Konsolidacja wpływów wychowawczych różnych środowisk

Jan Paweł II zwracał uwagę, że chociaż rodzice mają niezbywalne prawo wychowywania swoich dzieci, to jednak nie mogą zupełnie samodzielnie wychować i wykształcić dzieci. Potrzebują więc pomocy i współpracy innych instytucji. Pielgrzymując do Polski, wskazywał przede wszystkim na wielką rolę, jaką w dziedzinie wychowania dzieci i młodzieży ma do odegrania szkoła. W 1991 r., w czasie pamiętnego spotkania z kate-

46 Jan Paweł II: W obronie rodziny i jej praw…, s. 10.

47 Jan Paweł II: Adhortacja apostolska „Familiaris consortio”…, n. 25, s. 46.

48 Ibidem, n. 25, s. 46—47.

49 Jan Paweł II: Homilia podczas Mszy św. Łowicz, 14.06.1999…, s. 148.

163

6.2. Konsolidacja wpływów wychowawczych różnych środowisk

chetami, nauczycielami i uczniami we Włocławku, powiedział, że szkoła ma kształcić i wychowywać w konkretnej rzeczywistości dziejowej, uwzględ-niając „całą tradycję narodu, społeczeństwa, państwa”⁵⁰. Szkoła, wspólnie z domem rodzinnym i Kościołem, ma poprzez nauczanie i wychowanie przekazywać młodemu pokoleniu całe dziedzictwo jego narodu, kulturę.

W przypadku narodu polskiego, podkreślił Ojciec Święty, „to dziedzictwo jest chrześcijańskie”⁵¹. Należy więc przekazywać dzieciom i młodzieży to, co nosimy w sobie — tradycję narodu, społeczeństwa, państwa. Papież dostrze-gał w tym możliwość uchronienia swojego narodu przed zejściem do rzędu plemienia⁵².

Pod koniec XX w. Ojciec Święty uwrażliwiał Polaków na potrzebę rozwijania i pogłębiania w sercach dzieci i młodzieży uczuć patriotycz-nych i więzi z ojczyzną, wyczulania na dobro wspólne narodu i uczenia odpowiedzialności za jego przyszłość. Uświadamiał rodaków, że „nie można […] służyć dobrze narodowi, nie znając jego dziejów, bogatej trady-cji i kultury. Polska potrzebuje ludzi otwartych na świat, ale kochających swój rodzinny kraj”⁵³. W dziele wychowania patriotycznego, właściwie w procesie jego odbudowy po okresie rządów totalitarnych, potrzebna jest współpraca wszystkich środowisk zorientowanych na rozwój młodego po-kolenia. Skutków walki, rywalizacji o „rząd dusz” młodzieży naród polski doświadczył szczególnie w okresie po II wojnie światowej. Wówczas polska szkoła „stała się po prostu terenem walki ideologicznej, miejscem laicyza-cji i sprzeczności między oficjalnym nauczaniem państwowym a tym, co czuł naród, czego pragnęła przeciętna polska rodzina”⁵⁴. Ojcu Świętemu zależało, aby szkoła w wolnej Polsce wspomagała rodzinę w wychowaniu dzieci i młodzieży do właściwego korzystania z odzyskanej wolności. Pod-kreślał konieczność współdziałania szkoły, rodziny oraz wszystkich ludzi dobrej woli w wychowaniu do szacunku dla życia, dla dobra i piękna⁵⁵. Nauczał, że

szkoła mocą swojego posłannictwa kształtuje […] władze umysłowe, rozwi-ja zdolność wydawania prawidłowych sądów, wprowadza w dziedzictwo kultury wytworzonej przez przeszłe pokolenia, kształci zmysł wartości, przygotowuje do życia zawodowego, sprzyja dyspozycjom do wzajemnego

50 Jan Paweł II: Przemówienie do katechetów, nauczycieli i uczniów. Włocławek, 6.06.1991.

W: Jan Paweł II: Pielgrzymki do Ojczyzny…, s. 682.

51 Ibidem, s. 686.

52 „[…] narody, które tracą pamięć, schodzą do rzędu plemienia”. — Jan Paweł II: Przemó‑

wienie do katechetów, nauczycieli i uczniów. Włocławek, 6.06.1991…, s. 682.

53 Jan Paweł II: Homilia podczas Mszy św. Łowicz, 14.06.1999…, s. 150.

54 Ibidem, s. 682.

55 Jan Paweł II: Rozważanie podczas liturgii słowa. Zamość, 12.06.1999. W: Pielgrzymka Apostolska…, s. 125.

164 Rozdział 6: Wyzwania wychowawcze dla polskich rodziców…

zrozumienia się, stwarzając przyjazne relacje wśród wychowanków różnią-cych się charakterem czy pochodzeniem⁵⁶.

Papież zwracał uwagę na przenikanie się we współczesnej szkole pol-skiej wpływów wychowawczych rodziców, nauczycieli oraz katechetów, będących reprezentantami Kościoła. Doceniał przywrócenie możliwości prowadzenia katechizacji na terenie szkoły. W tym kontekście uwrażliwiał rodaków na niebezpieczeństwo pojawienia się emocji mogących prowadzić do ksenofobii i nietolerancji⁵⁷. Ojciec Święty apelował też o respektowanie prawa rodziców do „nauczania i formacji dzieci i młodzieży wedle zasad własnej religii. Wynika ono z prawa człowieka do prawdy, do wolności religijnej, a także z prawa rodziców do religijnego wychowania swoich dzieci”⁵⁸. Równocześnie przestrzegał przed każdym rodzajem monopolu w szkole, który, według Soboru Watykańskiego II, „sprzeciwia się wrodzo-nym prawom osoby ludzkiej, a także postępowi i upowszechnianiu samej kultury, pokojowemu współżyciu obywateli i pluralizmowi istniejącemu dziś w bardzo licznych społeczeństwach”⁵⁹. Współcześnie w wychowaniu młodych Polaków należy więc zwracać uwagę, aby również na terenie szkoły były

uważnie i mądrze szanowane prawa każdego dziecka i młodego człowieka do kształtowania i wyrażania […] własnego sumienia zgodnie ze swoją for-macją otrzymaną w rodzinie, światopoglądem oraz osobistymi, uczciwymi poszukiwaniami duchowymi⁶⁰.

Ojciec Święty przypominał zadania szkoły i podkreślił cechy wyróżnia-jące tradycyjną szkołę polską. Mówił o potrzebie szczególnej troski ze strony wszystkich pracowników szkoły o stworzenie klimatu przyjaznego i otwar-tego dialogu, ducha koleżeństwa i wzajemnego szacunku. Polska szkoła po-winna się stać „kuźnią cnót społecznych tak bardzo potrzebnych naszemu narodowi”⁶¹. Ten klimat powinien umożliwić dzieciom i młodzieży otwarte przyznawanie się do swoich przekonań religijnych i zgodne z nimi

postę-56 Jan Paweł II: Przemówienie do katechetów, nauczycieli i uczniów. Włocławek, 6.06.1991…, s. 682. Zob.: Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim. n. 5, 1965. W: Sobór Watykański II. Konsty‑

tucje. Dekrety. Deklaracje. Red. nauk. J. Groblicki, E. Florkowski. Poznań 1986, s. 318.

57 Jan Paweł II: Przemówienie do katechetów, nauczycieli i uczniów. Włocławek, 6.06.1991…, s. 684.

58 Ibidem, s. 683.

59 Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim. n. 6, 1965…, s. 318; Jan Paweł II: Przemówienie do katechetów, nauczycieli i uczniów. Włocławek, 6.06.1991…, s. 684.

60 Jan Paweł II: Przemówienie do katechetów, nauczycieli i uczniów. Włocławek, 6.06.1991…, s. 684.

61 Jan Paweł II: Homilia podczas Mszy św. Łowicz, 14.06.1999…, s. 150.

165

6.2. Konsolidacja wpływów wychowawczych różnych środowisk

powanie⁶². Jan Paweł II wyrażał wdzięczność wobec polskich nauczycieli za trud wkładany w wychowanie młodego pokolenia. Jednocześnie podkreślał, że nadrzędnym celem pracy nauczycieli, troską ich życia, powinno być dobro młodzieży⁶³.

Dobro każdego człowieka stanowi też podstawę działalności Kościoła.

W 1979 r., w sytuacji zmonopolizowania wychowania przez państwo wro-gie Kościołowi, Jan Paweł II zwracał uwagę na zasługi polskiego Kościoła w dziedzinie wychowania. Podkreślał, że Kościół w Polsce zawsze dążył do wychowania „wartościowych synów i córek narodu, dobrych obywateli, pożytecznych i twórczych pracowników w różnych dziedzinach życia społecznego, zawodowego, kulturalnego”⁶⁴. Już po odzyskaniu suweren-ności (w 1993 r.) — zwracając się do biskupów polskich — Ojciec Święty uwydatnił, że Kościół polski „wyszedł zwycięsko z konfrontacji z atei-stycznym totalitaryzmem marksistowskim, odważnie bronił człowieka, jego godności i jego niezaprzeczalnych praw”⁶⁵. Przestrzegał przed utratą tego „bezcennego dziedzictwa przeszłości”⁶⁶. Równocześnie Jan Paweł II dawał do zrozumienia, że „spór o polską kulturę trwa […], a nawet pod wieloma względami się nasilił”⁶⁷. Wobec pogłębiających się przemian w prawie wszystkich dziedzinach życia społecznego obserwuje się bowiem zachwianie w sferze podstawowych wartości. Ojciec Święty z niepokojem przyjmował kwestionowanie w Polsce wartości chrześcijańskich, które stanowią „korzenie naszej kultury”⁶⁸. Dlatego też współcześnie jeszcze większego znaczenia nabiera rola Kościoła w dziedzinie upowszechniania kultury opartej na tradycyjnych wartościach. W nowej rzeczywistości zadanie polskiego Kościoła w dziedzinie wychowania powinno więc po- legać na służbie prawdzie, nawet pomimo nasilających się głosów prze-ciwnych zaangażowaniu Kościoła w życie społeczne. Pomoc rodzinie na polu wychowania polega, oprócz prowadzenia katechizacji, na głoszeniu prawdy, „Dobrej Nowiny” o małżeństwie i rodzinie. Zwracając się do polskich biskupów, Ojciec Święty akcentował potrzebę wspierania polskiej rodziny. Mówił m.in.:

62 Ibidem.

63 Ibidem.

64 Jan Paweł II: Przemówienie do przedstawicieli władz państwowych wygłoszone w Belwederze.

Warszawa, 2.06.1979. W: Jan Paweł II: Pielgrzymki do Ojczyzny…, s. 18.

65 Jan Paweł II: Kościół wspólnotą ewangelizującą. Biskupi polscy z wizytą ad limina Aposto‑

lorum. Przemówienie do I grupy Biskupów. n. 8. Watykan, 12.01.1993. W: Drogowskazy dla Pola‑

ków Jana Pawła II. Komputerowy zbiór wypowiedzi Ojca Świętego skierowanych do rodaków.

Kraków 1999.

66 Ibidem.

67 Jan Paweł II: Kościół na polskiej ziemi wobec nowych zadań. Przemówienie Papieża do II grupy Biskupów. 15.01.1993. „L’Osservatore Romano” 1993, wyd. polskie, nr 2, s. 20.

68 Ibidem.

166 Rozdział 6: Wyzwania wychowawcze dla polskich rodziców…

trzeba, żeby rodzina w naszym kraju była ogarnięta miłością i opieką, jakie jej się należą. Uczyńcie wszystko, aby rodzina w Polsce nie czuła się osa-motniona w wysiłkach o zachowanie swojej tożsamości, brońcie jej praw i podstawowych wartości, pomagajcie w realizacji jej posłannictwa i za-dań⁶⁹.

Jan Paweł II wzywał Kościół w Polsce do pomocy rodakom w odpo-wiednim zagospodarowaniu odzyskanej wolności. Wymaga ona ciągłego odniesienia do prawdy Ewangelii jako podstawy wiary oraz do „trwałych i wypróbowanych norm moralnych, które pozwalają odróżnić dobro od zła”⁷⁰.

W dziele budzenia sumień ważnym sojusznikiem rodziny, szkoły i Kościoła mogą się stać środki masowego przekazu. Jan Paweł II zwracał uwagę na potężną i wszechobecną siłę, jaką w tworzeniu i przekazywaniu kultury, a więc również w wychowaniu, mają współczesne media. Krótko po odzyskaniu niepodległości papież powiedział do przedstawicieli laikatu:

prasa, film, radio, telewizja, teatr winny formować społeczeństwo, tworzyć i pielęgnować kulturę, która się przyczyni do jego postępu, a nie do jego osłabienia czy zniszczenia⁷¹.

Zatem media masowe mogą zostać wykorzystane do obrony praw czło-wieka, kierowania ludzkiej świadomości ku dobru, wolności, sprawiedliwo-ści, solidarności i pokojowi⁷². Jednocześnie jednak Ojciec Święty zauważał niebezpieczeństwo wykorzystania mass mediów w celach szkodliwych dla prawidłowego rozwoju człowieka. Może się tak stać, jeśli zagubiony zostanie ich właściwy cel i zadanie, jakim jest służba prawdzie i jej obrona. Właści-wym zadaniem mediów jest bowiem obiektywne i rzetelne przekazywanie informacji, unikanie manipulacji prawdą i przyjmowanie postawy nieprze-kupnej wobec prawdy. Jan Paweł II zwracał uwagę, że służba prawdzie jest równoznaczna ze służbą integralnie ujmowanemu człowiekowi.

69 Jan Paweł II: W trosce o wielki i ofiarny czyn Nowej Ewangelizacji. Biskupi polscy z wi-zytą ad limina Apostolorum. Przemówienie do II grupy Biskupów. n. 4. Watykan, 2.02.1998.

W: Drogowskazy dla Polaków…

70 Jan Paweł II: Orędzie do Konferencji Episkopatu Polski. Warszawa, 11.06.1999. W: Pielgrzym‑

ka Apostolska…, s. 100.

71 Jan Paweł II: Homilia w czasie liturgii słowa skierowana do przedstawicieli laikatu. Olsztyn, 6.06.1991. W: Jan Paweł II: Pielgrzymki do Ojczyzny…, s. 678.

72 Jan Paweł II: Odnowa człowieka i społeczeństwa dokonuje się za sprawą odnowy sumień.

Biskupi polscy z wizytą ad limina Apostolorum. Przemówienie do III grupy Biskupów. n. 5.

Watykan, 14.02.1998. W: Drogowskazy dla Polaków…

167

6.2. Konsolidacja wpływów wychowawczych różnych środowisk

Prawda bowiem związana jest nierozerwalnie z dobrem i pięknem. Tam więc, gdzie przekazywana jest prawda, objawia się również potęga dobra i blask piękna, a człowiek, który ich doświadcza, nabywa szlachetności i kultury. Jest to szczególna misja, wnosząca wielki wkład w dobro i postęp społeczeństwa⁷³.

Podsumowując niniejsze rozważania, można stwierdzić, że w naucza-niu Jana Pawła II skierowanym do Polaków widoczne jest przekonanie o konieczności konsolidacji wpływów wychowawczych różnych środowisk.

Podstawą współpracy różnych instytucji współwychowujących z rodziną powinno być przede wszystkim poczucie podmiotowości rodziny oraz świa-domość współodpowiedzialności wszystkich za przekazywane informacje i ich wpływ na rozwój osobowości dzieci i młodzieży. Jan Paweł II przy-pominał Polakom, że rodzina nie może pozostać sama w odpowiedzialnym obowiązku wychowania. Również polska rodzina potrzebuje i oczekuje po-mocy ze strony większych instytucji. Pomoc ta nie może jednak polegać na wyręczaniu rodziny, ale na „harmonijnym zjednoczeniu wszystkich w tym wielkim zadaniu”⁷⁴.

Przesłanie papieża dotyczące współodpowiedzialności różnych śro-dowisk za wychowanie wydaje się pełne nadziei. Jan Paweł II wierzył w sprawność organizowania się Polaków w słusznym celu i umiejętne wykorzystywanie wszystkich okazji „do harmonijnego współdziałania ro-dziny, Kościoła, szkoły, samorządów i państwa, aby oddalić od młodych te zagrożenia, jakie niesie ze sobą współczesna cywilizacja konsumpcyjna”⁷⁵. Wszystkie te podmioty mają za zadanie „przyjść z pomocą — zwłaszcza młodym — zagubionym na drogach swojego rozwoju”⁷⁶ i pomóc im w przyjęciu odpowiedzialności nie tylko za swój własny rozwój, ale i rozwój najbliższego otoczenia, a nawet świata. Zatroskanie o przyszłość młodego pokolenia wymaga od podmiotów odpowiedzialnych za wychowanie dużo dobrej woli, wysiłku i wszechstronnej życzliwości⁷⁷.

73 Ibidem

74 Jan Paweł II: Homilia podczas Mszy św. Łowicz, 14.06.1999…, s. 149.

75 Jan Paweł II: Orędzie do Konferencji Episkopatu Polski. Warszawa, 11.06.1999…, s. 102.

76 Jan Paweł II: Homilia Jana Pawła II wygłoszona na krakowskich Błoniach. Kraków, 18.08.2002. W: Bóg bogaty w miłosierdzie. Jan Paweł II w Polsce. 16—19 VIII 2002. Przemówienia i homilie. Marki 2002, s. 52.

77 Zdaniem Jana Pawła II, „nieodzowna jest harmonijna współpraca między rodziną i szkołą: obydwie strony winny łączyć się w pasjonującym zadaniu formacji”. — Jan Pa-weł II: Nauczyciel chrześcijański wychowawcą sumień młodzieży. Audiencja dla nauczycieli i uczniów szkół katolickich w Rzymie i w Lacjum. Rzym, 29.01.1983. W: Szkoła katolicka w na‑

uczaniu Kościoła. Wybór dokumentów. Szczecin—Warszawa 2002, s. 189.

168 Rozdział 6: Wyzwania wychowawcze dla polskich rodziców…