.

Jeszcze w pierwszej połowie lat 90. XX w. we wszystkich krajach transformujących się ustanowiono dwusz- czeblowe sektory bankowe. Proces ten polegał na odgórnym wyodrębnieniu funkcji komercyjnych ze struktur monobanków centralnych przez ustanowienie banków komercyjnych i wyposażenie ich w aktywa, czego celem miała być późniejsza prywatyzacja państwowych banków komercyjnych. Ponadto, oddolne inicjatywy założycielskie w połączeniu z dość liberalną polityką licencjonowania działalności bankowej prowadziły do powstawania banków prywatnych.

Liberalizacja stóp procentowych doprowadziła do rynkowej alokacji kredytu w gospodarce. Stopniowo ogra- niczano dostęp do preferencyjnego finansowania gospodarki. Rządy poszczególnych krajów pozostawiły so- bie możliwość ingerowania w rynek za pomocą specjalnych rządowych instytucji kredytowych pozostających własnością państwa, np. polski Bank Gospodarstwa Krajowego, czeski Bank Eksportu, czy chorwacki Bank Odbudowy i Rozwoju. Aktywa banków w większości krajów transformujących się pozostają pod kontrolą in- westorów prywatnych, głównie zagranicznych.

W rezultacie problemu tzw. złych długów, nierzadko odziedziczonych po poprzednim systemie lub narosłych w wyniku programów restrukturyzacji gospodarek, pojawiła się potrzeba określenia ram nadzoru bankowego, w tym ustanowienia standardów wypłacalności i ubezpieczenia depozytów. Wszystkie kraje transformujące się określiły współczynniki wypłacalności na poziomie zgodnym z wytycznymi bazylejskiego Komitetu Nadzoru Bankowego (na poziomie nie mniejszym niż 8%). Ponadto większość z nich (wyjątek stanowią tylko Gruzja i Turk- menistan) wdrożyła systemy ubezpieczenia depozytów. Administrację funduszem gwarantującym wypłaty depozytów powierzono najczęściej specjalnie wyodrębnionej instytucji bądź – rzadziej – bankowi centralnemu.

Budowa instytucji rynku usług bankowych miała na celu stworzenie konkurencji bankowej i pogłębienie zakresu pośrednictwa kredytowego. Reformy bankowe doprowadziły do odejścia od monopolu państwa i powstania konkurencji na rynku usług bankowych. Kraje transformujące się charakteryzuje zróżnicowany stopień koncentracji sektorów bankowych i konkurencji na rynku usług bankowych. Liczba i rozkład wiel- kości podmiotów sektorów bankowych krajów transformujących się istotnie się różnią: od sektorów nie- skoncentrowanych (m.in. Bułgaria, Polska, Rosja), przez sektory o umiarkowanej koncentracji (m.in. Czechy, Rumunia, Węgry), po sektory wysoko skoncentrowane (m.in. Albania, Białoruś, Czarnogóra), w tym skrajnie (Estonia)^viii.

Rys. 1. Indeks reform bankowych wkrajach transformujących się Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: EBRD [2012], Transition indicators by sector; http://www.ebrd.com/pages/

research/economics/data/macro.shtml; odsłona zdnia 18.05.2012

Rys. 2. Zakres pośrednictwa kredytowego wkrajach transformujących się w2011 r.

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych: World Bank [2012], World Development Indicators, http://data.worldbank.org/data- catalog/world-development-indicators; odsłona zdnia 20.07.2012

1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 10

20 30 40 50 60 70 4,0

3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0

100

5000 10000 15000 20000 25000

90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 0

10 20 30 40 50 60 70

1995 2000 2005 2010

IEF FREEDOM HOUSE

DOCHÓD PER CAPITA (USD)

KREDYT W RELACJI DO PKB (%)

VOICE AND ACCOUNTABILITY

-1.5 -0.5 0.5 1.5

NO VIOLENCE

REGULATORY QUALITY

INDEKS REFORM BANKOWYCH UDZIAŁ SEKTORA PRYWATNEGO W AKTYWACH BANKÓW

10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

0,10,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0

3,0 2,0 1,0 1995

1990 2000 2005 2010

CEB CIS SEE TC

LVA BGR BIH

SRBMNE ROM

KAZ BLR RUS

LTU POL HRVHUN

MKD ARM ALB GEO MDA UZB

TKM AZE

SVK CZE

TJK KGZ UKR

EST

SVN

TKM AZE

KAZBLRRUS LTU POL SRBMNE MKDALB GEOARM MDA

TJK KGZUZB

SVK CZE HRVHUN

EST SVN LVA BGR UKR BIH

ROM

1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 0

10 20 30 40 50 60 70 4,0

3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0

100

5000 10000 15000 20000 25000

90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

1995 2000 2005 2010 1990 1995 2000 2005 2010

IEF FREEDOM HOUSE

1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 0

10 20 30 40 50 60 70

1995 2000 2005 2010

IEF FREEDOM HOUSE

1996 2004 2011 1990 2000 2010 POLE POWIERZCHNI

TRB (LEWA OŚ) KREDYT DLA SEKTORA PRYWATNEGO (W RELACJI DO PKB, PRAWA OŚ) DOCHÓD PER CAPITA (USD)

KREDYT W RELACJI DO PKB (%)

GOVERNMENT EFFECTIVENESS

VOICE AND ACCOUNTABILITY

-0.5 -1.5 0.5 1.5

NO VIOLENCE

REGULATORY QUALITY

INDEKS REFORM PRZEDSIĘBIORSTW RULE OF LAW

10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

0,0 0,10,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0

3,0 2,0 1,0 1995

1990 2000 2005 2010

CEB CIS SEE TC

LVA BGR BIH

SRBMNE ROM

KAZ BLR RUS

LTU POL HRVHUN

MKD ARM ALB GEO MDA UZB

TKM AZE

SVK CZE

TJK KGZ UKR

EST

SVN

TKM AZE

KAZBLRRUS LTU POL SRBMNE MKDALB GEOARM MDA

TJK KGZUZB

SVK CZE HRVHUN

EST SVN LVA BGR UKR BIH

ROM

Ocena transformacji sektorów bankowych nie powinna ograniczać się wyłącznie do sprawdzenia tego, czy zalecenia odnośnie do przekształceń zostały wypełnione, lecz warto by objęła także ewaluację głównych funkcji banków, tj. świadczenia usług bankowych dla przedsiębiorstw i gospodarstw domowych. Na najbar- dziej podstawowym poziomie ocena taka obejmuje usługi depozytowo-kredytowe. Zagregowaną miarą rozwoju bankowości może być kredyt wewnętrzny w relacji do PKB^ix. Na rysunku 2. zaprezentowano poziom kre-

(17)

15

i Anderson R.W., Kegels Ch., 1998, Transition Banking. Financial Development of Central and Eastern Europe, Clarendon Press, Oxford, s. 257.

ii Ibidem, s. vii.

iii Stiglitz J.E., 1994, Whither Socialism?, MIT Press, Cambridge, s. 207.

iv Brainard L., 1991, Strategies for Economic Transformation in Central and Eastern Europe: The Role of Financial Market Reform, w: Blommestein H., Marrese M. (eds.), Transformation of Planned Economies, OECD Paris, s. 95.

v Barisitz S., 2008, Banking in Central and Eastern Europe 1980-2006, Routledge, Abingdon, s. 20.

vi Bonin J.P., Schnabel I., 2011, The Great Transformation: From Government-owned to Foreign-controlled Banking Sectors, “Economics of Transition”, vol. 19, no. 3, s. 397.

vii EBRD, 2010, Transition Report 2010. Recovery and Reform, http://www.ebrd.com/transitionreport; odsłona z dnia 08.07.2012, s. 157.

viii Baszyński A., 2014, Koncentracja i konkurencja w sektorach bankowych transformujących się krajów europejskich. Studium teoretyczno-

dytu wewnętrznego w relacji do PKB we wszystkich krajach transformujących się w 2011 r. oraz oszacowany poziom tego kredytu (wzorzec) dla gospodarki rynkowej na porównywalnym poziomie rozwoju. Rysunek 2.

wskazuje, że najbliżej wzorca wielkości kredytu dla gospodarki znajdują się kraje bałtyckie i z regionu SEE, a najdalej – grupa krajów CIS leżąca w Azji Centralnej.

W kartach charakteryzujących rozwój instytucjonalny sektorów bankowych w poszczególnych krajach podano: okres rozpoczęcia reform (ustanowienie dwuszczeblowego sektora bankowego), liczbę instytucji kredytowych, dominujący model bankowości komercyjnej, system kursu walutowego i alokacji kredytu w gospodarce, ramy instytucjonalne nadzoru bankowego i ogólny postęp w zakresie wdrażania reform bankowych.

Postęp reform bankowych zmierzono za pomocą pola powierzchni trójkąta reform bankowych (TRB). Trójkąt (postępu) reform bankowych jest modelem będącym próbą określenia kryteriów oceny reform bankowych.

Wierzchołki trójkąta wskazują skrajne wartości następujących mierników reform: indeksów reform bankowych i przedsiębiorstw EBRD oraz wskaźnika udziału banków prywatnych w aktywach sektora bankowego.

Pole powierzchni tak otrzymanego trójkąta stanowi relatywną miarę postępu reform rynku usług bankowych.

Zwiększanie się pola powierzchni trójkąta oznacza postęp w zakresie reform, natomiast zmniejszanie - regres.

(18)

(19)

KARTY KRAJÓW A

B C G E K L Ł M P

R S U T

ALBANIA ARMENIA AZERBEJDŻAN BIAŁORUŚ

BOŚNIA I HERCEGOWINA BUŁGARIA

CHORWACJA CZARNOGÓRA CZECHY ESTONIA GRUZJA KAZACHSTAN KIRGISTAN LITWA ŁOTWA MACEDONIA MOŁDAWIA POLSKA ROSJA RUMUNIA SERBIA SŁOWACJA SŁOWENIA TADŻYKISTAN TURKMENISTAN UKRAINA UZBEKISTAN

(20)

(21)

ALBANIA 19

INFORMACJE

OGÓLNE (2012)

¹⁹⁸⁹ ¹⁹⁹⁰ ¹⁹⁹¹ ¹⁹⁹² ¹⁹⁹³

INSTYTUCJE PAŃSTWA

LUDNOŚĆ...3,2 MLN

PKB PER CAPITA (PPP)...9 443 USD PKB...12,6 MLD USD

INFLACJA (CPI)...2,0% 5-LETNIA ŚREDNIA STOPA WZROSTU PKB...3,8%

BEZROBOCIE...14,7% DŁUG PUBLICZNY...61,4% PKB

Transformacja ustrojowa w Albanii rozpoczęła się w 1991 r., kiedy to odbyły się pierwsze wolne wybory. Wygrali je jednak komuniści. Rok później, po kolej- nych wyborach, powstał niekomunistyczny rząd, a na prezydenta wybrano przywódcę opozycyjnej do tej pory Partii Demokratycznej, Saliego Berishę. W tym roku wprowadzono program stabilizacji makroeko- nomicznej. Druga połowa lat 90. XX w. w Albanii cha- rakteryzowała się dużą niestabilnością polityczną, niepokojami społecznymi, przemocą i korupcją rzą- dzących. W 1997 r. doszło do krachu piramid finanso- wych, co spowodowało zamieszki i utratę kontroli nad częścią kraju przez rząd oraz wcześniejsze wybory parlamentarne. Albania jest członkiem Rady Europy (1995), WTO (2000) i NATO (2009). Od 2003 r. Albania

ma status potencjalnego kandydata na członka UE.

Niestabilność polityczna i nadużycia władzy spra- wiły, że demokracja w Albanii przez wiele lat była przykładem demokracji fasadowej. Zwiększenie wol- ności politycznej jest w tym kraju obserwowane po 2000 r. W tym roku wprowadzono nowe prawo wyborcze, które usprawniło system wyborów. Sytuacja zaczęła poprawiać się po wyborach parlamentarnych w 2001 r., jednak wskaźnik wolności politycznej jest nadal niski i Albania uznawana jest za kraj częścio- wo wolny. Poważnym problemem pozostają korupcja i ochrona praw własności (wskaźniki wolności gospodarczej w tych obszarach wynoszą odpowied- nio 30,4 i 30 w 2013 r.). Mimo wszystko, w latach 1994-2013 wolność gospodarcza w Albanii znacząco się zwiększyła (wskaźnik IEF wzrósł o ponad 17 punk- tów) i obecnie kraj ten należy do grupy umiarkowanie wolnych. Chociaż wskaźniki dotyczące praworząd- ności i stabilności politycznej są nadal na niskim poziomie (-0,57 oraz -0,16), to jednak jakość rządzenia uległa pewnej poprawie.

1995

1990 2000 2005 2010

80 70 60 50 40 30 20 10 0

1996 2004 2012

-1,5 -0,5 0,5 1,5

INDEKS WOLNOŚCI INDEKS WOLNOŚCI 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 7,0

I BRAK PRZEMOCY

JAKOŚĆ REGULACJI

PRAWORZĄDNOŚĆ

(22)

20 INSTYTUCJE RYNKU PRACY

INSTYTUCJE SEKTORA BANKOWEGO

Reformy albańskiego sektora bankowego rozpoczęto w latach 90. XX w. Dwuszczeblowy sektor bankowy, ustanowiony w kwietniu 1992 roku, składa się z banku centralnego (BA) i banków komercyjnych (16). W ban- kowości komercyjnej, zdominowanej przez inwestorów zagranicznych (>90%), dominuje model banku uniwer- salnego. W rezultacie reform bankowych osiągnięto pełną liberalizację stóp procentowych, upłynniono kurs walutowy leka (ALL), wprowadzono system ubezpie- Prawo pracy w Albanii jest stosunkowo restryk- cyjne i nie było w znaczny sposób liberalizowane w latach 1995-2013. Na dość wysokim poziomie utrzymywana jest płaca minimalna. W strukturze zatrudnienia przeważają osoby pracujące w rolnic-

czenia depozytów (DIA) i określono współczynnik wy- płacalności na poziomie 12%. Kształt TRB wskazuje na nierównomierny postęp w budowaniu instytucji sektora bankowego w Albanii. Daleko posuniętej prywatyza- cji banków nie towarzyszą postępy w zakresie reform banków i przedsiębiorstw. Pole powierzchni TRB wskazuje na istotną lukę transformacyjną w stosunku do uprzemysłowionych gospodarek rynkowych. Zakres po- średnictwa bankowego, mierzony kredytem dla sektora prywatnego w relacji do PKB, nie przekracza 40% i jest niski w odniesieniu do gospodarki na danym poziomie rozwoju. Albanię cechuje stabilny sektor bankowy.

twie – jak szacuje Bank Światowy w 2010 r. ponad 40% osób zatrudnionych było w sektorze rol- niczym. Bardzo wysoki jest odsetek pracowników zatrudnionych nieformalnie, który w zależności od metody szacunku oceniany jest na 30% do 60%

całości zatrudnienia. Istotnym problemem pozostaje wysoki poziom bezrobocia długookresowego, który w 2010 r. przekraczał 85% całości bezrobocia oraz znacząca emigracja zarobkowa (w 2012 r. transfe- ry pieniężne przesyłane przez emigrantów stanowiły 8% PKB).

Tab. 1. Wskaźniki instytucjonalne rynku pracy

Źródło: Lehmann iMuravyev [2012] Rys. 3. Indeks wolności na rynku pracy iindeks elastyczności rynku pracy Źródło: Heritage Foundation [2014], World Economic Forum [2013]

1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 0

10 20 30 40 50 60 70

1995 2000 2005 2010 2005 2010

1990 1995 2000 2005 2010

IEF INDEKS ELASTYCZNOŚCI

RYNKU PRACY (PRAWA OŚ) FREEDOM HOUSE

3,0 3,5 4,0 4,5 0

10 20 30

1995 2000 2005 2010

IEF FREEDOM HOUSE

1996 2004 2011

1990 2000 2010 POLE POWIERZCHNI

TRB KREDYT DLA SEKTORA

PRYWATNEGO

2,6 2,1

1995 2007 100

90 80 70 60 50 40 30 20

6,2 5,8 5,4 5,0 4,6 4,2 3,8 3,4 3,0

- 33,4%

45% 18%

- 0,1%

- 20%

12 MIES. 12 MIES.

INDEKS PRAWNEJ OCHRONY PRACOWNIKÓW (EPL) UDZIAŁ PODATKÓW I SKŁADEK NA UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE W KOSZTACH PRACY

ZASIŁEK DLA BEZROBOTNYCH W RELACJI DO ŚREDNIEJ PŁACY ZASIŁEK DLA BEZROBOTNYCH - MAKSYMALNY CZAS WYPŁACANIA WYDATKI NA ALMP

JAKO ODSETEK PKB ODSETEK PRACOWNIKÓW NAJEMNYCH NALEŻĄCYCH DO

ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH INDEKS WOLNOŚCI NA

RYNKU PRACY (LEWA OŚ) GOVERNMENT

EFFECTIVENESS VOICE AND ACCOUNTABILITY

-1.5 -0.5 0.5 1.5

CONTROL OF CORRUPTION

INDEKS REFORM BANKOWYCH

POLITICAL STABILITY NO VIOLENCE

REGULATORY QUALITY

UDZIAŁ SEKTORA PRYWATNEGO W AKTYWACH BANKÓW

INDEKS REFORM PRZEDSIĘBIORSTW

RULE OF LAW

Pole powierzchni trójkąta reform bankowych (lewa oś)

Kredyt dla sektora prywatnego (w relacji do PKB, prawa oś)

10 20 30 40 50 60

0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8

1995 r. 2007 r.

Indeks prawnej ochrony

pracowników (EPL) 2,6 2,1

Udział podatków i składek na

ubez. społ. w kosztach pracy - 33,4%

Zasiłek dla bezrobotnych w

relacji do średniej płacy 45% 18%

Zasiłek dla bezrobotnych -

maks. czas wypłacania 12 mies. 12 mies.

Wydatki na ALMP jako odsetek

PKB - 0,1%

Odsetek prac. najemnych

należących do związków zaw. - 20%

Wskaźniki instytucjonalne rynku pracy

1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 0

10 20 30 40 50 60 70

1995 2000 2005 2010 1990 1995 2000 2005 2010

1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 0

10 20 30 40 50 60 70

1995 2000 2005 2010

IEF FREEDOM HOUSE

-1.5 -0.5 0.5 1.5

NO VIOLENCE

REGULATORY QUALITY

RULE OF LAW

10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

0,0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0

3,0 2,0 1,0

(23)

ARMENIA 21

INFORMACJE

OGÓLNE (2012)

¹⁹⁸⁹ ¹⁹⁹⁰ ¹⁹⁹¹ ¹⁹⁹² ¹⁹⁹³

INSTYTUCJE PAŃSTWA

W 1991 r. Armenia ogłosiła niepodległość od Związku Radzieckiego, a rok później rozpoczęła się transformacja ustrojowa. Pierwszym prezydentem niepodle- głego państwa został Lewon Ter-Petrosjan, wcześniej zasiadający we władzach Armeńskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Urząd sprawował do 1998 r. Sy- tuacja gospodarcza Armenii po ogłoszeniu niepodległo- ści była bardzo trudna. W najgorszym 1993 r. produkcja spadła do poziomu 40,7% z 1991 r. Dodatkowo wy- stępowała bardzo wysoka inflacja (3731,8% w 1993 r.

i 5273,4% w 1994 r.), którą udało się opanować dopie- ro po wprowadzeniu programu stabilizacji makroeko- nomicznej w grudniu 1994 r. Armenia jest człon- kiem Wspólnoty Niepodległych Państw (1991), Rady Europy (2001), WTO (2003), ma status obserwatora

w Euroazjatyckiej Wspólnocie Gospodarczej (2003).

Okres prezydentury Ter-Petrosjana był zdominowany przez ograniczanie działalności partii opozycyjnych, korupcję i zaangażowanie w konflikt w Górskim Kara- bachu. Od 2004 r. w Armenii następuje ograniczenie wolności politycznej z powodu niespełnienia standar- dów demokracji przez wybory i prześladowania zwo- lenników opozycji. Pod względem indeksu Freedom House Armenia uznawana jest za kraj częściowo wolny. Wprowadzone w 2011 r. nowe prawo wyborcze umożliwiło przeprowadzenie pokojowych wyborów parlamentarnych, które odbyły się w maju 2012 r. Wol- ność mediów jest jednak poważnie ograniczona, oprócz tego występują korupcja i nepotyzm, a przedstawicie- le władz zazwyczaj nie ponoszą odpowiedzialności za swoje nadużycia. Pod względem indeksu wolności gospodarczej Armenia jest uznawana za kraj umiarkowanie wolny, chociaż blisko jej do kategorii kraju w za- sadzie wolnego. Wskaźniki jakości rządzenia znajdują się na niskim poziomie, ale pozytywnie należy ocenić

„Jakość regulacji” (0,33 w 2012 r.).

LUDNOŚĆ...3,0 MLN

PKB PER CAPITA (PPP)...6 645 USD PKB...10 MLD USD

INFLACJA (CPI)...2,5% 5-LETNIA ŚREDNIA STOPA WZROSTU PKB...1,0%

BEZROBOCIE...18,5% DŁUG PUBLICZNY...38,9% PK

1995

1990 2000 2005 2010

80 70 60 50 40 30 20 10 0

1996 2004 2012

INDEKS WOLNOŚCI INDEKS WOLNOŚCI

-1,5 -0,5 0,5 1,5 1,0

2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 7,0

I BRAK PRZEMOCY

JAKOŚĆ REGULACJI

PRAWORZĄDNOŚĆ