Istota wychowania i samowychowania 1

Jan Paweł II pojmował istotę wychowania jako dążenie do tego, aby człowiek stawał się coraz bardziej człowiekiem, aby bardziej był, a nie tylko więcej miał. Wszystko, co człowiek ma, posiada, powinno służyć temu, aby umiał bardziej i pełniej być człowiekiem — to znaczy ażeby również umiał

1 Opracowanie wybranych zagadnień związanych z wychowaniem w rodzinie zostało opublikowane w: A. Sorkowicz: Myśli o wychowaniu człowieka w rodzinie zaczerpnięte z naucza‑

nia Jana Pawła II. W: Człowiek w refleksji Karola Wojtyły — Jana Pawła II. Wybrane aspekty adekwat‑

nej antropologii. Red. A. Różyło, M. Sztaba. Lublin 2014, s. 257—269.

104 Rozdział 4: Wychowanie w nauczaniu Jana Pawła II

bardziej być nie tylko z drugimi, ale także dla drugich². Tak zdefiniował wy-chowanie papież Polak w swoim wystąpieniu w siedzibie UNESCO w 1980 r.

i te słowa wielokrotnie później przypominał.

Wychowanie — mówił Jan Paweł II — służy w szczególnym tego słowa znaczeniu uczłowieczeniu człowieka. Człowiek, będąc człowiekiem od pierwszej chwili swego poczęcia w łonie matki, stopniowo uczy się być człowiekiem — i ta podstawowa wiedza utożsamia się z wychowaniem.

Jest on przyszłością swej rodziny i całej ludzkości — jednakże przyszłość człowieka związana jest nierozerwalnie z wychowaniem³.

Bycie człowiekiem jest więc podstawowym powołaniem każdej osoby ludzkiej: „być człowiekiem na miarę daru, jaki otrzymał. Na miarę tego talentu, którym jest samo człowieczeństwo, a z kolei dopiero na miarę wszystkich talentów, jakimi został obdarzony”⁴. Jan Paweł II zwracał uwagę na przyrodzoną godność każdego człowieka, również chorego czy w poważnym stopniu upośledzonego. Każdy może urzeczywistnić swoje człowieczeństwo i być dla drugich. Jednakże spotkanie każdego człowieka może ubogacić, czegoś nauczyć. Warto zwrócić uwagę na konsekwencję całego nauczania papieża dotyczącego relacji wobec drugiego człowieka.

W świecie osób nie może być mowy o wartościowaniu człowieczeństwa, nie ma ludzi, których życie można by uznać za pozbawione sensu. Zda- niem Ojca Świętego, każdy człowiek jest zawsze faktem pierwszym: pier-wotnym i podstawowym⁵. Trzeba więc afirmować go dla niego samego, czyli trzeba go miłować i wymagać miłości dla niego⁶. W swoim studium etycznym przyszły papież Karol Wojtyła zwracał uwagę na to, że „osoba jest takim dobrem, że właściwe i pełnowartościowe odniesienie do niej sta-nowi tylko miłość”⁷. Jest to pozytywna treść tzw. normy personalistycznej.

Postawa miłości do ludzi musi również leżeć u podstaw każdego procesu wychowania.

Postawa miłości wobec wychowanków wymaga od wychowawcy skupienia uwagi na udzieleniu im pomocy w ciągłym szukaniu „celów prawdziwych, czyli prawdziwych dóbr jako celów działania”, oraz w

znaj-2 Jan Paweł II: W imię przyszłości kultury. Przemówienie w UNESCO, Paryż, 2.06.1980.

W: Idem: Wiara i kultura. Dokumenty, przemówienia, homilie. Rzym 1986, s. 71.

3 Jan Paweł II: Rodzinie zawdzięcza człowiek swe wychowanie. Homilia w czasie Mszy św.

dla rodzin. Braga, Portugalia, 15.05.1982. W: Dziecko w nauczaniu Jana Pawła II. Antologia wypo‑

wiedzi. Wybór i oprac. C. Drążek, J. Kawecki. Kraków 1985, s. 59. Zob.: Idem: List do Rodzin Ojca Świętego Jana Pawła II. Wrocław 1998, s. 57—63.

4 Jan Paweł II: List do Rodzin…, s. 22—23.

5 Jan Paweł II: W imię przyszłości kultury…, s. 68—69.

6 Ibidem, s. 70—71. Zob. także: Jan Paweł II: Przekroczyć próg nadziei. Lublin 1994, s. 150.

7 K. Wojtyła: Miłość i odpowiedzialność. Lublin 1986, s. 42.

105

4.1. Istota wychowania i samowychowania

dowaniu i pokazywaniu dróg do ich realizacji⁸. Zatem chodzi o wspieranie wychowanków — głównie dzieci i młodzieży — w procesie poszukiwania odpowiedzi na podstawowe pytania egzystencjalne: dlaczego i po co żyjemy?

oraz jak żyć zgodnie ze swoją ludzką naturą? Jest istotne, aby wychowanie zawsze odnosiło się do prawdy o człowieku, o jego ostatecznym powoła- niu. W wychowaniu bowiem chodzi zawsze o człowieka i jego prawdziwe dobro⁹. Gwarancją dbałości o autentyczne dobro człowieka jest, zdaniem Jana Pawła II, respektowanie dwóch fundamentalnych prawd: 1) człowiek jest powołany do życia w prawdzie i miłości oraz 2) każdy urzeczywist-nia siebie przez bezinteresowny dar z siebie samego¹⁰. W wychowaniu oboje: wychowawca i wychowanek, przez wzajemne kontakty, podejmują trud nawiązania relacji, cały proces wychowania jest „rzeczywistością międzyosobową”¹¹. Powinna ona być oparta na prawdzie o człowieku, czyli na znajomości pochodzenia i przeznaczenia człowieka.

Jan Paweł II podkreślał, że człowiek żyje jednocześnie w sferze warto-ści materialnych i duchowych¹², a właściwym sposobem jego istnienia jest kultura. Do pełnego rozwoju człowieczeństwa potrzebne jest więc jego zanurzenie w kulturze, czyli we wszystkim tym, co go odróżnia od „reszty istnień wchodzących w skład widzialnego świata”¹³. Kultura bowiem umoż-liwia kształtowanie pełni człowieczeństwa poprzez ułatwienie człowiekowi samopoznania i zrozumienia praw natury oraz integrowanie wszystkich wymiarów jego egzystencji¹⁴.

Pierwszym i podstawowym faktem kultury jest sam człowiek. „Ma to być człowiek w pełni wychowany, zdolny wychowywać samego siebie i drugich”¹⁵. We wspomnianym przemówieniu w siedzibie UNESCO Jan Paweł II zwrócił uwagę na niebezpieczeństwo „jednostronnego przesunięcia w kierunku samego wykształcenia, co może prowadzić do całkowitej alie-nacji wychowania”¹⁶, do jego degradacji. Chodzi tutaj o sytuację przeakcen-towania wartości wiedzy z równoczesnym zatraceniem troski o człowieka pojmowanego jako osoba. Wychowanie powinno wyposażyć wychowanka w umiejętność odróżniania prawdy od fałszu, sprawiedliwości od jej

za- 8 Ibidem, s. 29.

 9 K. Wrońska: Osoba i wychowanie. Wokół personalistycznej filozofii wychowania Karola Wojtyły — Jana Pawła II. Kraków 2000, s. 64.

10 Jan Paweł II: List do Rodzin…, s. 57.

11 P. Kaźmierczak: Personalistyczna koncepcja wychowania w nauczaniu Jana Pawła II. Kra-ków 2003, s. 30.

12 Jan Paweł II: W imię przyszłości kultury…, s. 66.

13 Ibidem, s. 67.

14 A. Dudek: Kultura. W: Encyklopedia nauczania społecznego Jana Pawła II. Red. A. Zwoliń-ski. Radom 2003, s. 260—262.

15 Jan Paweł II: W imię przyszłości kultury…, s. 72.

16 Ibidem, s. 73.

106 Rozdział 4: Wychowanie w nauczaniu Jana Pawła II

przeczenia, moralności od tego, co niemoralne¹⁷. Na skutek zaniedbania wychowania może dojść do sytuacji, w której człowiek będzie wprawdzie miał rozległą wiedzę z różnych dziedzin, ale nie będzie umiał wykorzystać jej dla dobra innych i siebie. Człowiek pozbawiony właściwego wychowania, któremu nikt nie pomógł w ukształtowaniu dojrzałej hierarchii wartości, nie będzie umiał dokonywać samodzielnych, wolnych wyborów, będzie bardziej podatny na manipulacje. Można zatem powiedzieć, że sztuka wychowania polega na doprowadzeniu wychowanka do dojrzałości duchowej, czyli do stanu, w którym będzie on zdolny wychowywać nie tylko innych, ale przede wszystkim siebie, a wychowawca stanie mu się niepotrzebny (w sensie pro-wadzenia wychowania jego misja zostanie zakończona).

Jan Paweł II stwierdził: „po osiągnięciu pewnego stopnia dojrzało-ści psychofizycznej człowiek zaczyna wychowywać się sam. Z biegiem czasu owo samowychowanie przerośnie poniekąd dotychczasowy proces wychowawczy”¹⁸. Dziecku -wychowankowi należy więc pomóc w wyborze prawdziwego dobra, rozumianego jako indywidualne dobro każdego czło-wieka, a zarazem dobro wspólne¹⁹. Celem procesu wychowania jest zatem przygotowanie do podjęcia trudu trwającego przez całe życie samowycho-wania, samodoskonalenia się. Tak ukształtowany człowiek będzie się starał rozwijać do końca życia, czyli będzie posiadał „ambicję bycia człowiekiem”²⁰. Jan Paweł II nawoływał do rozpoznawania danych każdemu talentów i do odpowiedniego wykorzystania

przeogromnej skali możliwych kierunków, uzdolnień, zainteresowań²¹, roz-wijania jedynej i niepowtarzalnej potencjalności konkretnego człowieczeń-stwa²².

Przypominał o obowiązku dbałości o dobro wspólne przez rozwi- janie swoich możliwości. Wskazywał, że każdy człowiek może ubogacić wspólnotę, w której żyje, przede wszystkim przez to, kim jest. Człowiek bo- wiem „odczytuje siebie, swoje człowieczeństwo równocześnie jako własny

17 Jan Paweł II: Wychowywać to nie tylko kształcić. W czasie Mszy św. dla nauczycieli i wy-chowawców, Leὀn — Nikaragua, 4.03.1983. W: Dziecko w nauczaniu Jana Pawła II…, s. 70.

18 Jan Paweł II: List do Rodzin…, s. 68. Zob.: T.E. Olearczyk: Moja rodzina — moja Ojczyzna.

W: Jaka jesteś rodzino? Red. W. Kubik. Kraków 1999, s. 13.

19 A. Rynio: Jana Pawła II wizja wychowania. W: Pedagogika katolicka. Zagadnienia wybrane.

Red. A. Rynio. Stalowa Wola 1999, s. 269.

20 Jan Paweł II: W imię przyszłości kultury…, s. 73.

21 Jan Paweł II: List do Młodych całego świata („parati semper”) z okazji Międzynarodowego Roku Młodzieży, n. 12, W: Podręcznik pokolenia JP II. Ojcowskie słowo do młodych świata, Polski i Lednicy. Poznań 2008, s. 370.

22 Ibidem, n. 3, s. 351.

107

4.1. Istota wychowania i samowychowania

świat wewnętrzny — i jako swoisty obszar bytowania z drugimi i dla drugich”²³.

Papież Polak podkreślał konieczność dbania o własny rozwój, ciągłego dążenia do doskonałości w imię dobra własnego i dobra wspólnego, rów-nież w sytuacji braku wymagań ze strony otoczenia. Zwracając się do ludzi młodych, mówił: „musicie od siebie wymagać, nawet gdyby inni od was nie wymagali”²⁴. Tylko wówczas można „od wewnątrz” budować własną ludzką tożsamość — dbać o prawe sumienie i rozwijać odpowiedzialność. Wycho-wanek powinien sam przejąć odpowiedzialność za własną formację. Tylko wtedy można mówić o skuteczności procesu wychowania²⁵. To konkretny człowiek powinien mieć świadomość bycia wychowawcą samego siebie i starać się „urzeczywistniać swoje człowieczeństwo”, przejąć odpowiedzial-ność za swoje wybory. Papież mówił:

Każdy z nas, jako spadkobierca wartości i treści własnej kultury, otrzymuje

— jak w ewangelicznej przypowieści — pewną ilość talentów […]. Zacho-wywanie wobec tego dziedzictwa postawy biernej lub ustępliwej jest rzeczą nie do przyjęcia. Trzeba wziąć na siebie odpowiedzialność za to bogactwo, aby je utwierdzić, zachować i powiększyć²⁶.

Nie wystarczy być bezwolnym odbiorcą kultury, trzeba stać się jej aktywnym twórcą, animatorem. Rozwój ludzkości dokonuje się przez wkład pokoleń wchodzących aktywnie w życie, chcących zmieniać świat nie z przekory, ale z poczucia wewnętrznej potrzeby. Papież podkreślał, że bycie wolnym oznacza używanie wolności do tego, co jest prawdziwym do-brem²⁷. Człowiek pozbawiający się możliwości wyboru prawdziwego dobra w rzeczywistości sam się zniewala, ulega mirażom fałszywej wolności, rozumianej jako bezwzględna swoboda czynienia wszystkiego, na co tylko ma ochotę. Wychowanie służy więc człowiekowi w uświadomieniu sobie, że może wszystko, ale nie każde jego działanie przynosi korzyść — jemu i innym ludziom.

23 Ibidem, n. 7, s. 358.

24 Jan Paweł II: Rozważanie wygłoszone do młodzieży. Apel Jasnogórski. Częstochowa, 18.06.1983. W: Idem: Pielgrzymki do Ojczyzny 1979, 1983, 1987, 1991, 1995, 1997. Przemówienia, ho‑

milie. Kraków 1997, s. 264.

25 Jan Paweł II: Posynodalna adhortacja apostolska „Christifideles laici” Ojca Świętego Jana Pawła II o powołaniu i misji świeckich w Kościele i w świecie dwadzieścia lat po Soborze Watykań‑

skim II. n. 63. Wrocław 1999, s. 180—181.

26 Jan Paweł II: Wspólnie realizujcie projekt humanizacji świata. Przemówienie do młodzieży.

Florencja, 19.10.1986. W: Podręcznik pokolenia JP II…, s. 283.

27 Jan Paweł II: List apostolski do Młodych…, …, n. 13, s. 373.

108 Rozdział 4: Wychowanie w nauczaniu Jana Pawła II

Człowiek zaczynający sterować swoim losem powinien stale doskonalić w sobie umiejętność życia w prawdzie i wolności, w poczuciu sprawied-liwości i miłości²⁸. Poczucie sprawiedliwości prowadzi do poszanowania godności osobistej każdego człowieka, a poczucie miłości to bezinteresowna troska o innych i służba innym, szczególnie dbałość o biednych i potrze-bujących²⁹. Obydwa wymienione elementy, które można również traktować jako zamierzone skutki wychowania, oparte są na idei daru — daru z siebie.

Jan Paweł II przypominał, że życie człowieka nabiera sensu właśnie wtedy, gdy decyduje się on na przeżycie go dla innych³⁰. Człowiek podejmujący trud samowychowania powinien zatem stawać się nowym człowiekiem poprzez troskę o drugiego, zaangażowaną pomoc i miłosierdzie. Służby drugiemu człowiekowi należy się stale uczyć³¹. Wychowanek powinien, stosownie do swoich możliwości, brać odpowiedzialność za własny rozwój. Jan Paweł II podkreślał, że „nie można nie mówić mu o jego obowiązkach wobec drugich i wobec społeczeństwa”³².

Warto podkreślić, że do prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa potrzebna jest zdrowa aktywność na polu wychowania i samowychowania.

To oczywiste, że odpowiednie wychowanie kształtuje stosunki międzyludz-kie i społeczne³³. Może więc w znaczny sposób wpłynąć na rozwój cywi‑

lizacji miłości, będącej celem wszelkiej działalności społecznej, kulturalnej, ekonomicznej i politycznej³⁴, czyli pomóc w stworzeniu „bardziej ludzkiego świata”. Jan Paweł II zwracał uwagę na konieczność wychowania do „istot-nych wartości życia ludzkiego”³⁵. Wychowanie ma za zadanie wychowanie

„pełnego” człowieka: człowieka, który odnajdzie swoje miejsce najpierw w rodzinie, a następnie w społeczeństwie, będzie potrafił nawiązywać i podtrzymywać relacje z innymi.

Jednym z podstawowych aspektów wychowania jest wychowanie sek-sualne (wychowanie do życia w rodzinie), realizowane przede wszystkim

28 Jan Paweł II: Adhortacja apostolska „Familiaris consortio” Ojca Świętego Jana Pawła II do biskupów, kapłanów i wiernych całego Kościoła katolickiego o zadaniach rodziny chrześcijańskiej w świecie współczesnym. Wrocław 2000, n. 37, s. 69.

29 Ibidem.

30 Jan Paweł II: List do Młodych…, n. 13, s. 46.

31 P. Mazur: „Nowy człowiek” w nauczaniu Jana Pawła II wyzwaniem dla wychowania.

W: Wychowanie ku wartościom w świetle nauczania Jana Pawła II. Elementy teorii i praktyki. T. 3.

Red. K. Chałas. Lublin—Kielce 2006, s. 62.

32 Jan Paweł II: Ochrona dzieciństwa. Przemówienie do Europejskiego Komitetu Dzienni-karzy do spraw Praw Dziecka, 13.01.1979. W: Jan Paweł II o małżeństwie i rodzinie. Tłum. T. Że-leźnik. Warszawa 1982, s. 187.

33 Jan Paweł II: W imię przyszłości kultury…, s. 71.

34 Jan Paweł II: Encyklika „Dives in misercordia” Ojca Świętego Jana Pawła II o Bożym Miło‑

sierdziu, n. 14. W: Encykliki Ojca Świętego Jana Pawła II. Kraków 2005, s. 130—131.

35 Jan Paweł II: Adhortacja apostolska „Familiaris consortio”…, n. 37, s. 69.

109

4.1. Istota wychowania i samowychowania

w rodzinie pochodzenia, a następnie w wybranych i kontrolowanych przez rodziców instytucjach. Polega ono na ukazaniu całego bogactwa płciowości w kontekście logiki wzajemnego obdarowywania³⁶. Wychowanie powinno też prowadzić człowieka do bycia świadomym i pełnoprawnym członkiem własnego społeczeństwa. Dlatego istotnym aspektem wychowania jest rów-nież wychowanie patriotyczne: do poszukiwania własnej tożsamości w na-rodowej historii, do szacunku wobec dokonań przodków, tradycji i kultury własnego narodu. Wychowanie patriotyczne rozwija i pogłębia w sercach dzieci i młodzieży uczucia patriotyczne i więź z ojczyzną³⁷.

Do warunków powodzenia procesu wychowania można zaliczyć przede wszystkim oparcie wychowania na prawdzie o człowieku i na ogólnoludz-kich wartościach, nawiązanie odpowiedniej relacji między wychowawcą a wychowankiem oraz twórczą współpracę różnych podmiotów wycho-wujących: osób, instytucji. We wszystkich środowiskach wychowawczych powinno panować przekonanie, że „podstawowym terenem działalności wychowawczej i samowychowawczej jest przede wszystkim wnętrze każ-dego człowieka”³⁸.

Podsumowując, należy stwierdzić, że przedstawiony tu sposób defi-niowania przez Jana Pawła II kluczowych terminów (wychowanie i samowy‑

chowanie) wynikał z przyjętej przez niego perspektywy personalistycznej³⁹. Wychowanie należy traktować jako wprowadzenie do trwającego całe życie samowychowania, czyli rozwijania, budowania swojego człowieczeństwa.

Inaczej mówiąc, wychowanie ma przygotowywać do świadomego podjęcia całożyciowego „trudu rozwoju”⁴⁰.

36 Jan Paweł II: Posynodalna adhortacja apostolska „Pastores dabo vobis”, n. 44. W: Nauczanie Ojca Świętego Jana Pawła II. Komputerowy zbiór dokumentów papieskich. Kraków 1999; Idem:

Adhortacja apostolska „Familiaris consortio”…, n. 37, s. 70.

37 Jan Paweł II: Homilia podczas Mszy św. Łowicz, 14.06.1999. W: Pielgrzymka Ojca Świętego Jana Pawła II do Polski 5—17 sierpnia 1999. Przemówienia. Dokumentacja. Poznań 1999, s. 150.

38 A. Rynio: Obiektywna wartość pedagogicznego przesłania Jana Pawła II. W: Wychowanie ku wartościom w świetle nauczania Jana Pawła II…, s. 31.

39 „Personalizm, jako filozoficzna podstawa wychowania, w pełni rozpatruje tajniki ludzkiej egzystencji, biorąc pod uwagę wszystkie jej sfery: intelektualną, moralną, psychicz-ną i społeczpsychicz-ną, wysuwając jako cel wychowania pełny rozwój jednostki ludzkiej: zarówno osoby, jak i członka społeczeństwa. […] Wychowanie to proces dynamiczny i twórczy, które-go istotną treścią jest coraz głębsze poznawanie samektóre-go siebie, uczenie się bycia dla drugich i zdobywanie wolności wobec sił wewnętrznych i zewnętrznych determinujących osobiste wybory”. — F. Adamski: Słowo wstępne. W: Wychowanie na rozdrożu. Personalistyczna filozofia wychowania. Red. F. Adamski. Kraków 1999, s. 8.

40 Alina Rynio w następujący sposób przedstawia ujęcie wychowania przez Jana Pawła II: „wychowanie dąży do tego, by człowieka bardziej i prawdziwiej uczynić ludz-kim i ujawnić jego pierwotną wielkość, dającą mu uczestnictwo we wszystludz-kim, co go może ubogacić w naturze i historii. Równocześnie wychowanie to domaga się, aby człowiek rozwijał swoje potencjalności zawarte w rozumności, wolności i siłach twórczych. Jana

110 Rozdział 4: Wychowanie w nauczaniu Jana Pawła II