Okupacja niemiecka. Początki sowieckiego protektoratu

18 marca 1944 roku Horthy w rozmowie z Hitlerem usłyszał żądanie Führera, aby pod-dać Węgry niemieckiej kontroli wojskowej. Kiedy regent odmówił, do działania przy-stąpiły wojska niemieckie. 19 marca 1944 roku zajęły Węgry, rozpoczynając okupację kraju. Na rozkaz generała Ferenca Szombathelyiego wkraczające oddziały traktowano jak armię zaprzyjaźnioną⁵⁷. Dotychczasowy premier Kállay (podobnie jak hr. Szapary) schronił się w ambasadzie tureckiej.

Niestety zajęcie Węgier przez wojska niemieckie 19 marca 1944 roku, ekstermina-cja Żydów węgierskich i przejęcie przez III Rzeszę zasobów gospodarczych kraju na potrzeby machiny wojennej oznaczały, że rząd węgierski oraz całe społeczeństwo byli traktowani jak podmioty wrogie państwom koalicji antyfaszystowskiej. Okupacja nie-miecka oznaczała aresztowania i wymianę aparatu urzędniczego (mianowano 70% no-wych żupanów). Aresztowano polityków o poglądach liberalnych i demokratycznych (m.in. Ferenca Nagya, Károlya Peyera i Ferenca Chorina). Zawieszono ukazywanie się niektórych gazet oraz uniemożliwiono dostęp do 447 000 książek autorów o poglądach liberalnych i pochodzenia żydowskiego (część publikacji zniszczono).

Elity polityczne Węgier były sceptyczne co do udziału w wojnie po stronie Niemiec.

Zakładały one minimalne zaangażowanie się Madziarów w wojnie na froncie wschod-nim i wzrastające zaangażowanie armii węgierskiej na Bałkanach i w Jugosławii. W 1943 roku generał Ferenc Szombathelyi (właściwe nazwisko Franz Knauz) miał wziąć udział w okupacji krajów bałkańskich, by tam następnie złożyć broń przed aliantami. Na prze-łomie 1943 i 1944 roku wywiad niemiecki przedstawił ambasadorowi Węgier w Ber-linie Döme Sztójayowi materiały zebrane na temat działalności węgierskich ambasad w Szwecji i Szwajcarii. To właśnie Sztójay (właściwie: Dmitrije Stojaković)⁵⁸ objął po Kállayu stanowisko premiera Węgier (22 marca 1944 r.). Powierzono mu także tekę mi-nistra spraw zagranicznych (piastował to stanowisko do 29 sierpnia 1944 r.). Jego dzia-łania całkowicie uzależniły Węgry od III Rzeszy.

Podpisane pomiędzy ZSRR a Rumunią zawieszenie broni (12 września 1944 r.) i ogłoszone niedługo potem oświadczenia władz sowieckich zakładały oddanie całości lub znaczącej części Siedmiogrodu Rumunii⁵⁹. Sowieci drastycznie zmienili swoje sta-nowisko, jeśli wziąć pod uwagę opinię Mołotowa na temat Węgier z 1941 roku. (Pamię-tajmy, że trzy dni po agresji niemieckiej przeciwko ZSRR w czerwcu 1941 r. Mołotow wyraził zrozumienie dla węgierskich postulatów wobec Siedmiogrodu). Brytyjczycy nie godzili się na takie rozwiązanie kwestii siedmiogrodzkiej. Przejście Rumunii do obozu alianckiego spowodowało, że pod koniec sierpnia 1944 roku regent mianował nowy rząd z generałem Gézą Lakatosem⁶⁰ na czele. Rząd ów w widoczny sposób zbliżał się

57 Michał Sokolnicki, Dziennik ankarski 1943–1946, Londyn 1978, s. 123–124.

58 Pochodził z serbskiej rodziny. Urodził się w miejscowości Vršac w Banacie.

59 Gyula Juhász, Magyarország külpolitikája 1919–1945, s. 413.

60 Premier Lakatos został wywieziony przez faszystów do Sopronu, a potem dostał się do sowiec-kiej niewoli, w której przebywał do lata 1946 r. Po wojnie nie mógł powrócić do Budapesztu z powodu

ku aliantom, między innymi ograniczając eksterminację Żydów i zamykając działają-ce w Budapeszcie Judenkommando Adolfa Eichmanna. Działo się to wobec protestów Berlina. W zakamuflowany sposób rząd Lakatosa prowadził negocjacje z aliantami (głównie z ZSRR). W zasadzie było to ratowanie dryfującego okrętu przed zatonięciem.

W kraju zwolniono z więzień polityków przetrzymywanych od kwietnia 1944 roku pod zarzutem działalności antyniemieckiej.

Jeszcze do końca września 1944 roku Horthy sądził, że Węgry będą zajęte przez siły alianckie. Wojska sowieckie zbliżały się do granic Węgier od końca 1944 roku. W kraju ścierali się reprezentanci dwóch koncepcji. Spierali się oni, czy wycofać się z wojny na warunkach zachodnich aliantów i narazić kraj na wojnę domową (na Węgrzech stacjo-nowały wojska niemieckie i część dowództwa liczyła na zwycięstwo Niemiec), czy też negocjować z Sowietami. Trudno jednak sobie wyobrazić rozpoczęcie negocjacji pra-wicowego rządu węgierskiego z Moskwą, różnice ideologiczne były ogromne. W roz-poczęciu rozmów pomógł hrabia Ladomer Zichy, który posiadał majątki na Słowacji.

11 września Zichy powrócił z Węgier na Słowację i nawiązał kontakt z działającym na tamtym terenie oddziałem partyzantów sowieckich oraz z ich dowódcą, pułkownikiem Makarowem. W wyniku rozmów z Makarowem i późniejszych ustaleń w Budapeszcie wysłano do Moskwy delegację, której Sowieci nie uznali za oficjalną reprezentację rządu (24 września 1944 r.). W jej skład weszli baron Ede Aczél, siedmiogrodzki arystokrata o lewicujących poglądach, oraz dwóch komunistów – József Dudás oraz Imre Faust.

Pod koniec września 1944 roku Horthy wysłał do Moskwy delegację, która miała ne-gocjować warunki zawieszenia broni⁶¹. W jej składzie znaleźli się: przedstawiciel ar-mii Gábor Faragó, nauczyciel akademicki Géza Teleki oraz sekretarz stanu Domokos Szent-Iványi. Podpisanie zawieszenia broni w takim momencie wojny nie było już jed-nak proste. Należało wycofać wojska węgierskie z terytoriów zajętych po 31 grudnia 1937 roku i zrezygnować z wystąpień zbrojnych przeciwko armii sowieckiej. W tej sy-tuacji szukano dogodnego momentu, aby wypowiedzieć niemieckim okupantom po-słuszeństwo i przejść na stronę Sowietów. Horthy prosił Moskwę o zaprzestanie ataków przeciwko Węgrom, aby mógł odwołać część wojsk madziarskich z frontu i zabezpie-czyć swoimi siłami stolicę. Regent poinstruował też zaufanych dowódców wojskowych, aby skontaktowali się z dowództwem Armii Czerwonej i zaprzestali walk z Sowietami w chwili ogłoszenia przez Horthyego zerwania sojuszu z III Rzeszą. Niestety nie było to możliwe, ponieważ generał Szilárd Bakay, ogrywający ważną rolę w spisku, został aresz-towany 8 października i wywieziony do obozu koncentracyjnego w Mauthausen, gdzie więziono go do początku maja 1945 roku.

Horthy planował ogłosić zawieszenie broni 20 października 1944 roku, o czym po-informowano też sowieckie dowództwo. Alianci zachodni nie zgadzali się na przyjęcie zawieszenia broni od Madziarów, tym bardziej że 11 października pierwsze dywizje so-zakazu władz sowieckich, żył na prowincji i utrzymywał się dzięki pracy fizycznej. W 1960 r. wyemi-grował na Zachód.

61 Péter Gosztonyi, A magyar-szovjet fegyverszüneti tárgyalások (1944. október), „Új Látóhatár”

1969 (listopad), s. 401–418.

wieckie przekroczyły granice Węgier w rejonie górnej Cisy i stoczyły bitwę pancerną z połączonymi siłami niemiecko-węgierskimi. W tak trudnej sytuacji 15 października regent Horthy ogłosił odezwę do wojska⁶². Oznajmił w niej o podjęciu decyzji o zerwa-niu z Niemcami i próbie złożenia broni przed Sowietami. Niemcy odpowiedzieli ope-racją o kryptonimie Panzerfaust, kierowaną przez Ottona Skorzenyego. Regent Horthy został uwięziony, a jego syn, Miklós Horthy młodszy, aresztowany przed planowanym spotkaniem z sowiecką delegacją. Przewieziono go do Niemiec i przetrzymywano jako zakładnika. Na Węgrzech władzę przejęli faszyści z Szalasim na czele, ale faktyczną wła-dzę polityczną sprawował pełnomocnik III Rzeszy na Węgrzech Edmund Veesenmayer.

Sprawy kontroli nad organizacjami politycznymi i bezpieczeństwa interesów III Rzeszy na Węgrzech strzegł oficer SS Otto Winkelman (dowodził obroną Budapesztu w obli-czu nadchodzącej Armii Czerwonej). 17 października Eichmann powrócił na Węgry i wznowił swoją zbrodniczą aktywność. W połowie listopada 1944 roku naziści wysiedli-li z Budapesztu kilkanaście tysięcy Żydów, którzy pieszo maszerowawysiedli-li do Austrii. Resztę Żydów węgierskich ulokowano na terenie getta w Peszcie; na przełomie 1944 i 1945 roku większość z nich została wymordowana⁶³. Trzeba tu zaznaczyć, że pomimo widocznej proniemieckiej orientacji Węgry do połowy października 1944 roku były państwem po-siadającym wielopartyjny system polityczny, działające związki zawodowe i stosunko-wo stosunko-wolną prasę. Niektórzy badacze twierdzą, że Hitler celostosunko-wo utrzymywał na Węgrzech pozory demokracji, gdyż w takich warunkach było łatwiej podejmować decyzje, a także uzyskać większą wydajność w realizacji celów wojennych (głównie niemieckich celów)⁶⁴. Nowy rząd węgierski uformował się w wyniku decyzji Mołotowa i Stalina. Powstał problem, w jaki sposób powołać nowy rząd węgierski, do czego się odnieść w kon-tynuacji idei państwowej. Dla Rosjan nawet Horthy był do przyjęcia jako polityczny punkt odniesienia, ale po przystąpieniu Węgier do walk po stronie III Rzeszy Horthy odszedł dla Sowietów w polityczny niebyt. Rosjanie opowiadali się za powołaniem no-wych władz, a nawet nowego ciała ustawodawczego (niezwiązanego z przedwojennym parlamentem), wyłonionego z reprezentantów związków zawodowych i lokalnych rad robotniczych. 3 grudnia 1944 roku na terytorium opanowanym przez Armię Czerwoną utworzony został Węgierski Narodowy Front Niepodległościowy. Weszły do niego także ugrupowania niekomunistyczne. Utworzyły one Tymczasowe Zgromadzenie Narodo-we i powołały Tymczasowy Rząd Narodowy z Miklósem Bélą von Dálnokim na czele.

Rząd ten wypowiedział Niemcom wojnę. 21 grudnia 1944 roku, w czasie oblężenia Bu-dapesztu, opozycja antynazistowska utworzyła w Debreczynie Tymczasowe Zgroma-dzenie Narodowe. Reprezentowały je partie działające w opozycji do władz horthystow-skich, które już latem 1944 roku utworzyły Węgierski Front Ludowy⁶⁵.

62 Magyarország és a második világháború…, s. 485–486.

63 David Cymet, History vs. Apologetics. The Holocaust, the Third Reich, and the Catholic Church, New York 2010, s. 366–368.

64 Pál Pritz, Hungarian Foreign Policy between Revisionism and Vassalage, s. 102.

65 Komuniści nie posiadali zorganizowanych struktur, ponieważ w 1943 r. ich partia została roz-wiązana przez III Międzynarodówkę. Pozostali na Węgrzech działacze funkcjonowali w nielegalnych organizacjach, którym przewodził robotnik János Csermanek (posługujący się też pseudonimami

Bar-Ostatnie uzgodnienia pomiędzy politykami Kremla i komunistami węgierskimi za-padły w dniach 6–7 grudnia 1944 roku w Moskwie. 7 grudnia 1944 roku z dworca ki-jowskiego w stolicy ZSRR wyruszył specjalny pociąg, który przywiózł do Debreczyna członków rządu oraz przyszłych dyplomatów sowieckich na Węgrzech (posła Georgija Puszkina, gen. Iwana Z. Susjakowa). Po kilku dniach podróży pociąg był witany w De-breczynie nie przez tłumy Węgrów, lecz przez uzbrojonych czerwonoarmistów⁶⁶. Rząd Tymczasowy, „poczęty” w Moskwie, „narodził się” w Debreczynie 22 grudnia 1944 roku.

Chociaż w rządzie tym było kilku oficerów horthystowskich – dla zachowania pozorów legitymizacji – to przemożną rolę w jego polityce odgrywali komuniści. Ci ostatni mieli duży udział w formowaniu polityki zagranicznej nowego rządu, domagali się zaprzesta-nia antysowieckiej polityki rządów międzywojennych i zakończezaprzesta-nia współpracy z hitle-rowskimi Niemcami⁶⁷. 28 grudnia 1944 roku Rząd Tymczasowy wypowiedział wojnę Niemcom.

20 stycznia 1945 roku podpisano w Moskwie układ o zawieszeniu broni z państwami koalicji, ponadto Węgry godziły się na wypłatę odszkodowań na rzecz ZSRR, Czecho-słowacji i Jugosławii oraz zobowiązały się pociągnąć do odpowiedzialności zbrodniarzy wojennych. Suwerenność państwa węgierskiego została czasowo ograniczona na rzecz Sojuszniczej Komisji Kontroli z Klementem Woroszyłowem na czele. Wojska węgier-skie broniły się przed armią sowiecką, długo przysparzając Armii Czerwonej wielkich strat (44 000 zabitych czerwonoarmistów oraz 26 000 żołnierzy rumuńskich). Obrona Festung Budapest była potem przez żołnierzy niemieckich określana jako „drugi Stalin-grad”. Ostatecznie siły niemieckie opuściły terytorium Węgier 13 kwietnia 1945 roku.

Około miliona Węgrów, głównie reprezentantów klasy średniej, wyjechało przed So-wietami na Zachód, część z nich potem wróciła, ale na stałe poza ojczyzną znalazło się 200 000 Madziarów. W czasie II wojny światowej życie straciło około 900 000 Węgrów (w tym 340 000–360 000 żołnierzy i około 500 000 Żydów).

Zawieszenie broni podpisane ze Związkiem Sowieckim określiło politykę Węgier na kilka kolejnych dekad. Węgierskie wojska i administrację państwową zmuszono w tym układzie do wycofania się z terenów znajdujących się poza granicami z 31 grudnia 1937 roku. Ponadto ZSRR, Czechosłowacja i Jugosławia otrzymały od Węgier 300 milio-nów dolarów w ramach odszkodowań za straty wojenne. Terytorium Węgier zostało oddane do użytku wojsk sowieckich i właściwie miało status równy dawnym koloniom.

Około 170 000 Węgrów wywieziono do ZSRR, a w kraju stacjonowało 150 000 żołnierzy sowieckich. Koszty ich aprowizacji pokrywało społeczeństwo węgierskie.

na oraz Kádár). Ponadto trzon organizacyjny stanowiło kilku intelektualistów: Gyula Kállay, László Rajk oraz Lajos Fehér. Nie mieli oni jednak do pierwszych lat powojennych sprecyzowanego programu politycznego, także w polityce zagranicznej. Szerzej zob. Ignác Romsics, Hungary in XX Century, Bu-dapest 2001, s. 209.

66 Szovjet elképzelések a második világháború utáni Magyarországról [w:] A Kreml árnyékában.

Magyarország és a Szovjetunió kapcsolatainak történetéhez, 1944–1990, red. Baráth Magdolny, Buda-pest 2014, s. 21–39.

67 Sándor Balogh, Gizella Föglein, Magyarország története, 1918–1975, Szöveggyűjtemény, Buda-pest 1986, s. 133.

Ważną kwestią było uznanie rządu na arenie międzynarodowej. Po wyborach parla-mentarnych na Węgrzech w listopadzie 1945 roku stosunki z Węgrami nawiązały Sta-ny Zjednoczone. Pod koniec września 1945 roku Moskwa uznała rząd węgierski. Rząd brytyjski, hołdując zasadzie legitymizmu (był w stanie wojny z Węgrami), uznał nowy rząd węgierski dzień po podpisaniu przezeń traktatu pokojowego (16 września 1947 r.).

Zakończenie

Węgry po 1918 roku należały do mniejszych państw europejskich. Utrata znaczącej części terytorium zgodnie z postanowieniami traktatu z Trianon odcisnęła piętno na polityce zagranicznej Madziarów w XX wieku. Dziś Węgry są krajem mającym dość skomplikowane stosunki międzypaństwowe z sąsiadami – Rumunią, Serbią i Słowa-cją. Źródłem tego są oczywiście postanowienia traktatu trianońskiego oraz rosnąca nieufność sąsiadów w stosunku do rządu węgierskiego, co jest spowodowane próbami objęcia opieką mniejszości węgierskiej żyjącej w wyżej wymienionych krajach. Od dzie-sięcioleci Węgry stały przed dylematem, z kim realizować swoją politykę zagraniczną.

Przez dłuższy czas (po 1918, 1920 i 1956 r.) znajdowały się w izolacji dyplomatycznej i politycznej w Europie. Interwencja sowiecka na jesieni 1956 roku przyczyniła się do kreowania przez Węgry koncepcji współpracy państw ponad podziałami polityczny-mi. Spowodowało to między innymi zbliżenie do takich krajów jak Austria i Finlandia.

Charakterystyczne jest, że także po 1920 roku Madziarzy nie szukali sojuszów i poro-zumień z mocarstwami, ale opierali się na krajach o mniejszym znaczeniu (w okresie międzywojennym na polityce Włoch, Turcji, Polski). Znalezienie sojusznika nie było takie proste. Mało kto wie, że podczas wojny Węgry balansowały pomiędzy alianta-mi a III Rzeszą, od 1942/1943 roku próbując porozualianta-mieć się z tyalianta-mi ostatnialianta-mi za cenę uratowania kraju przed okupacją sowiecką. Negocjacje z państwami zachodnimi były utrudnione także dlatego, że rząd węgierski uparcie dążył do zachowania nabytków te-rytorialnych z lat 1938–1941 przy jednoczesnym nawiązywaniu współpracy z aliantami.

XX wiek w polityce zagranicznej Węgier to okres bardzo bolesny. W 1920 roku Węgry utraciły około 70% swojego historycznego terytorium. Przez następne 20 lat węgierska dyplomacja próbowała różnymi metodami zmienić ten stan rzeczy. Koniec II wojny światowej przekreślił wszelkie nadzieje i przypieczętował na dalsze lata dotychczasowe, utrwalone po traktacie w Trianon granice Węgier.

Okres międzywojenny to także nowy etap w relacjach pomiędzy Polską i Węgrami.

Nowy, ponieważ od początku obydwa kraje, już jako niezawisłe podmioty, nawiązały stosunki polityczne. W 1920 roku relacje polsko-węgierskie poddane zostały próbie.

W czasie inwazji bolszewickiej w kierunku zachodnim właściwie jedynym państwem, które udzieliło Rzeczypospolitej pomocy, były horthystowskie Węgry. Kolejne lata

od-daliły od siebie Budapeszt i Warszawę. Polscy politycy postrzegali relacje z Berlinem jako zagrożenie dla bytu państwowego, podczas gdy Węgrzy upatrywali w Niemczech nadziei na pomoc w przeprowadzeniu rewizji granic trianońskich.

Węgry prowadzą dziś politykę zagraniczną w wielu przypadkach niezgodną z wy-tycznymi Unii Europejskiej. Po 2001 roku przedmiotem dyskusji była Karta Węgra, czyli ustawa stwarzająca wiele możliwości dla Madziarów w krajach sąsiednich, a źle oceniana w Bratysławie i Bukareszcie. Po wielu perturbacjach wspomnianą ustawę zno-welizowano i zastosowano w praktyce. Polityka regionalna, która stanowi główny punkt założeń węgierskiej polityki zagranicznej, często jednak szwankuje. Dzisiejsze relacje ze Słowacją przypominają niekiedy odbijanie piłeczki z jednej stolicy do drugiej, ale na-leży pamiętać, że jest to spuścizna okresu formowania się ideologii nacjonalistycznych w XIX wieku oraz polityki Małej Ententy w stosunku do Węgier. Osoby kształtujące wę-gierską politykę zagraniczną po 1920 roku zakładały odzyskanie obszarów utraconych na mocy traktatu w Trianon. Rewizja granic spowodowała zbliżenie się Budapesztu do takich państw jak Włochy i Turcja oraz do III Rzeszy, co ostatecznie przypieczętowało los kraju i narodu po 1945 roku.

Relacje Węgier z Polską po 1918 roku były bardzo poprawne, ale nie wykorzystano całego spektrum możliwości, jakie rysowały się przed tą współpracą. Kraje te znalazły się w dwóch różnych obozach, obozie zwycięzców i obozie pokonanych. Ale nie tylko to wykluczało dalszą współpracę. Węgry należały do państw mniej zagrożonych przez ZSRR, podczas gdy Polska międzywojenna, mając dwóch agresywnych sąsiadów, zain-teresowana była współpracą państw regionu. Niestety polska dyplomacja nie była w sta-nie dopomóc węgierskim władzom w rewizji granic trianońskich, chociaż Budapeszt liczył na to. Polska, mając dobre relacje z Rumunią, mogła wywierać wpływ na tamtejsze władze, aby poprawić stosunki rumuńsko-węgierskie. Tak się niestety nie stało, a War-szawa okazała się dla węgierskiej polityki zagranicznej „martwą placówką”. Faktem jest, że już w okresie międzywojennym wiele łączyło Polskę i Węgry. Coraz bardziej oczywi-ste stawało się to, że w Europie Środkowej należy zbudować pakt łączący Polskę, inne kraje regionu wraz z Węgrami oraz Jugosławią i Włochami, co w oczywisty sposób było zbieżne z polskimi planami Międzymorza. Różnice istniejące pomiędzy państwami re-gionu uniemożliwiły jednak realizację takiego projektu.

Bibliografia

Materiały archiwalne, dokumenty drukowane

Juliusz Andrássy, Diplomatie und Weltkrieg, Berlin–Wien 1920.

István Bethlen, Válogatott politikai irások és beszédek, red. I. Romsics, Budapest 2000.

Bethlen István titkos iratai, Budapest 1972.

István Bibó, Eseje polityczne. Nędza małych państw wschodnioeuropejskich, tłum. J. Snopek, Kraków 2012.

Marvin B. Fried, Austro-Hungarian War Aims in the Balkans during World War I, London 2014.

Rezső Havass, Magyar imperializmus, Budapest 1902.

Rezső Havass, Magyarország és a Balkán, Budapest 1913.

Helyünk Európában. Nézetek és koncepciók a 20. századi Magyarországon, red. Éva Ring, t. I, Budapest 1986.

Pál Hoitsy, Nagymagyarország. A magyar történet jövő századai, Budapest 1902.

Horthy Miklós titkos iratai, red. Miklós Szinai, László Szűcs, Budapest 1965.

János Karácsonyi, A magyar nemzet történeti joga Hazáánk területéhez a Kárpatoktól le az Adriáig, Budapest 1921.

A Madridi Követségtől Mauthausenig. Andorka Rudolf naplója, Budapest 1978.

Alajos Paikert, A Turáni Társaság eddigi és jövendő működése. II. Jelentés és előterjesztés az 1914. évi január hó 31-iki közgyűlés részére, Budapest 1914.

Aurel Popovici, Die Vereinigten Staaten von Groß-Österreich. Politische Studien zur Lösung der nationalen Fragen und staatsrechtlichen Krisen in Österreich-Ungarn, Leipzig 1906.

Schicksalsjahre Oesterreich. Das politische Tagebuch Josef Redlichs, t. 1, Wien 1953.

Slovensko a slovenská otázka v poľských a maďarských diplomatických dokumentoch v rokoch 1938–1939, red. Dušan Segeš, Maros Hertel, Valerián Bystrycký, Bratislava 2012.

Gyula Székfű, Nép, nemzet, állam (Válogatott tanulmányok), przygotował Vilmos Erős, Bu-dapest 2002.

Ruska Krajina, Archiwum Akt Nowych, Gabinet Rady Ministrów. Czechosłowacja. Do-wództwo WP o sytuacji w Czechosłowacji i jej stosunkach z sąsiadami.

Źródła drukowane

Sándor Balogh, Gizella Föglein, Magyarország története, 1918–1975, Szöveggyűjtemény, Bu-dapest 1986.

Arie Bloed, The Conference on Security and Co-operation in Europe. Analysis and Basic Do-cuments. 1972–1993, Dordrecht 1993.

Diplomáciai iratok Magyarország külpolitikájához 1936–1938, t. II, red. Magda Adám, László Zsigmond, Budapest 1965.

Diplomáciai iratok Magyarország külpolitikájához 1936–1945, t. IV, red. Gyula Juhász, Bu-dapest 1962.

Documents on Brtish Foreign Policy 1919–1939, red. E. Woodward, R. Butler, t. 2, London 1947.

Documents on German Foreign Policy 1918–1945, seria D, lata 1937–1945, Washington 1954.

A dokumentumot közli Amerikai béketervek a háború utáni Magyarországról. Az Egyesült Államok Külügyminisztériumának titkos iratai 1942–1944, red. Ignác Romsics, Gödöllő 1992.

Dokumenty k českosloveské zahraniční politice, Ministerstvo zahraničí ČSSR, 6/1968.

Horthy Miklós titkos iratai, red. Miklós Szinai, László Szűcs, wyd. II, Budapest 1962.

Magyarország és a második világháború. Titkos diplomáciai okmányok a háború előzményei-hez és történetéelőzményei-hez, red. Magda Ádám, Gyula Juhász, Lajos Kerekes, Budapest 1959.

Mihály Jungerth-Arnóthy, Moszkvai napló, Budapest 1989.

Miklós Kállay, Magyarország miniszterelnöke voltam 1942–1944, t. I, Budapest 1991.

Michał Sokolnicki, Dziennik ankarski 1943–1946, Londyn 1978.

Tisza István összes munkái, t. I, Budapest 1923–1927.

Prasa

„Délamerikai Magyar Ujság”

„Élet és Irodalom”

„Figyelő”

„Külpolitika”

„Magyar Nemzet”

„Népszabadság”

„Népszava”

„New York Times Magazine”

„Új Magyarország”

„Új Szó”

Artykuły

Abdallah Abdel-Ati, Supplementary to the History of Egyptian-Hungarian Relations, „Chro-nica” 2009–2010, vol. 9–10.

Balázs Ablonczy, Összeesküvés a frank ellen, „Rubicon” 2005, nr 9.

Balázs Ablonczy, Útkeresés a Turáni Társaságban (Teleki Pálról feketén-fehéren), „Rubicon”

2004/2, XV, nr 140.

Ádam Anderle, Bevezetés. A magyar-spanyol diplomáciai kapcsolatok történetéhez, „Külügyi Szemle” 2010, nr 3.

Adam Anderle, Bevezetés. A magyar-spanyol diplomáciai kapcsolatok történetéhez, „Külügyi Szemle” 2010, nr 7.

András D. Bán, Az összeköttetés megszakad. Brit-magyar kapcsolatok 1938–1941, „Rubikon”

1997, nr 65.

Nándor Bárdi, A budapesti kormányzatok magyarságpolitikai intézményrendszere és stratégi-ája 1918–1938, „Kisebbségkutatás” 2007, nr 1.

Gábor Bátonyi, Anglo-French Rivalry and the Treaty of Trianon, „Oxford Scholarship On-line”, October 2011.

Ágnes Bernek, Geopolitics and/or Geoeconomics. The Interrelations between the World Eco-nomy and World Politics in the 21st Century, „Geopolitics in the 21^st Century” 2001, nr 1(1).

István Bethlen, A magyarság helyzete a Dunamedencében, „Magyar Szemle” 1933, nr 12.

Ludwig Bittner, Das österreichisch-ungarische Ministerium des Aussern, Seine Geschichte und seine Organisation, „Berliner Monatshefte” 1937, nr 15.

Ildikó Császár, From Isolation to Active Foreign Policy. The Hungarian-Italian Treaty of

Ildikó Császár, From Isolation to Active Foreign Policy. The Hungarian-Italian Treaty of

W dokumencie Polityka zagraniczna Węgier w latach 1867-1945 (Stron 161-198)