Integracja

Czwartym pojęciem istotnym w tym rozdziale jest integracja. Jak już zauważo-no, jest ono niekiedy używane w znaczeniu aktywizacji bądź jako jego uzupeł-nienie lub zwrot podporządkowany. Pojęcie integracji (społecznej) stanowi sy-nonim spójności, mechanizmu koordynacji funkcji systemu oraz adaptacyjności ludzi do jego wartości, norm, instytucji i  sposobów komunikacji (Klimczuk, 2010). Jest to stan idealny, docelowy, w  którym stosunki między jednostkami i grupami (w tym grupami wieku) są pełne harmonii; stan realizacji potencjału osobowości i  podmiotowego działania przy wysokim poziomie zaspokojenia potrzeb materialnych. Jak twierdzi Jan Turowski (1993, s. 129), są to „procesy jednoczenia elementów i  części składowych w  jedną całość”. Obejmują one

wszystkie „interakcje między składowymi częściami czy grupami, które pro-wadzą do ich powiązania, kooperacji, koegzystencji, dostosowania się czy do rozwiązywania konfliktów” (Turowski, 1993, s. 129). Istnieją przede wszystkim dwie płaszczyzny integracji: 1) normatywna – stan i  stopień, w  jakim „syste-my wartości wyznawane przez członków grupy i  ich zachowania są zgodne z  systemami wartości i  wzorami zachowań obowiązującymi w  danej grupie”

(Turowski, 1993, s. 131); 2) funkcjonalna – „stan i  stopień zgodności ról spo-łecznych pełnionych przez członków grupy oraz funkcji i zadań wykonywanych przez instytucje grupowe z  rolami i  funkcjami im przypisywanymi, oraz stan i  stopień, w  jakim wykonują je w  sposób zharmonizowany” (Turowski, 1993, s.  131). W  literaturze wyróżnia się także integrację w  wymiarze kulturalnym oraz komunikacyjnym (Chabior, 2012, s. 38). Pierwsza dotyczy stanu zgodności między standardami i  wzorami kulturowymi (np. w  zakresie zachowań kon-sumpcyjnych osób starszych, spędzania czasu wolnego, stylu życia) w  danej grupie a  wzorami alternatywnymi np. w  subkulturach. Integracja komunika-cyjna dotyczy zaś rodzajów i  stopnia intensywności stosunków i  kontaktów społecznych między przedstawicielami grup czy pokoleń (w  uproszczeniu np.

w podziale na osoby młode, osoby w wieku średnim, osoby starsze).

Każda zbiorowość wypracowuje przynajmniej minimalne mechanizmy pod-trzymywania integracji społecznej. Zdaniem Clausa Offego (1999, s. 183–184) mechanizmy te przybierają trzy formy (kulturową, gospodarczą i  polityczną) oraz przejawiają się na trzech poziomach organizacji życia społecznego (makro-, mezo- i  mikrostrukturalnym) (tabela 11). Integracja dotyczy zatem kolejno:

1)  świadomości jedności społeczeństwa, w  którą wierzą jego członkowie oraz która ma podstawy w historii, języku, tradycji i religii; 2) zdolności wytwórczych do zaspokojenia potrzeb materialnych i bezpieczeństwa socjalnego na poziomie adekwatnym do możliwości; oraz 3) zdolności instytucji do rozwiązywania, tłumienia, regulowania i  centralizacji konfliktów politycznych na podstawie konstytucyjnych regulacji prawnych. Te trzy formy dotyczą nie tylko państw, narodów, klas i warstw (poziom makro), lecz także struktur pośrednich, takich jak społeczności lokalne, partie polityczne, organizacje pozarządowe i korpora-cje zawodowe (poziom mezo), oraz relacji w małych grupach, kręgach towarzy-skich i wspólnotach (poziom mikro).

Możliwa jest też sytuacja odwrotna, czyli stan dezintegracji, który dostrze-galny jest przeważnie w płaszczyźnie normatywnej. Do rozpadu zwartości grup prowadzą m.in. brak informacji i  łączności między członkami, ich wysoka ruchliwość społeczna, heterogeniczność grupy oraz konflikt ról społecznych (Turowski, 1993, s. 132–136). Przykładem jest konflikt pokoleń jako „odmiana konfliktu kulturowego nasilająca się w okresach szybkich zmian kulturowych, gdy pokolenie młodsze internalizuje nowe wzory kulturowe odmienne od wzo-rów typowych dla pokolenia starszego” (Sztompka, 2002, s. 254). Istotę stanowią tu przejawy niechęci, akty wrogości lub walki między zbiorowościami o 

od-Tabela 11. Formy i  poziomy integracji społecznej Formy

integracji

Przejawy integracji na poziomach społeczeństwa

makro mezo mikro Gospodarcza zdolności wytwórcze do

zaspokojenia potrzeb swo-ją tożsamość i  program ujmują w  kategoriach ekonomicznych

racjonalnie realizowa-ne interesy i  potrzeby klientów państwa

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Offe (1999, s. 184).

miennej kulturze, czyli całościowym sposobie życia obejmującym wzory dzia-łania, myślenia i  wyposażenia materialnego (Sztompka, 2002, s. 255). Wbrew rozumieniu potocznemu, według którego konflikt pokoleń to wydarzenie na-głe i  rzadkie, w  społeczeństwach nowoczesnych jest to zjawisko powszechne, związane z  przemianami psychofizycznymi zachodzącymi w  okresie przejścia między dzieciństwem a  dorosłością, kiedy to poprzez sformalizowany system edukacji oraz procesy kształcenia incydentalnego (np. wychowanie rodzinne, środki masowego komunikowania) i  nieformalnego (np. w  subkulturach mło-dzieżowych, klubach hobbystycznych, społecznościach internetowych) jednostki i zbiorowości silnie internalizują treści, których trudno się oduczyć w później-szych fazach życia, a które mogą być sprzeczne z regułami starw później-szych generacji (zob. Sztompka, 2002, s. 237). Zatem współczesne społeczeństwa stale posiadają pewne mniej lub bardziej jawne i  akceptowane lub nie elementy dezintegracji w  wymiarze generacyjnym. Powiązane z  konfliktem pokoleń określenia, takie jak „dystans” i  „przepaść międzypokoleniowa”, mogą służyć za miarę zakresu dezintegracji relacji różnych grup wieku.

Wymiary i poziomy analizy integracji wyróżnione przez Offego pozwalają dostrzec, iż relacje międzypokoleniowe można badać w aspekcie nie tylko kul-turowym, lecz także gospodarczym i politycznym, a więc w odniesieniu do np.

pozycji w podziale pracy, jak też uznawanych sposobów regulowania konfliktów, instytucji ładu prawnego oraz dostępu do praw wyborczych. Ponadto różnice

i  podobieństwa pokoleń mogą odnosić się zarówno do całych społeczeństw, jak i ich wybranych części. Rozbieżności mogą ujawniać się np. w czynnościach pracy i czasu wolnego, w wykorzystywaniu technologii przekazu i kumulowania dziedzictwa kulturowego, ale nie muszą jednocześnie zachodzić w wartościach religijnych lub w  poparciu poszczególnych partii politycznych. Zakłada się, że integracja międzypokoleniowa to stan docelowy polegający na tworzeniu jedności w różnorodności pokoleń, a nie ich jednolitości. Istotne jest przy tym podtrzymywanie uporządkowania systemu społecznego tak, by możliwe było wykorzystanie jego żywiołowych procesów wewnętrznych (czynników endo-gennych) do zmniejszania zapóźnień rozwojowych i  poprawy jakości życia.

Koncepcję tę można odnieść też do czynników egzogennych, czyli procesów znajdujących się poza systemem społecznym, które nie stanowią o jego rozwoju, lecz o adaptacji do nacisków i bodźców zewnętrznych (Sztompka, 2002, s. 440).

Czynnikami takimi mogą być m.in. ogólne trendy kształtowania społeczeństwa wiedzy, gospodarki opartej na wiedzy, procesy integracji europejskiej oraz zmia-ny demograficzne zachodzące poza granicami Polski.

W literaturze przedmiotu stosowane jest też niekiedy określenie „integracja wiekowa” (Klimczuk, 2018c). Pojęcie to ma przynajmniej dwa znaczenia. W uję-ciu wąskim odnosi się do takiej struktury ról społecznych w  różnorodnych instytucjach, która umożliwia istnienie różnic, ale nie są one zależne ściśle od  struktury wieku, tj. tego, czy ktoś jest osobą młodą, w  wieku średnim czy też  w  wieku starszym (Phillips, Ajrouch, Hillcoat-Nalletamby, 2010). Chodzi tutaj w  szczególności o  instytucje edukacyjne, gospodarcze, polityczne, reli-gijne  i  czasu wolnego, w  których osoby z  odmiennych grup wieku i  pokoleń odgrywają rozmaite role i zajmują różne pozycje. Integracja wiekowa opiera się tu na założeniu, że dostęp do instytucji, możliwość wyjścia z nich i dostęp do wyników/rezultatów (ang. outcomes, w  tym outputs – produkty, rzeczywiście zrealizowane świadczenia i usługi widoczne w perspektywie krótkoterminowej, np. poprawa stanu zdrowia jednostek, oraz impact – wpływy, oddziaływania oraz skutki długoterminowe, np. zmniejszenie ubóstwa) działalności tych in-stytucji jest równy dla wszystkich bez względu na wiek. W  tym ujęciu inte-gracja wiekowa stanowi przeciwieństwo „segregacji wiekowej”, który to termin zwraca uwagę na bariery związane z  normami społecznymi i  wiekowymi co do akceptowalnych ról i  związków poszczególnych grup wieku z  instytucjami (np.  ograniczenie możliwości edukacji, pracy, odpoczynku w  pewnych miej-scach; społeczne oczekiwanie ograniczenia interakcji do osób w  tym samym wieku, np. w domach pomocy społecznej lub społecznościach emerytalnych).

Opisane ujęcie integracji wiekowej jako struktury społecznej idealnego typu zostało wprowadzone do literatury przez Matildę W. Riley i  Johna W. Rileya (1994a, 1994b, 2000) w celu sformułowania odpowiedzi na problem „opóźnienia strukturalnego” (ang. structural lag). Opóźnienie strukturalne zostało wcześniej opisane przez Riley (1988) jako niedostosowanie powolnych zmian struktur

społecznych do szybkiego procesu starzenia się ludności o coraz lepszym stanie zdrowia i wzrastającej długości życia. Objawia się ono w szczególności w niedo-stosowaniu ról i szans życiowych, tak aby wykorzystywały w pełni możliwości ludzi na wszystkich etapach życia. Opóźnienie to związane jest z tendencją do utrzymywania segregacji wiekowej głównie w formie instytucji oraz osobistych oczekiwań wspierających podział etapów biegu życia na edukację w  okresie młodości, pracę w  wieku średnim i  emeryturę w  okresie starości. W  praktyce wspieranie integracji wiekowej poprzez ograniczanie lub usuwanie formalnych i nieformalnych barier związanych z wiekiem ma za zadanie wspomaganie in-tegracji różnych grup wieku i pokoleń oraz umożliwianie wykonywania okreś-lonych czynności – dotychczas realizowanych na kolejnych etapach życia – w dowolnym wieku.

Integracja wiekowa w drugim, szerszym rozumieniu – stosowanym przeważ-nie w literaturze polskojęzycznej – to pojęcie odnoszące się do sytuacji, polityki lub procesu społecznego, które stymulują interakcje pomiędzy osobami z  róż-nych grup wieku (Zych, 2010, s. 75). Celem takich działań, jak np. zapewnienie bliskości fizycznej, rozwijanie wspólnych zainteresowań, realizowanie projektów międzypokoleniowych czy uczestniczenie w edukacji międzypokoleniowej, jest wyeliminowanie lub przynajmniej ograniczenie barier związanych z  wiekiem.

Tym samym integracja wiekowa ma sprzyjać pozytywnym postawom przed-stawicieli poszczególnych pokoleń wobec innych pokoleń, np. osób młodszych wobec osób starszych, co ma prowadzić m.in. do ograniczenia dyskryminacji z powodu wieku, wykluczenia społecznego czy cyfrowego i robotycznego osób starszych.

Pojęcie „integracja wiekowa” w szerokim ujęciu jest też niekiedy stosowane zamiennie z przybliżonym określeniem „integracja międzypokoleniowa” lub ze zwrotem „współpraca międzypokoleniowa” (wzajemne i wspólne działania po-koleń na rzecz dobra wspólnego) (Chabior, 2012, s. 38). Integracja międzypoko-leniowa ma stanowić odpowiedź na wszelkiego rodzaju przejawy konfliktu mię-dzypokoleniowego, rozumianego w szczególności jako spory wokół dystrybucji zasobów społecznych i – w skali makro – konflikty związane z uczestnictwem w instytucjach państwa dobrobytu czy też stanowiących system zabezpieczenia społecznego, jak np. system emerytalny i system ochrony zdrowia (Lüscher i in., 2017). Związane z  takim podejściem różnorodne projekty międzypokoleniowe (jako przejawy polityki relacji międzypokoleniowych; ang. intergenerational policy) są ukierunkowane przede wszystkim na wzrost świadomości współ-zależności pokoleń względem siebie, na dookreślanie więzi międzypokoleniowej oraz na uwzględnianie w  podejmowanych wyborach konsekwencji dla osób i grup z innych pokoleń. W mniej lub bardziej wprost wyrażany i uświadamiany sposób projekty takie mają na celu kształtowanie reguł międzypokoleniowych transferów różnorodnych zasobów (np. w ramach systemu zabezpieczenia spo-łecznego) oraz kształtu umowy międzypokoleniowej.

Przeciwieństwem opisanego rozumienia integracji wiekowej jest integracja systemowa, szeroko analizowana w  pracach niemieckich socjologów, takich jak Niklas Luhmann i  Jürgen Habermas (zob. analizę tych teorii w: Nowacki, red., 2008). Podczas gdy integracja wiekowa to procesy kształtowane oddolnie w interakcjach i stosunkach społecznych oraz relacjach między różnymi grupa-mi wieku i  pokoleniagrupa-mi, to integracja systemowa obejmuje procesy sterowane odgórnie, zewnętrznie, przez siły administracyjne i gospodarcze oparte głównie na wymianie pieniężnej i  działaniach instrumentalnych. Integracja systemowa jest zatem przejawem kalkulacji i  racjonalizacji w  stosunkach między przed-stawicielami różnych grup wieku i  pokoleń, gdyż nie dotyczy wartości, norm i  porozumień zapośredniczonych przez świadomość ludzi. W  takim ujęciu integracja wiekowa opiera się na budowie i  wykorzystaniu sieci społecznej i  wsparcia społecznego oraz kapitału społecznego ludzi starszych, a  integracja systemowa – na kapitale ekonomicznym (np. mniej lub bardziej uświadamiane przekonanie, że kontakty z przedstawicielami innych pokoleń na rynku pracy są opłacalne w krótszej lub dłuższej perspektywie czasowej; zachęcanie starszych pokoleń do działań na rzecz ochrony środowiska przyrodniczego jako opłacalne i dla nich, i dla ich dzieci i wnuków).

Do celów i instrumentów polityki relacji międzypokoleniowych (Klimczuk, 2013), które sprzyjają integracji wiekowej, należą m.in.: zwiększanie elastyczno-ści wyborów jednostek w odniesieniu do czasu poświęcanego na pracę, edukację i odpoczynek; przełamywanie tradycyjnych podziałów dotyczących norm i ak-ceptowanych ról w pracy i edukacji, dzielenie zadań i odpowiedzialności w tych sferach między różne grupy wieku; łączenie pracy w domu z życiem rodzinnym i  spędzaniem czasu wolnego; sprzyjanie przemianie wartości od rywalizacji gospodarczej i osiągnięć w kierunku wysokiej jakości relacji społecznych, dzia-łalności na rzecz dobra wspólnego i samorealizacji; kształtowanie nowatorskich i produktywnych ról dla przedstawicieli wszystkich pokoleń; oraz tworzenie wa-runków do płynnych, nieobarczonych dyskryminacją przejść między typowymi zadaniami rozwojowymi na kolejnych etapach życia, np. edukacją i pracą, pracą i emeryturą (Rehn, 1977; Best, 1980; Riley, Riley, 1994a, 2000).