Izolacja państwa węgierskiego na arenie międzynarodowej

Rozważając problem polityki zagranicznej Węgier w XX wieku, da się wyodrębnić spójny chronologicznie i tematycznie okres 1920–1944. Były to czasy po podpisaniu traktatu trianońskiego (1920). W całym okresie 1920–1944 możliwe jest wydzielenie

51 Dało się zauważyć wiele oznak sympatii Londynu wobec spraw węgierskich po 1920 r., ale praw-dopodobnie ich źródłem była próba podkopania wpływów francuskich w Europie Środkowej. Jeden z ważniejszych polityków brytyjskich określił traktat trianoński jako „bezprzykładne szaleństwo”.

Mimo że Londyn sprzeciwiał się powrotowi Habsburgów na tron Węgier, to jako pierwszy udzielił kredytów Węgrom w okresie reformy walutowej i tworzenia Banku Węgierskiego (4 mln funtów).

Szerzej zob. Tamás Magyarics, Nagy-Britannia Közép-Európa-politikája 1918-tól napjainkig, „Pro Mi-noritate” 2002, nr 2–3, s. 6–17.

52 Gábor Bátonyi, Anglo-French Rivalry and the Treaty of Trianon, Oxford Scholarship Online, October 2011, s. 122–127.

53 Elek Karsai, A budai Sándor-palotában történt 1919–1941, Budapest 1964, s. 77–79.

mniejszych podokresów, takich jak izolacja na arenie międzynarodowej (do 1927 r.)⁵⁴, lata aktywnej polityki zagranicznej (1927–1932), czasy rewizji granic (1932–1941) oraz dyplomacja podczas II wojny światowej (1942–1944)⁵⁵. Duża część historyków węgier-skich uważa politykę zagraniczną regenta Horthyego za błędną. Po 1938 roku coraz bardziej prowadziła ona kraj w kierunku sojuszu z Niemcami. Miklós Molnár wyróżnił w polityce zagranicznej Węgier w okresie międzywojennym trzy podokresy, obejmujące (1) konsolidację ustroju i władzy w obliczu symboliki narodowej, (2) stopniowe zbacza-nie polityki węgierskiej w kierunku Niemiec i (3) podporządkowazbacza-nie się dyplomacji wę-gierskiej III Rzeszy⁵⁶. Oceniając dyplomację okresu horthystowskiego, należy pamiętać, że nie tylko koła polityczne miały na nią wpływ. Równie ważne okazały się opinie inte-lektualistów, elit uniwersyteckich, wreszcie pisarzy i historyków. Elity te tkwiły jeszcze mentalnie w czasach dualistycznej monarchii, marzyły o dawnej świetności i mało kto potrafił uderzyć się w piersi i przyznać, że przed 1914 rokiem reformy społeczne były potrzebne i mogły uchronić kraj przed katastrofą. Wybitny historyk okresu między-wojennego Gyula Székfű pisał w swojej książce A magyar állam életrajza (Życiorys pań-stwa węgierskiego; książka wydana w 1917 r.): „Węgrzy mogą mieć nadzieję wyjścia ze swego złego położenia, jeśli tylko podążać będą już wyznaczonym torem […], tj. pójdą ramię w ramię z niemiecką Europą Środkową”⁵⁷. Székfű zastanawiał się nad sensem tego, co stało się po 1918 roku. Co prawda Węgry odzyskały niepodległość, ale za cenę utraty integralności terytorialnej. Uzyskując niepodległość, pozostały samotne w niego-ścinnym otoczeniu jak głodny wilk w zimie – pisał Székfű⁵⁸.

Rząd węgierski na własną rękę próbował organizować pomoc w tragicznej dla pań-stwa sytuacji. Najszybciej odbudowano stosunki z Królestwem SHS i Polską. Rozmowy z reprezentantami tego pierwszego państwa odbyły się w neutralnej Szwajcarii (Kosta Stojanović – László Szilassy). Za zgodą szefa ministerstwa spraw zagranicznych Ante Trumbicia Stojanović zaproponował Węgrom w przyszłości dostęp do portu we Fiume, w zamian za co Budapeszt miał popierać stanowisko Belgradu w kwestii dostępu do Adriatyku. Również rząd włoski próbował zdobyć sympatię Budapesztu podczas spo-ru z Królestwem SHS o wybrzeże Adriatyku. Jugosłowianie planowali nawet zawarcie unii celnej z Węgrami. Z Polską Madziarzy podpisali układ o współpracy gospodarczej 4 marca 1919 roku.

Polityka mocarstw ententy opierała się na jak najlepszym zabezpieczeniu przed im-perializmem niemieckim i zbudowaniu kordonu ochronnego wokół Rosji. Po zdławie-niu rewolucji radzieckiej na Węgrzech władze horthystowskie zgodziły się na funkcjo-nowanie w Budapeszcie przedstawicielstwa dyplomatycznego „białej Rosji”, na którego czele od 1921 roku stał książę Piotr P. Wolkonsky. W tym celu Francja zaciekle broniła

54 Dopiero w marcu 1927 r. Rada Ambasadorów uzgodniła, że mocarstwa znoszą kontrolę między-narodową nad Węgrami. W tym samym roku kilka państw Europy Zachodniej podpisało z Węgrami umowy o rozpoczęciu lotów lotniczych do tego kraju.

55 János Sáringer, op. cit.

56 Miklós Molnár, A Concise History of Hungary, Cambridge 1996, s. 291.

57 Gyula Székfű, A magyar állam életrajza, Budapest 1917, s. 222.

58 Ibidem, s. 204–205.

interesów Rumunii, uważając ją za element polityki antysowieckiej. Czechosłowacji po-wierzono w Paryżu rolę szańca antyniemieckiego. W rzeczywistości państwa te, nawet wsparte przez Polskę i wiele mniejszych krajów regionu, nie były – jak się potem oka-zało – w stanie przeciwstawić się skutecznie zaborczości wielkich mocarstw. Z pełną odpowiedzialnością zatem można stwierdzić, że po rozpadzie Austro-Węgier nie było politycznego czynnika, który kształtowałby politykę środkowoeuropejską i bałkańską w takim wymiarze, z taką konsekwencją i rozmysłem, jak dotąd czyniło to państwo Habsburgów. Owemu pragnieniu zdawała się wychodzić naprzeciw publikacja wegier-skiego intelektualisty László Ottlika pod tytułem Új Hungária felé (ogłoszona drukiem w czasopiśmie „Magyar Szemle” w 1928 r.). Zakładała ona nadanie autonomii ludno-ści niewęgierskiej żyjącej na Węgrzech, rewizję granic z 1920 roku oraz przyznanie na nowych terenach praw mniejszościom narodowym. Powstanie federacji było rozwią-zaniem, ale kłóciło się z pragnieniem niepodległości w nowych państwach. Szybko też w Paryżu oddalono ten projekt kształtowania nowej polityki naddunajskiej. Niepowo-dzenie projektu zbudowania nowej polityki sąsiedztwa w Europie Środkowej przez zwy-cięską Francję przyczyniło się do wzrostu nieufności w regionie. Poszczególne kraje, które zyskały na rozbiorze Węgier, zbudowały pomiędzy sobą więzi militarno-politycz-ne, a dyplomacja węgierska, odizolowana od zewnętrzego świata, miotała się w „kom-pleksie małego państwa”. Elity odpowiedzialne za politykę zagraniczną żyły jeszcze świadomością, że mają wpływ na cały region jako regionalne mocarstwo, lecz ten czas już przeminął.

Kolejne rządy węgierskie po obaleniu komunistów borykały się z trudnościami z uznaniem na Zachodzie. W najtrudniejszym położeniu znalazł się rząd Istvána Frei-dricha, który za pierwszą osobę na Węgrzech uznał arcyksięcia Józefa Habsburga (homo regius). Wywołało to wielką niechęć rządów zachodnich do Węgier i w konsekwencji obalenie tego gabinetu. Zastąpił go nowy, stworzony przez Károlya Huszára, który roz-począł negocjacje z państwami ententy na temat podpisania traktatu pokojowego⁵⁹. Wspomniany rząd Freidricha działał od początków sierpnia do 24 listopada 1919 roku.

W tym okresie przybył na Węgry brytyjski dyplomata sir George Clerk, gdzie piastował funkcję zwierzchnika flotylli dunajskiej należącej do państw ententy (Wielka Brytania stała się obrońcą interesów węgierskich, co nie było działaniem bezinteresownym, Lon-dyn ograniczał w ten sposób wpływy Francji). Odbył on rozmowy z lide rami partii po-litycznych oraz doprowadził do wycofania z terytorium Węgier wojsk czechosłowackich i rumuńskich. Kraj zajęły wojska wierne Miklósowi Horthyemu, na co uzyskały zgodę ententy.

Jeszcze w styczniu 1920 roku podczas prezentowania ostatecznych warunków po-kojowych delegacji węgierskiej doszło do tajnych rozmów węgiersko-francuskich (pierwszym ambasadorem Francji na Węgrzech był Jean Doulcet, a następnie Louis de Vienne). Stosunki francusko-węgierskie zostały wznowione w początkach września 1920 roku. Francuzi pragnęli wywalczyć dla swoich firm dogodne warunki do pene-tracji gospodarczej w Europie Środkowej (wykorzystanie Dunaju i węgierskich kolei)

59 Magda Ádám, Delusions of Trianon…, s. 23.

i dlatego obiecali delegacji węgierskiej wsparcie w rewizji traktatu pokojowego (tzw.

listy Milleranda). Otworzyło to dyplomacji węgierskiej po wojnie możliwość oficjalnych wystąpień na temat rewizji granic⁶⁰.

Traktat trianoński został podpisany przez Węgry z wszystkimi aliantami z wyjąt-kiem USA, ponieważ Stany Zjednoczone nie miały nawiązanych stosunków dyploma-tycznych z Węgrami (7 grudnia 1917 r. stosunki pomiędzy Austro-Węgrami a USA zo-stały zerwane i kraje weszły w stan wojny). Węgry i Austrię reprezentowała w Ameryce ambasada Szwecji. Węgry nawiązały stosunki dyplomatyczne z USA w lipcu 1920 roku, a pierwszym amerykańskim ambasadorem w Budapeszcie został Theodore Brentano (od lutego 1922 r.)⁶¹. Pierwszym mianowanym w grudniu 1921 roku ambasadorem Wę-gier w Stanach był hrabia László Széchenyi⁶². W 1921 roku doszło też do podpisania pokoju pomiędzy Węgrami a USA (rokowania Miklós Bánffy – Ulysses Grant-Smith).

Stosunki pomiędzy Węgrami a Wielką Brytanią od czasu zakończenia Wielkiej Woj-ny nie były najgorsze. Właściwie tylko Foreign Office rozumiało potrzebę ustanowienia granic odpowiadających realiom etnicznym Europy Środkowej. W przeciwnym wypad-ku – ostrzegali politycy brytyjscy – Europę czeka kolejna wojna. Była też w Londynie grupa polityków, która w Czechosłowacji widziała partnera politycznego w Europie Środkowej (m.in. wspomniany już Seton-Watson oraz ambasadorzy w Pradze – Cecil Gosling i George Clerk) oraz popierała kreowaną przez czeski Hrad koncepcję tzw. No-wej Europy, wizji zapoczątkowanej przez Masaryka i Beneša jeszcze w okresie wojny⁶³. W 1921 roku dzięki poparciu Wielkiej Brytanii i Polski (wówczas polskim posłem przy Lidze Narodów był Szymon Askenazy) Węgry dostały się do Ligii Narodów i otrzy-mały 250 milionów koron w złocie pożyczki (także z banków angielskich)⁶⁴. Od 1924 roku rozpoczęła się rozgrywka pomiędzy Francją i Wielką Brytanią o wpływy w Europie Środkowej. W 1925 roku premier Bethlen usłyszał od premiera Chamberlaina, że Lon-dyn popiera pokojową rewizję granic Węgier. LonLon-dyn zainicjował ograniczanie kontroli Rady Ambasadorów (gdzie duże wpływy miała Francja) nad pokonanymi w wojnie państwami i poddanie ich kontroli Ligi Narodów. W 1926 roku dzięki pomocy szefa Foreign Office Chamberlaina zacierano złe wrażenie po aferze wokół fałszywych fran-ków, które Węgrzy chcieli rozprowadzić po zachodniej Europie, a w 1928 roku brytyjski szef dyplomacji starał się załagodzić sytuację po aferze z przemytem broni z Włoch na Węgry. Było to zasługą posła brytyjskiego w Budapeszcie sir Colville’a Barclaya.

Ponad-60 Eadem, France and Hungary at the Beginning of the 1920’s [w:] War and Society in East Central Europe. Essays on World War I: Total War and Peacemaking. A Case Study of Trianon, Boulder 1982, s. 145–182.

61 Poza ambasadą Węgier w Waszyngtonie działały cztery konsulaty węgierskie (w Nowym Jorku, Chicago, Cleveland i Pittsburgu).

62 Był ambasadorem w USA do 1933 r. Dzięki żonie, Amerykance Gladys Moore Vanderbiltet, doskonale znał realia społeczne i gospodarcze Stanów Zjednoczonych.

63 Gábor Bátonyi, Britain and Central Europe…, s. 160–164.

64 C.A. Macartney, Hungary and Her Successors. The Treaty of Trianon and Its Consequences 1919–

1937, London 1937, s. 465–466.

to w marcu 1927 roku, dzięki wsparciu Wielkiej Brytanii i Włoch, udało się zawiesić kontrolę wojskową sprawowaną nad Węgrami przez mocarstwa.

Od początku lat 30. Wielka Brytania nie angażowała się w politykę środkowo-europejską, skupiając uwagę na swoich koloniach⁶⁵. Mimo to Węgry uzyskały popar-cie, kiedy tylko podnosiły postulat zbrojeń. W 1934 roku ówczesny szef Foreign Office Anthony Eden sprawił swoją zręczną polityką, że temat zamachu na króla Jugosławii w Marsylii (w którym istniał „węgierski ślad”) nie został podjęty na posiedzeniach Ligii Narodów⁶⁶. Węgierskie ziemiaństwo określało się z angielska gentry, a już w pierwszej połowie XIX wieku wybitni Węgrzy podróżowali na wyspy, aby zapoznać się z funk-cjonowaniem tamtejszej gospodarki (m.in. István Széchenyi). W elitach politycznych Wielkiej Brytanii wiele osobistości wyrażało sympatię do narodu węgierskiego. Wśród nich można wymienić prawnika i historyka Jamesa Bryce’a, szefa Międzynarodowego Stowarzyszenia Prawników Fredericka Llewellyna-Jonesa czy też wojskowego Geor-ge’a Sydenhama Clarka. Podkreślano, że na Węgrzech i Wyspach Brytyjskich wykształ-cił się podobny system konstytucyjny⁶⁷.

Niektórzy Brytyjczycy mieli rodzinne koneksje z rodami węgierskimi. Przykładowo lord Clydesdale był spokrewniony z księciem Györgyem Festeticsem. Zdarzali się i tacy Brytyjczycy, którzy stracili majątki w wyniku traktatu w Trianon, a w szczególności wskutek reformy rolnej przeprowadzonej w Królestwie SHS i Rumunii. Brytyjscy dy-plomaci i arystokraci uważali, że traktat wersalski nie osiągnął zamierzonego celu, upo-korzył Węgrów i nie ustanowił odpowiednich zabezpieczeń dla mniejszości węgierskiej w krajach sąsiednich. Na Wyspach Brytyjskich podkreślano absurdalność i surowość postanowień traktatowych oraz fakt, że w interesie całego kontynentu jest, aby Węgry stanęły na nogi, bo od tego też zależy pokój w Europie Środkowej.

W środowiskach politycznych Wielkiej Brytanii od początku lat 20. nawoływano do rewizji powojennych granic. Wytykano, że Liga Narodów nie posiadała odpowiednich instrumentów do obrony mniejszości narodowych, a w niektórych przypadkach wręcz się ośmieszyła (np. optáns-ügy)⁶⁸, pozwalając krzywdzić Rumunom ludność węgierską.

Rząd węgierski nie uzyskał żadnych odszkodowań dla obywateli własnego państwa. Do końca lat 20. trwały rozmowy na temat spłat odszkodowań. Porozumienie osiąg nięto w latach 1929–1930. Rumunia miała rozpocząć spłatę od 1943 roku i kontynuować ją

65 Ambasadorami brytyjskimi w latach 1921–1941 na Węgrzech byli: Beaumont Thomas Hohler, sir Colville Barclay, sir P.W. Ramsay, sir Geoffrey G. Knox, Owen St. Clair O’Malley.

66 Mária Ormos, Merénylet Marseille-ben, Budapest 1984, s. 175.

67 Ferenc Eckhardt, A Short History of the Hungarian People, London 1931.

68 Sprawa „optantów” dotyczyła Węgrów pokrzywdzonych w wyniku reformy rolnej w krajach sąsiednich (najwięcej majątków ziemskich Węgrzy stracili w Rumunii). Chodziło o wypłaty odszko-dowań, a zainteresowanie sprawą najważniejszych polityków w Budapeszcie wynikało stąd, że wielu z nich (nawet sam premier I. Bethlen) miało posiadłości ziemskie w Siedmiogrodzie. Szczególnie źle potraktowano tych nowych rumuńskich właścicieli rozparcelowanych majątków, którzy po refor-mie rolnej pozostali przy węgierskim obywatelstwie. W Rumunii Węgrzy stracili po reforrefor-mie rolnej 600 000 holdów ziemi. Szerzej zob. Iván T. Berend, György Ránki, Közep-Kelet-Európa gazdasági fej-lödés a 19–20 században, Budapest 1976, s. 275–277.

przez kolejne 23 lata. Niestety nie zrealizowano tego planu, ponieważ w 1932 roku pre-zydent USA Herbert Hoover ogłosił moratorium dotyczące zawieszenia spłat wszel-kich reparacji. Węgry straciły na tej decyzji olbrzymie sumy. Z ustalonej w latach 20.

kwoty 510 milionów koron w złocie do 1932 roku Węgry otrzymały jedynie 23 miliony koron⁶⁹.

Sprawy krzywd doznanych przez węgierską mniejszość narodową trafiały do Ligi Narodów. Pierwsze skargi związane z Węgrami zostały jednak skierowane do Ligi już w początkach lat 20. i były zainicjowane przez organizacje żydowskie z Londynu i Pary-ża przeciwko ustawie numerus clausus⁷⁰.

Od 1920 roku dochodziło do wizyt angielskich parlamentarzystów na węgierskiej ziemi. We wrześniu 1921 roku gościł na Węgrzech lord Thomas Newton, który w jed-nym z przemówień zarówno Madziarów, jak i Brytyjczyków nazwał „narodami przegra-nymi”. W 1933 roku przyjechał na Węgry Brytyjczyk Davies Rhys, który odbył rozmowy z Horthym i Gömbösem. Zbierał dane na temat konsekwencji traktatu trianońskiego⁷¹. W kwietniu i maju 1933 roku przebywał na Węgrzech amerykański wydawca Llewellyn--Jones⁷². Wygłosił kilka mów w różnych miastach kraju oraz odbył spotkania z lidera-mi Magyar Revíziós Liga. Już podczas powitalnego przemówienia wyraził współczucie narodowi węgierskiemu z powodu niesprawiedliwości, jaka go spotkała w 1920 roku.

Rok 1933 okazał się szczególny, ponieważ na Węgrzech pojawiło się wiele osobistości brytyjskiego życia politycznego. W drugiej połowie roku gościli tam deputowani do parlamentu brytyjskiego William Mabane oraz Geoffrey Le Mesurier Mander, a w listo-padzie – ponownie Llewellyn-Jones. Tak liczne wizyty były prawdopodobnie związane ze zmianami politycznymi w Niemczech i obawami przed zdominowaniem regionu przez ten kraj. W 1934 oraz 1935 roku, tak jak w poprzednich latach, na Węgrzech go-ściło kilka delegacji polityków brytyjskich.

Traktat w Trianon pozostawił węgierskiej polityce zagranicznej bardzo niewielkie pole manewru. Można się pokusić o twierdzenie, że w pewnym sensie ukierunkował on politykę zagraniczną Węgier ku rewizji granic i podjęciu współpracy tylko z niektó-rymi państwami w Europie. Oczywiście mamy tu na myśli inne kraje niezadowolone z postanowień traktatu wersalskiego. Sprzeczne interesy z Węgrami miały Rumunia, Czechosłowacja i Królestwo SHS (potem Jugosławia). Postanowienia narzucone Wę-grom przez traktat były sprzeczne z geopolitycznymi interesami kraju i społeczeństwa.

Wymogło to przeorientowania polityki zagranicznej w kierunku współpracy z Niem-cami i Włochami oraz oddaliło (z powodu przekonań politycznych warstw rządzących Węgier) Budapeszt od Związku Sowieckiego⁷³. Węgry utrzymywały stosunki

dyploma-69 Mihaly Fülöp, Péter Sipos, op. cit., s. 145.

70 Miklós Zeidler, A Nemzetek Szövetsége a magyar külpolitikai gondolkodásban [w:] Magyar kül-politikai gondolkodás a 20. században, red. Pál Pritz, Balázs Sipos, Miklós Zeidler, Budapest 2006, s. 116–117.

71 Angol vendégek Magyarországon, „Magyar Külpolitika”, 14 kwietnia 1933, nr 2.

72 Wydawał m.in. „Chicago Evening Post”.

73 Imre Szokai, Csaba Tabajdi, Change of Hungarian Social Model = Change of Orientation in Hun-garian Foreign Policy?, „World Affairs” 1989, nr 4, vol. 151, s. 208.

tyczne z Włochami (od 16 listopada 1919 r.), Wielką Brytanią (od 22 maja 1921 r.), Niemcami (od 20 września 1919 r.), USA (od początku lipca 1919 r.). Spośród mniej-szych państw należy wymienić: Austrię (od listopada 1918 r.), Argentynę (od 1924 r.), Belgię (od lutego 1922 r.), Bułgarię (od sierpnia 1921 r.), Finlandię (od 1922 r.), Holan-dię (od 31 października 1919 r.), Litwę (od marca 1923 r.), Norwegię (od marca 1921 r.).

Po rozpadzie Austro-Węgier nawiązano stosunki ze Szwajcarią (w połowie listopada 1918 r.)⁷⁴, w 1923 roku – z Turcją, a w lipcu 1920 roku – ze Stolicą Apostolską⁷⁵.