Relacja między wychowawcą a wychowankiem

Warto podkreślić, że twórcza praca wychowawcy oddziałuje również na niego samego. Jan Paweł II zwracał uwagę, że wychowanie, rozumiane jako pomoc w stawaniu się coraz bardziej człowiekiem, jest procesem dwu-stronnym i dwupodmiotowym. Obdarzanie człowieczeństwem zachodzi w obydwie strony: dojrzałe człowieczeństwo pokolenia dorosłych spotyka się z nowością i świeżością człowieczeństwa dziecka⁴². Wychowanek samą swoją obecnością wyzwala i mobilizuje aktywność wychowawcy w stronę większej dbałości o swój rozwój. Dlatego odpowiednie wydaje się nazywanie wychowanka „katalizatorem rozwoju osobowego pokolenia dorosłych”⁴³. Ucząc dziecko jak realizować człowieczeństwo, wychowawca sam poznaje je na nowo i uczy się go na nowo⁴⁴. Zatem obdarzanie dojrzałym człowieczeń-stwem wymaga uprzedniego tworzenia go w sobie samym⁴⁵. Nie może tu być mowy o żadnej taryfie ulgowej: świadomy swoich powinności wychowawca będzie robił wszystko, aby jego wychowanek zobaczył sens pracy nad sobą, nad swoimi słabościami — nie z powodu nakazów płynących z zewnątrz, ale bezinteresownie, ze względu na chęć rozwijania się w swoim człowie-czeństwie. Tylko przykład zaangażowanego wychowawcy może sprowoko-wać młodego człowieka do podjęcia trudu samowychowania. Równocześnie świadomość wzajemności obdarowywania w procesie wychowawczym może uchronić wychowawcę przed niezdrowym przeakcentowaniem swojej pozycji.

Jedna z podstawowych zasad wzajemnego oddziaływania wychowanka i wychowawcy zawarta jest w czwartym przykazaniu Dekalogu („Czcij ojca swego i matkę swoją”). Oczywiste jest, że rolę wychowawcy odgrywają również osoby niebędące rodzicami, ale pierwszymi i najważniejszymi wy-chowawcami zawsze powinni pozostawać rodzice. Dlatego też uprawnione wydaje się traktowanie przykazania dotyczącego rodziców jako odnoszącego się pośrednio również do innych osób zaangażowanych w rozwój dzieci.

Papież Polak zwracał uwagę na „symetryczność” czwartego przykazania:

również oni [rodzice, wychowawcy — A.S.] powinni czcić swoje dzieci, za-równo małe, jak i dorosłe […], zasada czci, czyli afirmacji człowieka jako człowieka, nie przestaje być warunkiem prawidłowego procesu wycho-wawczego⁴⁶.

42 Jan Paweł II: List do Rodzin…, s. 57.

43 P. Kalicki: O miłości, małżeństwie i rodzinie — od starożytności do Jana Pawła II. Warszawa 1991, s. 113.

44 Jan Paweł II: List do Rodzin…, s. 58—59. Zob. także: E. Ryszka, C. Ryszka: Dom na skale.

Jan Paweł II do polskich rodzin w czerwcu 1999 roku. Warszawa—Bytom 1999, s. 166.

45 J.W. Gałkowski: Rodzina w ujęciu kardynała Karola Wojtyły. W: Z badań nad rodziną. Red.

T. Kukołowicz. Lublin 1984, s. 28.

46 Jan Paweł II: List do Rodzin…, s. 61.

4.2. Relacja między wychowawcą a wychowankiem

112 Rozdział 4: Wychowanie w nauczaniu Jana Pawła II

Jan Paweł II apelował do rodziców: „postępujcie tak, aby zasłużyć na cześć (i miłość) ze strony Waszych dzieci”⁴⁷. Wskazanie to w oczywisty sposób odnosi się również do „profesjonalnych” wychowawców. Takie podejście charakterystyczne jest dla personalistycznego ujęcia wychowa-nia, zgodnie z którym wychowanek nie może być nigdy traktowany jako środek do realizacji jakichś celów. Jest on podmiotem, który w procesie wychowania kształtuje swoją osobowość⁴⁸. Konsekwentne jest więc zwra-canie przez Ojca Świętego uwagi na fakt, że odpowiedzialne podjęcie zadania wychowywania innych osób wymaga, aby wychowawca również był dobrze wychowany. On — wychowawca — przede wszystkim powinien podjąć trud samowychowania, wymagać od siebie; jak wskazano wcześniej:

„zasłużyć na cześć i miłość”. Jak zauważył papież Polak, „tylko pod takimi warunkami, przy takiej postawie wewnętrznej, proces wychowania może być owocny”⁴⁹.

Wychowawca (przede wszystkim rodzice, ale odnosi się to również do wychowawców „profesjonalnych”) powinien stale pamiętać o tym, że — czy tego chce, czy nie — stanowi dla dzieci-wychowanków pierwszy i podsta-wowy model postępowania, „żywy wzór dojrzałego człowieczeństwa”⁵⁰. Powinien więc być świadomy tego, że każda jego zamierzona lub nie-zamierzona działalność, każdy gest i każde słowo wywierają wpływ na wychowanka. Postępowanie wychowawcy stanowi dla wychowanka punkt odniesienia. Wychowawca jest też początkowo niekwestionowanym mistrzem i przewodnikiem, obdarzonym pełnią zaufania. Wychowanek ma więc prawo oczekiwać od swojego wychowawcy dojrzałości i poczucia odpowiedzialności⁵¹.

Jak zaznaczono wyżej, wychowawca powinien się charakteryzować szczególnym stosunkiem do ludzi, polegającym na bezwarunkowym

„miłowaniu człowieka”. Używając określenia Jana Pawła II, można po-wiedzieć, że wychowawca musi zinternalizować normę personalistyczną, zgodnie z którą

47 Ibidem, s. 53.

48 Jan Paweł II: Chronić dzieciństwo dla dobra społeczeństwa. Przemówienie do dziennika-rzy europejskich, Watykan, 13.01.1979. W: Dziecko w nauczaniu Jana Pawła II…, s. 90. Zob. tak-że: K. Wrońska: O możliwości zbudowania teorii wychowania personalistycznego Karola Wojtyły.

W: Poza kryzysem tożsamości. W kierunku pedagogiki personalistycznej. Red. F. Adamski. Kraków 1993, s. 193.

49 Jan Paweł II: Być człowiekiem sumienia. Kraków 1998, s. 344.

50 Jan Paweł II: Na wzór Świętej Rodziny. Przemówienie na Anioł Pański, Watykan, 26.12.1982. W: Dziecko w nauczaniu Jana Pawła II…, s. 57.

51 Jan Paweł II: Miłość i życie — podstawowe wartości rodziny. Homilia w kościele Księży Jezuitów — Del Gesǔ w Rzymie w Uroczystość Świętej Rodziny, 31.12.1978. W: Jan Paweł II o małżeństwie i rodzinie…, s. 172.

113

4.2. Relacja między wychowawcą a wychowankiem

osoba jest takim dobrem, że właściwe i pełnowartościowe odniesienie do niej stanowi tylko miłość⁵². Ponieważ zaś prawdziwa miłość jest wymagają-ca, wychowawca nie może akceptować wszystkiego bez wyjątku, bo młodzi wcale tego nie chcą. Chcą także, ażeby ich poprawiać, chcą, ażeby mówić im tak lub nie. Potrzebują przewodników, i to potrzebują tych przewodni-ków bardzo blisko. Jeżeli odwołują się także do pewnych autorytetów, to tylko o tyle, o ile te autorytety potwierdzają się równocześnie jako ludzie bliscy, jako ci, którzy idą z młodzieżą po wszystkich szlakach, po których ona postępuje⁵³.

Świadomość potrzeby odpowiedniego traktowania drugiego człowieka jest więc w pewnym sensie „barometrem” określającym przydatność do roli wychowawcy. Według Jana Pawła II, tylko wtedy człowiek będzie mógł pomagać drugiemu człowiekowi w jego uczłowieczeniu⁵⁴, gdy będzie umiał kroczyć „uprzywilejowaną drogą miłości”⁵⁵.

Z wymaganiem miłości do wychowanka łączy się dobroć, ujmowana jako postawa wobec drugiego człowieka. Według Jana Pawła II, bycie do-brym zakłada „dyspozycyjność, zdrowe zasady i odpowiedni sposób postę-powania”. Wychowawca powinien chcieć się całkowicie i bez reszty oddać dobru wychowanków, chętnie wśród nich przebywać oraz być gotowym do poświęceń i trudów związanych ze swoją pracą⁵⁶. Zatem wychowawca, jako przewodnik -mistrz, a zarazem przyjaciel, powinien być stale obecny w życiu swojego wychowanka i rzeczywiście zaangażować się w swoją pracę. Konieczność twórczej, prawdziwie miłującej, czyli wymagającej, obecności wychowawcy dotyczy wszystkich wychowanków, niezależnie od wieku. „Bycie z…” (wychowankiem, podopiecznym) nabiera jednak szczególnego znaczenia w życiu młodzieży. Dobry wychowawca „rozumie”

młodych ludzi, a rozumienie wynika z tego, że ich kocha⁵⁷. Może to osiągnąć przede wszystkim przez wspomniane „bycie z…”, czyli stworzenie klimatu pedagogicznej obecności⁵⁸. Prawdziwy wychowawca uczestniczy w życiu

52 K. Wojtyła: Miłość i odpowiedzialność…, s. 42.

53 Jan Paweł II: Przekroczyć próg nadziei…, s. 102.

54 Jan Paweł II: Rodzinie zawdzięcza człowiek swe wychowanie. Homilia w czasie Mszy św.

dla rodzin. Braga, Portugalia, 15.05.1982. W: Dziecko w nauczaniu Jana Pawła II…, s. 59. Zob.: List do Rodzin…, s. 57—63.

55 Jan Paweł II: List „Juvenum Patris” Jana Pawła II. List Ojca Świętego Jana Pawła II do księ‑

dza Egidio Vigano, Przełożonego Generalnego Towarzystwa św. Franciszka Salezego, w setną rocznicę śmierci św. Jana Bosco. W: C. Bissoli: Jan Paweł II o systemie wychowawczym księdza Bosko. War-szawa 2001, s. 153.

56 Ibidem, s. 145.

57 Jan Paweł II: Prawdziwy wychowawca rozumie młodych ludzi. Spotkanie z młodzieżą szkolną na Placu Maryi Wspomożycielki w Turynie, Turyn, 13.04.1980. W: Szkoła katolicka w na‑

uczaniu Kościoła. Wybór dokumentów. Szczecin—Warszawa 2002, s. 115.

58 Jan Paweł II: List „Juvenum Patris”…, n. 12, s. 146.

114 Rozdział 4: Wychowanie w nauczaniu Jana Pawła II

młodzieży, interesuje się jej problemami, stara się poznać jej zapatrywania, chętnie spotyka się ze swoimi wychowankami. Dba o zaistnienie między nim a wychowankiem zażyłości, przyjaźni. Jan Paweł II przyjmował za św. Janem Bosco, że „bez tej zażyłości nie można okazać miłości, a bez tego trudno o wzbudzenie zaufania, które jest niezbędnym warunkiem skutecz-ności pracy wychowawczej”⁵⁹.

W okresie dorastania, czyli „na początku samogospodarzenia”⁶⁰, ko-nieczne jest nauczenie się stawiania sobie samemu konkretnych wymagań oraz wytyczania celów i konsekwentnego dążenia do nich. Wychowawca powinien pomóc wychowankowi w rozważeniu stosunku, w jakim po-zostają względem siebie dążenia, aby bardziej być i więcej mieć. Zadaniem wychowawcy jest więc nauczenie wychowanka autentycznej wolności, która się urzeczywistnia przez bezinteresowny dar z siebie, rozwijanie w nim szacunku dla innych, poczucia sprawiedliwości, postawy akceptacji innych, dialogu, służby i solidarności⁶¹ oraz wpajanie wychowankom autentycznych wartości życia, pomaganie im w kierowaniu się w każdej dziedzinie życia cnotami tolerancji i zrozumienia⁶². Jan Paweł II uznawał za wzór wycho-wawcy m.in. św. Jana Bosco, który miał zwrócić się do swoich wychowan-ków słowami:

wszystko, czym jestem, jest całkowicie dla was, dniem i nocą, rano i wie-czorem, w każdej chwili. Nie mam innego celu, jak tylko troskę o wasze do-bro moralne, umysłowe i fizyczne oraz: dla was się uczę, dla was pracuję, dla was żyję i także dla was gotów jestem oddać życie⁶³.

Podsumowując analizę papieskich wypowiedzi dotyczących wzajem-nej relacji wychowawcy i wychowanka, można stwierdzić, że Jan Paweł II zwracał uwagę na konieczność stawiania wysokich wymagań osobie wycho-wawcy: jako wymogów pochodzących „z zewnątrz” — od innych (rodziców, państwa), oraz wymagań stawianych sobie samemu przez wychowawcę.

W kontaktach z wychowankiem postulował respektowanie zasady czci dru-giego człowieka oraz konieczność całkowitego zaangażowania się w relację

59 Ibidem, n. 12, s. 146.

60 Określenie użyte przez ojca prof. Mieczysława Alberta Krąpca w trakcie VII Ogólno-polskiej Konferencji Nauczycieli i Wychowawców „O młodość z charakterem”, odbywającej się w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II 1 marca 2008 r.

61 Jan Paweł II: Encyklika „Evangelium vitae” Ojca Świętego Jana Pawła II do biskupów, do ka‑

płanów i diakonów, do zakonników i zakonnic, do katolików świeckich oraz do wszystkich ludzi dobrej woli o wartości i nienaruszalności życia ludzkiego. n. 92. Przedruk z „Libreria Editrice Vaticana”.

Katowice 1995, s. 171.

62 Jan Paweł II: Przebacz, a zaznasz pokoju. Orędzie na Światowy Dzień Pokoju (1997), n. 8.

W: Nauczanie Ojca Świętego…

63 Jan Paweł II: List „Juvenum Patris”…, n. 14, s. 148.

115