Polityka zagraniczna Węgier w latach 1867-1945

POLITYKA ZAGRANICZNA

W ĘGI E R

W LATACH 1867–1945

POLITYKA ZAGRANICZNA

W ĘGI E R

W LATACH 1867–1945

TA D E U S Z KO P YŚ

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

POLITYKA ZAGRANICZNA

W ĘGI E R

W LATACH 1867–1945

TA D E U S Z KO P YŚ

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Recenzent

prof. dr hab. Janusz Cisek Projekt okładki Sebastian Wojnowski

Wszystkie fotografie zamieszczone w książce pochodzą z Narodowego Archiwum Cyfrowego

© Copyright by Tadeusz Kopyś & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2018

All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-4471-1

ISBN 978-83-233-9838-7 (e-book)

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-80, fax 12-663-23-83

Dystrybucja: tel. 12 631-01-97, tel./fax 12 631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl

Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Synowi Konradowi

Spis treści

Wstęp ... 9

1. Polityka zagraniczna Austro-Węgier 1867–1918 ... 11

1.1. Miejsce Węgier w dualistycznym państwie Habsburgów ... 11

1.2. Kształtowanie się lokalnych sojuszy z udziałem Węgier ... 21

1.3. Polityka Austro-Węgier na Bałkanach ... 33

2. Polityka zagraniczna Węgier w okresie międzywojennym ... 43

2.1. Ogólna charakterystyka ... 43

2.2. Dyplomacja węgierska w czasach rozpadu historycznego państwa ... 48

2.3. Izolacja państwa węgierskiego na arenie międzynarodowej ... 59

2.4. Konsekwencje traktatu trianońskiego. Rewizjonizm ... 65

2.5. Układ włosko-węgierski z 1927 roku i jego konsekwencje... 80

2.6. Mniejszość węgierska poza granicami Węgier po 1920 roku ... 91

2.7. Polityka zagraniczna premiera Gyuli Gömbösa ... 103

2.8. Dyplomacja węgierska wobec zagrożeń regionalnych i agresywnej polityki Niemiec w latach 30. ... 109

2.9. Rewizja granic potrianońskich ... 116

2.10. Zmiany terytorialne Węgier w 1941 roku ... 124

3. Polityka Węgier w okresie II wojny światowej ... 129

3.1. W kierunku wojny ... 129

3.2. Polityka rządu Miklósa Kállaya. Hintapolitika ... 140

3.3. Okupacja niemiecka. Początki sowieckiego protektoratu ... 147

Zakończenie ... 153

Bibliografia ... 155

Aneks (Wykaz węgierskich ministrów spraw zagranicznych oraz dyplomatów w służbie państwa Habsburgów) ... 169

Wstęp

Polityka zagraniczna oraz dzieje polityczne i społeczne Węgier w XX wieku od dziesię- cioleci stanowiły przedmiot zainteresowania polskich historyków i politologów. Warto tu wspomnieć prace Mariana Zdziechowskiego, Wacława Felczaka czy Antoniego Gizy.

Opracowania M. Zdziechowskiego miały charakter na poły filozoficzny i były raczej rozważaniami nad polityką Węgier po traktacie w Trianon. W. Felczak poświęcił nato- miast swoje rozważania kwestii narodowościowej i tematyce stosunków polsko-węgier- skich. Niestety dzieje dyplomacji Węgier w XX wieku nie doczekały się poważniejszych opracowań w naszym kraju.

Musimy przy tym pamiętać, że dopiero po I wojnie światowej polityka zagranicz- na Węgier stała się w pełni suwerenna. W okresie związków z państwem Habsburgów (od 1527 r.) zależała ona w dużej mierze od polityki Wiednia. Jedynym państwem re- prezentującym względnie niezależną politykę zagraniczną narodu węgierskiego było Księstwo Siedmiogrodu. Po wyparciu Turków pod koniec XVII wieku Węgry stały się prowincją państwa Habsburgów z sejmem o znaczących prerogatywach dotyczących spraw krajowych oraz podatków.

W XX wieku nastąpiły zasadnicze zmiany dla państwowości węgierskiej. Kraj od- zyskał niepodległość, ale mimo to jego znaczenie uległo degradacji. Z państwa aspiru- jącego do roli regionalnego mocarstwa (przed I wojną światową) Węgry po 1920 roku stały się małym państwem regionu i przez wiele dekad nie potrafiły uformować odpo- wiedniej polityki, w której wyniku byłyby w stanie włączyć się do europejskiego nurtu.

Po 1920 roku relacje z Austrią przestały być głównym utrudnieniem. Stała się ona, po- dobnie jak Węgry, małym państwem środkowoeuropejskim, borykającym się z podob- nymi problemami. Austria dążyła do zbliżenia z Zachodem pomimo utraty dużej części swojego terytorium w 1918 roku. Węgry w tym samym czasie przechodziły różne fazy dyplomatycznego zaangażowania, ale głównym kierunkiem był kierunek wschodni – zbliżenie się do Turcji, a po 1989 roku do krajów azjatyckich i Rosji.

Dla nauki polskiej ważne jest także przedstawienie meandrów węgierskiej polityki zagranicznej z uwagi na łączące Polskę i Węgry więzy tysiącletniego braterstwa. Niestety w polskiej literaturze historycznej nie ma prac (poza kilkoma wyjątkami) na ten temat.

Z polskiej perspektywy istotne jest to, że Węgry udzieliły Polsce pomocy w 1920 roku,

a w 1939 roku przyjęły uchodźców wojskowych i cywilnych. Nie tylko dlatego jednak omawiane zagadnienie okazuje się bardzo interesujące. Węgry prowadzą obecnie poli- tykę źle ocenianą przez instytucje Unii Europejskiej. Bez scharakteryzowania założeń polityki zagranicznej tego państwa nie będziemy w stanie właściwie postrzegać moty- wów działania obecnych rządów węgierskich. Łatwo zarzucić państwu i jego rządowi nacjonalizm, ale należy zwrócić uwagę, czy na pewno używamy tego terminu w od- powiednim kontekście, czy nie jest to oskarżenie przesadne wobec rządu, który kreuje politykę, opierając się na „narodowym pragmatyzmie”.

Niniejsze opracowanie przedstawia ewolucję polityki zagranicznej Węgier od dru- giej połowy XIX wieku do czasów współczesnych. Bardziej szczegółowo omówiono po- litykę Węgier od 1914 roku. Dokonano charakterystyki działań tego państwa w regionie środkowo europejskim oraz stosunków Budapesztu z odległymi krajami pozaeuropej- skimi. Próbowano zdefiniować politykę regionalną, strategię bezpieczeństwa narodo- wego oraz różne aspekty tej polityki, które dotąd nie były znane (np. stosunki między- państwowe z Chinami czy krajami arabskimi).

Starano się również dokonać obiektywnej oceny polityki rządów w okresie między- wojennym i w czasie II wojny światowej. Wiadomo, że po 1918 roku polityka zagranicz- na Węgier „zamknęła się” i trwała w swoistym wyizolowaniu przez kilka lat. Dopiero układy z drugiej połowy lat 20. umożliwiły krajowi wyrwanie się z marazmu i stworzyły podwaliny pierwszych regionalnych porozumień. Pamiętać należy, że stosunkowo dłu- go Węgry nie nawiązały kontaktów dyplomatycznych z ZSRR.

Praca wraz z załączonymi mapami i wykresami dotyczącymi relacji gospodarczych Węgier z innymi krajami stanowi interesujący materiał badawczy. Opracowanie oma- wia 100 ostatnich lat w węgierskiej polityce zagranicznej. Można je traktować jako pod- stawę do dalszych badań nad zagadnieniami związanymi z polityką zagraniczną państw Europy Środkowej.

1. Polityka zagraniczna Austro-Węgier 1867–1918

Średniowieczne Węgry były lokalnym mocarstwem odgrywającym ważną rolę w Eu- ropie Środkowej i na Półwyspie Bałkańskim. Znaczenie tego państwa zaczęło maleć po bitwie pod Mohácsem w 1526 roku, w wyniku której kraj popadł w półtorawiekową niewolę, został podzielony, a pod koniec XVIII wieku, po wyzwoleniu spod zależności tureckiej, prawie w całości włączony do państwa Habsburgów. Węgry na płaszczyźnie gospodarczej traktowano jak austriacką quasi-kolonię, ale szlachta zachowała przywile- je i nadal funkcjonowały tam zręby państwa oraz jego instytucji. Pod koniec XVIII wie- ku Węgry próbowały się związać politycznie z Prusami, lecz bezskutecznie. Brak samo- dzielnej dyplomacji powodował, że przy całej sympatii dla sprawy węgierskiej w Anglii (np. do poglądów hr. Istvána Széchenyiego oraz przebywającego po 1849 r. w Wielkiej Brytanii Lajosa Kossutha) traktowano je jak prowincję państwa austriackiego, Austria zaś – po 1815 roku należąca do koncertu mocarstw – była elementem równowagi sił w Europie, a w szczególności na Bałkanach. Podczas przemówienia wygłoszonego 21 lipca 1849 roku w Izbie Gmin lord Henry John Palmerston stwierdził, że nie można nic zmienić w położeniu Węgier, ponieważ ich usamodzielnienie się sprawiłoby, że Au- stria stałaby się krajem drugorzędnym¹.

1.1. Miejsce Węgier w dualistycznym państwie Habsburgów

Od 1867 roku Węgry stanowiły drugą, wschodnią połowę monarchii Habsburgów. Za- sady prawno-politycznego funkcjonowania obydwu części względem siebie określa- ła ugoda zawarta pomiędzy Węgrami a Austrią w 1867 roku. Zgodnie z nią do spraw wspólnych, a więc administrowanych przez jednego ministra w całym państwie, nale- żały kwestie obronności, finanse i polityka zagraniczna. Wykres 1.1 przedstawia zasady funkcjonowania ustroju politycznego Austro-Węgier.

1 Éva Haraszti, Az angol külpolitika a magyar szabadságharc ellen, Budapest 1951, s. 234–235.

Węgry po ugodzie z 1867 roku, nazywane „Krajami Świętej Korony Węgierskiej”² lub „Węgrami w granicach historycznych”, obejmowały także Chorwację (od 1868 r. oby- dwa kraje zawarły ugodę, w języku chorwackim określaną jako Nagodba) bez Dalmacji i Bośni-Hercegowiny³. Łącznie terytorium monarchii dualistycznej liczyło w 1910 roku 676 000 km². Węgry w 1910 roku z około 20,8 miliona mieszkańców były siódmym pod względem ludności państwem w Europie, ale miały też zróżnicowaną strukturę demograficzno-etniczną. Jedynie 48% ludności posługiwało się językiem węgierskim

2 Należał do nich także port w Fiume jako tzw. corpus separatum. Miał on status wolnego miasta i 21 km² powierzchni. Rządził nim gubernator. Obszar Węgier był podzielony na 63 komitaty (jednost- ki samorządu terytorialnego) oraz 27 dużych miast.

3 Zoltán Hajdú, Changes in the Politico-Geographical Position of Hungary in the 20^th Century, Pécs 1998, s. 6–18.

Wykres 1.1. Zasady ustrojowe Austro-Węgier Źródło: opracowanie własne.

(jeżeli weźmiemy pod uwagę tylko Węgry bez Chorwacji, wówczas 54%). W Chorwa- cji i Slawonii pomimo ponad 900 lat wspólnej historii tylko 6,5% ludności mówiło po węgiersku. Chorwacja na Węgrzech i Galicja w Przedlitawii stanowiły formę subduali- zmów, gdzie narody rządzące porozumiały się z narodami historycznymi w „swoich połowach” państwa (Chorwatami i Polakami). Nie można powiedzieć, że Węgrzy byli podporządkowani Austrii w ramach podwójnej monarchii. Zasadne natomiast wydaje się twierdzenie, że Węgrzy byli podporządkowani wspólnym interesom dualistycznej monarchii. Prawdą jest, że w latach urzędowania ministra spraw zagranicznych Gyuli Andrássyego starszego władze węgierskie próbowały powołać we wspólnym minister- stwie spraw zagranicznych rodzaj „sekretariatu węgierskiego” i ustalić parytet przyzna- wania stanowisk we wspólnych ministerstwach, tak jak w przypadku kosztów utrzy- mania machiny państwowej⁴ (większość kosztów pokrywała austriacka część państwa).

Sekretariatu nie powołano, ale od czasów Andrássyego znaczenie Węgier w dualistycz- nym państwie rosło.

Liczne przemiany w strukturze dyplomacji habsburskiej zakończyły się na początku XVIII wieku. Wówczas to prawie całe Węgry (poza okręgiem Temesváru) zostały opa- nowane przez Habsburgów. W 1720 roku powołano Kancelarię (Hofkanzlei) działającą do 1742 roku. Od połowy XVIII wieku do początku Wiosny Ludów działała nowa insty- tucja kierująca polityką zagraniczną (Geheime Haus-, Hof- und Staatskanzlei). W wyni- ku rewolucji węgierskiej z lat 1848–1849 zerwano na jakiś czas więzy łączące z Austrią.

W 1867 roku, po eksperymentach ustrojowo-administracyjnych z lat 50. i 60., powsta- ło Cesarsko-Królewskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych (K. u. K. Ministerium des Kai serlichen Hauses und des Äusseren)⁵.

W 1914 roku Austro-Węgry utrzymywały stosunki dyplomatyczne z 33 państwami świata, ale tylko w 10 miały przedstawicielstwa na poziomie ambasadorów (Francja, Niemcy, Watykan, Włochy, Japonia, imperium osmańskie, Rosja, Hiszpania, Wielka Brytania i USA). Ponadto działały jeszcze 23 poselstwa austro-węgierskie w innych pań- stwach⁶, ale także landach niemieckich (np. w Saksonii, Bawarii i Wirtembergii). Liczba ambasad w krajach niemieckich zmniejszyła się po 1966, a następnie po 1971 roku.

Austro-Węgry miały też swoich posłów w państwach pozaeuropejskich: Brazylii, Ar- gentynie, Meksyku, Chile, Persji oraz w Chinach⁷. W służbie dyplomatycznej pracowali głównie arystokraci. Liczbę węgierskich ambasadorów trudno określić mianem impo-

4 Éva Somogyi, Kormányzati rendszer a dualista Habsburg Monarchiában, Budapest 1996, s. 25–28.

5 Ludwig Bittner, Das österreichisch-ungarische Ministerium des Aussern, seine Geschichte und sei- ne Organisation, „Berliner Monatshefte” 1937, nr 15, s. 819–842.

6 Erwin Matsch, Der Auswärtige Dienst von Österreich (-Ungarn) 1720–1920, Wien 1986.

7 W 1869 r. Austro-Węgry podpisały pierwszy układ handlowy. Obowiązywał on do 1917 r. Nie- długo po jego zawarciu Austro-Węgry otworzyły dwa konsulaty w Chinach: w Szanghaju i (później – w 1897 r.) w Pekinie. Na początku XX w. Chiny podpisały z monarchią kilka umów dotyczących udzielenia pożyczek, ale w 1917 r. relacje pomiędzy imperiami ustały na dłużej, ponieważ Państwo Środka wypowiedziało wojnę monarchii austro-węgierskiej. Zob. Attila Fábián, Tamás Matura, Hun- garian-Chinese Relations. Foreign Trade and Investments, s. 97–98, https://www.researchgate.net/pub- lication/274835139 (dostęp: 10.05.2017).

nującej, aczkolwiek zdarzały się kraje, w których więcej było węgierskich niż austriackich dyplomatów. Przykładowo w Niemczech pracowało trzech węgierskich dyplomatów na czterech ambasadorów Austro-Węgier (Alois hr. Károlyi von Nagykároly, Emmerich hr. Széchényi von Sárvár i Felsövidék oraz Ladislaus (László) hr. Szögény-Marich von Magyarszögény i Szolgaegyháza)⁸. W latach 1867–1918 w Ballhausplatz pracowało czterech ministrów spraw zagranicznych pochodzenia węgierskiego: Gyula Andrássy (1871–1879), Leopold Berchtold (1912–1915), István Burián (1915–1916, 1918) oraz Gyula Andrássy młodszy (1918). Na początku XX wieku w całym aparacie dyploma- cji austro-węgierskiej Niemcy i Węgrzy stanowili trzy czwarte kadr (49% – Niemcy austriaccy; 27% – Węgrzy)⁹. Niektórych z nich trudno zakwalifikować pod względem przynależności narodowej, ponieważ niemieckie nazwisko sugerować może pochodze- nie niemieckie, a miejsce urodzenia – pochodzenie węgierskie (Wilhelm Freiherr Con- rad von Konradsheim pochodził z saskiej rodziny z Siedmiogrodu; Johann Falke von Lilienstein urodził się w Budzie).

W czerwcu 1914 roku Austro-Węgry posiadały za granicą 474 funkcjonujące kon- sulaty, ale aż 364 z nich były konsulatami honorowymi. Stopniowo też malała liczba konsulatów akredytowanych przez rządy Austro-Węgier. W 1915 roku pracę zakończy- ły 34 placówki (działające w większości we Włoszech), w 1916 roku – 47, a w 1917 roku – 34 (głównie w USA). Pod koniec ostatniego roku wojny działało 13 konsulatów Austro-Węgier, chociaż ich liczba nie jest jasno określona, ponieważ niektóre – już za- mknięte – uznawano za funkcjonujące (tak było z konsulatem w Maroko, który został zamknięty w sierpniu 1914 roku, ale długo jeszcze traktowano go jako funkcjonujący, bo Maroko uważano dość powszechnie za kraj należący do imperium osmańskiego)¹⁰.

Ustalenia dotyczące dyplomacji prowadzonej przez dualistyczne państwo podejmo- wano na zasadzie konsensusu. Decyzje zapadały na posiedzeniach delegacji komitetów dwóch rządów. Wypracowywały one rozwiązania polityczne, które były do zaakcepto- wania w obydwu stolicach. Od końca lat 60., w okresie kształtowania się wspólnej poli- tyki w Wiedniu, w pracach ministerstwa spraw zagranicznych brał udział szef wydziału węgierskiego hrabia Béla Orczy. Od 1879 do 1890 roku Orczy wypełniał obowiązki za- ufanego człowieka rządu węgierskiego we wspólnym ministerstwie spraw zagranicz- nych.

Większość środków ze wspólnego budżetu przeznaczano na uzbrojenie armii, ad- ministrację i dopiero na końcu na sprawy wspólnej dyplomacji (jak już wspomniano, Węgry utrzymywały stosunki tylko z 10 krajami na świecie). Armia stanowiła jedyny twór dualistycznego państwa, który zachował dawny absolutystyczny charakter. Jedynie w armii Węgrzy nie byli traktowani jako „członkowie drugiego narodu panującego”,

8 István Diószegi, Hungarians in the Ballhausplatz. Studies on the Austro-Hungarian Common Fo- reign Policy, Budapest 1983. Zob. także: William D. Godsey, Aristocratic Redoubt. The Austro-Hungari- an Foreign Office in the Eve of the First World War, West Lafayette 1999.

9 Karl G. Hugelmann, Das Nationalitätenrecht des alten Österreich, Wien–Leipzig 1934, s. 280.

10 RudolfAgstner, Austria (-Hungary) and Its Consulates in the United States of America Since 1820, New York 2012, s. 27–30.

lecz jako jeden z elementów etnicznych całego państwa. Innymi słowy, zasady duali- stycznego państwa nie obowiązywały w armii¹¹. Warto podkreślić, że cesarz nie zgodził się nawet na wprowadzenie języka węgierskiego jako drugiego po niemieckim języka służbowego w ck armii. Za jedyne ustępstwo można uznać utworzenie oddzielnego

„węgierskiego korpusu” we wspólnej armii, ale nie był on zbyt duży, zważywszy na fakt, że w 1914 roku wspólna armia liczyła około pół miliona żołnierzy, a węgierscy hon- wedzi w jej ramach – tylko 30 000¹². W sztabie wspólnej armii rzadko spotykało się dowódców węgierskich. Do nielicznych wyjątków należeli admirał Miklós Horthy oraz Artur Arz, z pochodzenia Sas siedmiogrodzki.

Tryb podejmowania decyzji w sprawach polityki zagranicznej również trudno okreś lić mianem w pełni demokratycznego. Obowiązywała metternichowska zasada, że cesarz (na Węgrzech król) oraz minister spraw zagranicznych podejmują decyzje w taki sposób, jak gdyby były one podejmowane przez jedną osobę i „jedną wolę”. Na kierowa- nie dyplomacją państwa Habsburgów mieli wpływ nie tylko Niemcy i Węgrzy, ale także Chorwaci, Czesi i Polacy¹³. Znaczenie języka węgierskiego wzrastało, ponieważ od 1907 roku, aby służyć w dyplomacji państwa Habsburgów, należało się wykazać znajomością języka węgierskiego.

Wkład obydwu części państwa do wspólnego budżetu był niejednakowy. Ustalono go w 1867 roku (Austria – 70%; Węgry – 30%), a potem co 10 lat na nowo negocjowa- no (tzw. kwota) w wyniku rozmów delegacji parlamentu węgierskiego i austriackiego¹⁴. Delegacje (po 60 przedstawicieli austriackiego i węgierskiego parlamentu) spotykały się także corocznie na rozmowy raz w Budapeszcie, a kolejnym razem we Wiedniu. To jednak nie liczba kadr w ministerstwach dawała poczucie dominacji lub „współrządze- nia” państwem. Paradoksalnie Austro-Węgry – pomimo procesów demokratyzacyjnych zachodzących w aparacie władzy po bitwie pod Sadową – w niektórych aspektach nawet po 1867 roku zachowały charakter centralizacyjno-absolutystyczny. Taką płaszczyzną z pewnością były kwestie wojskowe¹⁵ oraz wspólna polityka zagraniczna.

W okresie dualistycznej monarchii w Budapeszcie funkcjonowały jedynie konsulaty niektórych państw. Ambasady działały w Wiedniu. W Budapeszcie przykładowo otwo- rzono konsulat Hiszpanii i po 1867 roku stosunki Węgier z Katalonią stały się dość zaży- łe, ponieważ w Barcelonie postrzegano relacje austriacko-węgierskie jako podobne do

11 Péter Hanák, Magyarország a Monarchiában. Tanulmányok, Budapest 1975, s. 325–326.

12 Mária Ormos, Magyarország története 1914–1919, Budapest 2009, s. 8–10.

13 Z doniesień posła rosyjskiego w Wiedniu Novikowa wiadomo, że poza formalnym trybem podejmowania decyzji istniał także tryb nieformalny. Na jesieni 1870 r., w obliczu kryzysu wywo- łanego wojną francusko-pruską, cesarz wezwał na naradę do Wiednia liderów głównych stronnictw narodowych: Fratiska Palackyego, Frantiska Riedgera oraz Josipa Strossmayera. Zob. Ludwig Bittner, op. cit., s. 820–825.

14 András Gerő, A régi Magyarország az eltűnt Monarchiában [w:] A magyar történelem vitatott személyiséégei, red. Robert Hermann, t. III, Budapest 2005, s. 126–128.

15 Péter Hanák, 1867 – európai térben és időben, Budapest 2001, s. 13.

kastylijsko-katalońskich¹⁶. Centrala dyplomacji Austro-Węgier znajdowała się w Wied- niu przy Ballhausplatz. Wydziały w ramach austro-węgierskiego ministerstwa spraw zagranicznych wskazywały na główne obszary zainteresowań dualistycznego państwa.

Pierwszy wydział zajmował się krajami wschodnimi, drugi – Watykanem i Włochami, trzeci – Niemcami i krajami skandynawskimi, czwarty – krajami Europy Południowo- -Wschodniej oraz państwami zamorskimi. W czasach dualistycznej monarchii szefowie referatu pierwszego (zajmującego się m.in. Rosją) oraz czwartego (kierującego sprawa- mi bałkańskimi) odgrywali najważniejszą rolę. W tych dwóch referatach wpływowymi osobistościami byli Alexander von Musulin Gomirje (Chorwat z węgierskim obywatel- stwem), Rudolf Pogatscher ze Styrii oraz Joseph von Schwegel pochodzący z terytorium dzisiejszej Słowenii. W 1914 roku w służbie zagranicznej Austro-Węgier pracowało 850 osób, z czego 232 w Wiedniu, 155 na placówkach zagranicznych, a 463 w kon- sulatach. Około 10% kadr dyplomatycznych nie wywodziło się z arystokracji, więk- szość ambasadorów pochodziła z hrabiowskich rodzin. W latach 1867–1918 było tylko trzech ambasadorów Austro-Węgier niemających korzeni arystokratycznych.

W ciągu 10 lat od zjednoczenia Niemiec (1871 r.) w Europie doszło do odwrócenia dotychczasowego systemu przymierzy. Anglia dbająca o równowagę europejską w coraz mniejszym stopniu interesowała się sprawami na kontynencie. Dla Londynu ewentual- nym (poza dualizmem) rozwiązaniem mogło być powołanie dużego federalistycznego kraju w Europie Środkowej, ale w realiach XIX wieku nie istniała siła polityczna poza Austrią, która stworzyłaby takie państwo. Powstanie dualistycznego państwa sprzyja- ło realizacji polityki zjednoczenia Niemiec, Austria wycofała się bowiem z kierowania sprawami niemieckimi. Kanclerz Bismarck był zadowolony z powstania dużego kraju w Europie Środkowej i dążył do ukierunkowania jego polityki zagranicznej na Wschód i Bałkany¹⁷. Bismarck nie chciał rozwiązania „wielkoniemieckiego” (Austria w jednym państwie z Niemcami), gdyż miliony katolików z Austrii doprowadziłyby do jeszcze większego konfliktu wyznaniowo-społecznego w samej Rzeszy. Ugoda z 1867 roku spo- wodowała rozdzielenie się państw niemieckich, a co ważniejsze – skierowanie polityki Austrii w kierunku Wschodu i Bałkanów, czyli w kierunku, na którym nie zależało Ber- linowi (dyplomacja austriacka poruszała się lepiej w tym regionie Europy). Dodatkowo klęska pod Sadową wymuszała na Austrii wewnętrzne zmiany ustrojowe, w dużej mie- rze odpowiadające polityce zjednoczonych Niemiec. Węgierskim elitom bardzo zależa- ło na związku politycznym z potężnymi Niemcami, ponieważ gwarantował on stabiliza- cję i stanowił tamę przeciw rosnącemu w siłę panslawizmowi. Ugodę poparły także inne państwa europejskie. Dla Anglii okazała się ona niezwykle ważna, gdyż wzmacniała struktury monarchii Habsburgów, gwaranta stabilności w Europie Wschodniej. Ponad- to Węgry po ugodzie stały się państwem liberalnym, a postępowa Anglia chciała, aby na wschodzie kontynentu istniał kraj popierający ideologię liberalizmu¹⁸.

16 Ádam Anderle, Bevezetés. A magyar-spanyol diplomáciai kapcsolatok történetéhez, „Külügyi Szemle” 2010, nr 3, s. 5.

17 Imre Gonda, Bismarck és az 1867-es osztrák-magyar kiegyezés, Budapest 1960.

18 Tibor Frank, The British Image of Hungary 1865/1870, Budapest 1967, s. 213–215 oraz 237–238.

Początkowo poprawnie układające się stosunki pomiędzy państwami dawnego Świętego Przymierza zaczynały się psuć. Ugoda stworzyła dla Węgrów nowe warunki, jakich wcześniej – od klęski pod Mohácsem – w kierowaniu państwem nie mieli. Ugo- da z Wiedniem zamykała jednak drogę do ugody z narodowościami. Powstała nowa zależność w polityce zagranicznej: Węgrzy, broniąc pozycji monarchii na arenie mię- dzynarodowej, mieli zagwarantowaną integralność historycznej Korony Węgierskiej.

Dodatkowo Węgry stały na stanowisku supremacji niemieckiej w Europie. W 1871 roku działania polityczne hrabiego Andrássyego sprawiły, że Austria nie zdecydowała się udzielić pomocy Francji przeciwko Prusom. Jeśli jeszcze w 1848 roku węgierscy mę- żowie stanu myśleli, że idea wolności zjednoczy wszystkich mieszkańców Węgier pod jednym sztandarem, to po dwóch dziesięcioleciach stracili wszelkie nadzieje. Separa- tyzm rumuński i serbski w granicach Węgier wzmacniało to, że za rubieżą okrzep ły niepodległe państwa ze stolicą w Bukareszcie i Belgradzie. Jedynie ugoda z Chorwatami była kompromisem z narodem niewęgierskim, i to tak słabym, że co jakiś czas trzeba było wprowadzać w Chorwacji stan wyjątkowy i rozwiązywać chorwacki sabor. Opo- wiedzenie się rządu węgierskiego po stronie językowej asymilacji w ogromnej mierze wpłynęło na dalszą politykę zagraniczną dualistycznego państwa. Niemożliwe okazało się przekształcenie go w federację, gdyż sztywny dualistyczny gorset nie pozwalał na to. Ostatnie nadzieje na przekształcenie państwa Habsburgów w federację zostały za- przepaszczone po 1871 roku, kiedy w Wiedniu upadł rząd Karla S. von Hohenwartha (nie bez udziału Węgrów) usiłującego się porozumieć z Czechami w kwestii zmiany struktury dualistycznej w trialistyczną lub państwo federacyjne. Węgry jedynie w histo- rycznych granicach mogły być dla Wiednia równorzędnym partnerem. W przypadku federalizacji państwa Korona Świętego Stefana stałaby się tylko jedną z jego prowincji zamieszkaną w większości przez Madziarów.

Jak już wspomniano, w latach 1870–1871 premier Węgier, „buntownik” hrabia An- drássy, ostro wystąpił przeciw węgierskiemu zaangażowaniu w wojnę przeciwko Pru- som po stronie Francji. Nie pragnął zwycięstwa Prusaków, ale nie chciał, by w przypad- ku ich klęski Austria na nowo odzyskała utraconą pozycję wśród państw niemieckich.

Głównego wroga Węgier widział Andrássy w Rosji i dlatego stał na stanowisku neutral- ności wobec konfliktu niemiecko-francuskiego oraz wzmocnienia dualistycznej kon- strukcji¹⁹. Andrássy już w 1870 roku twierdził, że Austria dopóty utrzyma mocarstwowe znaczenie, dopóki uda jej się kontynuować antyrosyjską politykę i zainteresować nią inne państwa Europy. Otto von Bismarck i William Ewart Gladstone uznali jednak taką politykę za niedorzeczną i szkodliwą. Nie zgadzając się z poglądami węgierskiego szefa dyplomacji, Bismarck podkreślał, że punkt ciężkości Austro-Węgier znajdował się nie w Wiedniu, ale w Budapeszcie²⁰.

19 Nominacja Gyuli Andrássyego starszego oznaczała też, że głównym obszarem zainteresowania dla dyplomacji Austro-Węgier staną się Bałkany. Na półwyspie od początku XIX w. aktywna była Ro- sja. Andrássy, mając doświadczenie z ruchem panslawistycznym na terytorium Królestwa Węgierskie- go, wydawał się najlepszym kandydatem.

20 Imre Josika-Herczeg, Hungary after Thousand Years, New York 1936, s. 187.

Za propruską postawę cesarz nagrodził Andrássyego starszego nominacją na mini- stra spraw zagranicznych (8 listopada 1871 r.) po odwołaniu przeciwnika Prus – hra- biego Friedricha Beusta. Po rewolucji z lat 1848–1949 sąd austriacki skazał zaocznie Andrássyego na śmierć, a tablicę z jego nazwiskiem przybito symbolicznie do szubie- nicy. Dwadzieścia lat później hrabia Gyula (Juliusz) Andrássy stał się obrońcą związku z Austrią i zajął miejsce Metternicha. Jego syn – Gyula Andrássy młodszy – był z kolei ostatnim ministrem spraw zagranicznych monarchii (od 24 października do 2 listopa- da 1918 r.). Prasa wiedeńska nie przyjęła nominacji Andrássyego przychylnie. Pisano, że kierownictwo nad Ballhausplatz objął „Mongoł” i nadszedł czas rządów Cyganów z puszty²¹. Mimo tych uszczypliwości niepisany sojusz pomiędzy węgierskimi elitami a Rzeszą stał się podstawą stabilizacji państwa węgierskiego, gwarancją, że nie powtórzy się rok 1849 (interwencja armii carskiej na Węgrzech). Ponadto Węgry nie miały wybo- ru – ich bezpieczeństwo zależało od Niemiec (integralność Wielkich Węgier). Niemcy zaś miały wybór, ponieważ na dyplomatycznej szachownicy dysponowały Węgrami, Rumunią i (od końca XIX w.) Bułgarią. Sojusz z Niemcami stał się podstawą polityki Węgier aż do czasów Tiszy, aż do wybuchu wojny w 1914 roku²². Rodzina Tiszów już od dawna przejawiała chęć zawarcia sojuszu między Węgrami i Prusami. Jeszcze pod ko- niec XVIII wieku, w czasach panowania cesarza Józefa II, do Berlina udało się kilku po- lityków węgierskich z zamiarem nawiązania kontaktów z dworem pruskim i ewentual- nego „ofiarowania” tronu węgierskiego księciu Saksonii i Weimaru Karolowi Augustowi (1757–1828). W skład delegacji do Berlina weszło kilku arystokratów, między innymi András Semsey, Mihály Sztáray oraz Pál Beck, przodek premiera Istvána Tiszy ze strony matki (matka Tiszy była pochodzenia niemieckiego i nazywała się Ilona Dégenfeld)²³.

Ostrze polityki zagranicznej monarchii hrabia Andrássy starszy skierował przeciwko Rosji, a Michaił Gorczakow uznał go za zaprzysiężonego wroga carskiej Rosji. Stosunki te nieco się ociepliły po wizycie cara w Wiedniu w 1873 roku (odnowiono wtedy Święte Przymierze), ale główną rolę w tym sojuszu odgrywały już kajzerowskie Niemcy. An- drássyemu udało się wyciągnąć monarchię z izolacji politycznej. Sprzeciwiał się on in- gerowaniu w sprawy bałkańskie, gdyż to mogłoby pociągnąć za sobą powstanie nowych państw, a ich niezależność postawiłaby pod znakiem zapytania jedność Korony Święte- go Stefana. Innymi słowy, rozpad terytorialny Turcji nie był politykom węgierskim na rękę, ponieważ powstanie na jej miejscu nowych krajów oznaczałoby w konsekwencji zagrożenie integralności monarchii. Kiedy jednak w 1875 roku w Bośni i Hercegowi- nie wybuchło powstanie antytureckie, dyplomacja monarchii musiała interweniować.

Wybuch powstania, a następnie lokalnej wojny na Bałkanach oznaczał zerwanie z poli- tyką zachowania status quo w tym regionie²⁴. W lipcu 1876 roku w Reichstadt (w Cze- chach) Austro-Węgry porozumiały się z Rosją co do przyszłości terenów wyzwolonych spod władzy Turcji. Bośnia i Hercegowina miały przypaść monarchii, podczas gdy Ro-

21 Géza Herczegh, Magyarország külpolitikája 896–1919, Budapest 1987, s. 295.

22 Tisza István összes munkái, t. I, Budapest 1923–1927, s. 660–661.

23 Károly Szász, Tisza István: Élet és jellemrajzi vázlat, Budapest 1920, s. 6–8.

24 Leopold Berchtold 1867–1918, Budapest 2002, s. 62–65.

sja mog ła zająć południową Besarabię. W styczniu 1877 roku doszło do porozumienia w Budapeszcie pomiędzy dyplomatami Austro-Węgier i Rosji. Porozumienie to zezwa- lało na okupację Bośni przez Austro-Węgry oraz okupację Bułgarii przez Rosję. Tajna część porozumienia wskazywała jednak na okoliczności, które mogły nie być sprzyjają- ce dla Węgier. Jeśli bowiem imperium tureckie utraciłoby wpływy w Europie, wówczas miało powstać wielkie państwo słowiańskie na Bałkanach, a ponadto Albania, Bułgaria i Rumelia miały zyskać niepodległość²⁵. Pomimo wielkich ofiar rosyjskich w tej wojnie zdobycze Petersburga (Rosja przyłączyła się do wojny w kwietniu 1877 r.) były nikłe wobec sprzeciwu mocarstw zachodnich. Niemcy i Austro-Węgry nie godziły się na wa- runki pokojowe, jakie wywalczyła Rosja i przedstawiła Turcji w traktacie w San Stefano w 1878 roku (traktat w San Stefano zawarto na innych warunkach niż te, jakie ustaliły Austro-Węgry i Rosja w lipcu 1876 r.)²⁶. Na Bałkanach, w regionie Europy stanowiącym przedmiot zainteresowania Austro-Węgier, rozpoczął się etap podziału stref wpływów.

Austro-Węgry miały w swojej orbicie Serbię oraz Bałkany Zachodnie, Rosja zaś – Ru- munię i kraje leżące na południu półwyspu. Nie bez powodu aż trzech późniejszych mi- nistrów spraw zagranicznych Austro-Węgier rozpoczynało swoją karierę na stanowisku ambasadora w Bukareszcie (Agenor Gołuchowski, Ottokar Czernin, Alois Aehrenthal), a jeden w Sofii (István Burián). To charakterystyczne, że ministrowie w Ballhausplatz wywodzili się spośród byłych ambasadorów (także pochodzenia węgierskiego)²⁷ w kra- jach bałkańskich i Rosji, a nie spośród służących dla monarchii w Paryżu czy Londynie²⁸. Zresztą już od połowy XVIII wieku kierunek wschodni w polityce Austrii był najistot- niejszy. Madziarzy także zasłużyli się w ukierunkowywaniu polityki Austrii i Węgier.

Warto tu wspomnieć o Árminie Vámbérym (1832–1913), pierwszym wybitnym bada- czu języka tureckiego. Prowadząc badania w Stambule i w Teheranie, Vámbéry wszedł w kontakty z zachodnimi dyplomatami (przykładowo z ambasadorem brytyjskim w Te- heranie Charlesem Alisonem)²⁹. W 1753 roku cesarzowa Maria Teresa powołała Ce- sarsko-Królewską Akademię Wschodnią nauczającą języków wschodnich, ale zarazem protokołu dyplomatycznego. Na początku lat 80. ukończył ją szlachcic István Burián, co

25 Petar Stojanov, Macedónia helye az osztrák-magyar, orosz és szerb kormány – a Balkán érdekszferákra való felosztásával és meghoditásaval kapcsolatos – terveiben 1876–1878 között, „Létünk”

1978, nr 8, s. 160–162.

26 Barbara Jelavich, Modern Austria 1815–1986, Cambridge 1987, s. 73–74.

27 Agenor Gołuchowski był Polakiem, a przykładowo Ottokar Czernin miał czeskie korzenie. Do ministrów węgierskiego pochodzenia należy zaliczyć m.in. Gustawa Kálnokyego, Gyulę Andrássyego oraz Istvána Buriána.

28 Helmut Rumpler, Die rechtlich-organisatorischen und sozialen Rahmenbedingungen für die Au- ßenpolitik der Habsburgermonarchie 1848–1918. Die Habsburgermonarchie 1848–1918, część IV: Die Habsburgermonarchie im System der internationalen Beziehungen, Wien 1989, s. 48–51.

29 Po pobycie na Bliskim Wschodzie i w Azji Centralnej Vámbéry posiadał już tak rozległą wie- dzę, że został zaproszony do złożenia wizyt w Londynie i Petersburgu przez urzędujących na Bliskim Wschodzie dyplomatów wielkich mocarstw. Był on nieformalnym doradcą brytyjskiego Foreign Offi- ce, a w latach 80. – rozjemcą pomiędzy sułtanem Abdulem Hamidem II a brytyjskim ministerstwem spraw zagranicznych. Zob. Ferenc Csirkés, Gábor Fodor, Vámbéry as Public Figure [w:] Archivum Ot- tomanicum, red. György Hazai, Wiesbaden 2014, nr 31, s. 54–56.

potem pozwoliło mu na podjęcie pracy w konsulatach w Aleksandrii, Bukareszcie, Bel- gradzie, Sofii i w Atenach. Istniejącą w Budapeszcie Akademię Handlową w 1898 roku przemianowano na Wschodnią Akademię Handlową (Keleti Kereskedelmi Akademia) i jeśli Bałkany miały być celem ekspansji węgierskiej, to nie imperialno-politycznej, lecz gospodarczej³⁰. Znaczenie tego regionu Europy jako dostawcy surowców i kopalin dla węgierskiego przemysłu dostrzegł geograf węgierski Lajos Lóczy. W 1869 roku dele- gacja węgierska udała się na otwarcie Kanału Sueskiego. W jej skład wchodzili między innymi dziennikarz Aurel Kecskeméthy oraz węgierski minister finansów baron Emil Pongrács. Obaj po powrocie do ojczyzny napisali książki na temat Bliskiego Wschodu.

Szczególnie książka Pongrácsa, dotycząca gospodarki i finansów Egiptu, cieszyła się na Węgrzech dużym zainteresowaniem³¹. W 1870 roku władze węgierskie rozpoczęły mo- dernizację portu we Fiume (dziś Rijeka w Chorwacji), a w 1881 roku powstała firma znajdująca się pod kierownictwem państwowym, zajmująca się żeglugą po Morzu Śród- ziemnym (Adria Magyar Királyi Tengerhajózási Rt.).

Węgierskie elity polityczne dysponowały także wybitnymi orientalistami zajmu- jącymi się Bliskim Wschodem, Turcją oraz narodami i państwami Azji. Należeli do tej grupy między innymi: Pál Teleki, Ármin Vámbéry, Jenő Cholnoky, Alajos Paikert, Gyula Meszáros oraz Béla Vikár. W drugiej połowie XIX wieku rządy węgierskie oraz Węgierska Akademia Nauk sfinansowały kilka wypraw naukowych do krajów Azji. Fakt ten można uznać za ukierunkowanie polityki zagranicznej Węgier (w kolejnym stule- ciu kierunek wschodni był niezwykle popularny). Hrabia Jenő Zichy (zmarł w 1906 r.) współfinansował wyprawę w rejon Kaukazu i Azji Środkowej w 1895 roku. Zorgani- zowano ją z okazji millenium obecności państwa węgierskiego w Europie. Ojciec Jenő Zichyego, Ödön Zichy, był organizatorem Muzeum Orientalnego w Wiedniu. Zichy sprzeciwił się tezie o pokrewieństwie Węgrów z ludami fino-ugryjskimi³². Zorganizował wyprawę w góry Kaukazu i tam szukał przodków Madziarów. Car Mikołaj II nie pozwo- lił jednak na przeprowadzenie wykopalisk i wyprawa zakończyła się tylko zebraniem różnych materiałów etnograficznych³³.

Przed wybuchem wojny w 1914 roku powstało Towarzystwo Turańskie (Turáni Társaság), a w 1914 roku jeden z jego głównych liderów, hrabia Pál Teleki, stwierdził:

„Na Wschód Węgrzy! Pod względem narodowym, naukowym i gospodarczym, na

30 Przez wiele stuleci Bałkany były traktowane przez Węgry jako bliska zagranica (közel külföldje) – obszar bezpośredniego zainteresowania Budapesztu. Zob. Norbert Pap, A magyar Balkán-politika kihivásai, „Külügyi Szemle” 2012, nr 4, s. 150–155.

31 László J. Nagy, Magyar-eyiptomi kapcsolatok a második világháború után (1947–1955), www.

belvedere-meridionale.hu/wp.../02_Nagy_2015_03.pdf (dostęp: 14.03.2017).

32 Najbliżsi rodacy Węgrów – Ostiacy i Chantowie – reprezentowali niski poziom rozwoju spo- łeczno-politycznego, dlatego też w drugiej połowie XIX w. często poszukiwano wyimaginowanego pokrewieństwa wśród ludów tureckich.

33 Pod koniec XIX w. doszło też do wysłania ekspedycji naukowej w rejon północnego Kaukazu.

Badano tam wówczas dialekt kabardyjski, rzekomo najbardziej odpowiadający językowi węgierskie- mu. Jeden z badaczy, Gábor Bálint de Szentkatolna, orzekł, że węgierskie słowo „bóg” (Isten) pochodzi od sformułowania w języku kabardyjskim s-te-n, co miało oznaczać „dawcę ognia”. Zob. Exploring Caucasuss in the 21 Century, red. Françoise Companjen, László Károly, Amsterdam 2010, s. 30–38.

Wschód!”. Towarzystwo wydawało pismo zatytułowane „Turán”. Jeszcze przed wybu- chem wojny Węgrzy zorganizowali kilka dużych ekspedycji do Azji. Główny geolog to- warzystwa Imre Timkó poprowadził jedną z nich do rejonu Jeziora Aralskiego. Inne ekspedycje z Imre Sebőkiem oraz Aurélem Schultzem dotary aż na Daleki Wschód, do Mandżurii i Chin³⁴. Pod koniec XIX wieku także Béla Széchenyi poprowadził ekspedy- cje do wschodniej Azji. Węgierskich badaczy Wschodu i turkologów ceniono w całej Europie. Przykładowo Ignác Kunos, turkolog, członek Węgierskiej Akademii Nauk oraz współtwórca pisma „Keleti Szemle” (Przegląd wschodni), był także członkiem akademii nauk w Niemczech, we Francji oraz w Finlandii. Wspomniane wyżej Towarzystwo Tu- rańskie skupiało wielu naukowców, polityków i biznesmenów. Przy okazji badań ling- wistycznych nie zapominano o możliwościach gospodarczych³⁵.

1.2. Kształtowanie się lokalnych sojuszy z udziałem Węgier

W okresie drugiego konfliktu bałkańskiego, w latach 1885–1888, Węgrzy sprzeciwiali się zaangażowaniu Rosji w politykę bałkańską. W 1885 roku wybuchła lokalna wojna na Bałkanach, która rozpoczęła się od zamachu stanu w Bułgarii. Na tron bułgarski wybrano Aleksandra Battenberga, Rosja zaś sprzeciwiła się temu, grożąc zajęciem Buł- garii. W parlamencie Węgier głos zabrał wówczas István Tisza³⁶, lider Partii Liberalnej, popierając koncepcję niepodległej Bułgarii. Od końca 1886 roku stosunki pomiędzy Austro-Węgrami a Rosją się pogarszały. Stało się to po wyborze na tron bułgarski Ferdy- nanda Koburga w 1887 roku, którego w Petersburgu uznawano za polityka zależnego od Wiednia³⁷. Zdolne do wyparcia rosyjskich wpływów z Bułgarii były Austro-Węgry, które w latach 80. XIX wieku budowały swoją pozycję na Półwyspie Bałkańskim. W latach 70.

i 80. powiększały swoje gospodarcze i polityczne podboje w Bośni i Hercegowinie, Ser- bii oraz Rumunii. W przypadku Bułgarii początkowo było to związane ze wzrostem roli inwestycji austro-węgierskich w gospodarce tego kraju, a dokładniej – z budową bułgar-

34 Alajos Paikert, A Turáni Társaság eddigi és jövendő működése. II. Jelentés és előterjesztés az 1914.

évi január hó 31-iki közgyűlés részére, Budapest 1914, s. 6.

35 Polityków reprezentowali tam m.in. István Tisza, Mihály Károlyi oraz Béla Széchenyi; koła gospodarcze – m.in. Alajos Paikert, założyciel Muzeum Rolnictwa w Budapeszcie, i przemysłowiec Ferenc Chorin. Koła naukowe były najliczniejsze w ruchu turańskim (badacz Turcji i Persji Béla Erő- di, badacz Kaukazu Mór Déchy, badacz krajów bałkańskich Rezső Havass oraz orientalista Zoltán Felvinczi Takács). Szerzej zob. Balázs Ablonczy, Útkeresés a Turáni Társaságban (Teleki Pálról feketén- -fehéren), „Rubicon” 2004/2, XV, nr 140, s. 12–14.

36 Premier Tisza rządził od 1910 r., kiedy to władzę na Węgrzech przejęła Narodowa Partia Pracy.

Faktyczną władzę sprawował premier László Lukács, ale to Tisza był osobą, która rzeczywiście rządzi- ła. Słaba opozycja nie tolerowała jego despotycznych rządów. 12 maja 1912 r., gdy Tisza został wybrany na przewodniczącego parlamentu, zorganizowano manifestację w Budapeszcie. Zginęło 8 osób, a po- nad 150 odniosło rany. W parlamencie doszło do strzelaniny i próby zamordowania Tiszy. W czerwcu 1914 r. został on premierem i przejął ster rządów.

37 István Diószegi, Az Osztrák-Magyar Monarchia külpolitikája 1867–1918, Budapest 2001.

skiej infrastruktury kolejowej. Na przełomie lat 80. i 90. ponad połowa importu Bułgarii pochodziła z Austro-Węgier i Wielkiej Brytanii³⁸. W latach 1887–1895 liczni bułgarscy wojskowi kształcili się na uczelniach austro-węgierskich. Pozycja monarchii habsbur- skiej umocniła się w czasie rządów księcia Aleksandra, który w polityce proaustriackiej dostrzegał szansę zrzucenia ograniczającego go protektoratu Petersburga i zastąpienia go luźną zależnością od Wiednia. Monarchia austro-węgierska, kontrolując Bułgarię, wyraźnie wysunęłaby się na pozycję hegemona w regionie. Ponadto znacznie osłabiłoby to zwolenników panslawizmu. Z takim rozwojem wydarzeń nie mogłaby się pogodzić nie tylko Rosja, ale także inne mocarstwa. W Wiedniu 18 czerwca 1887 roku doszło do porozumienia z Rosją. Rosja i Niemcy podpisały tak zwany traktat reasekuracyjny.

W zamian za uznanie austro-węgierskiej strefy wpływów na Bałkanach przez Peters- burg Niemcy miały wspierać dyplomację rosyjską w sprawach bułgarskich oraz w kwe- stii cieśnin czarnomorskich. Bułgaria okazała się dla państwa Habsburgów doskonałym partnerem. Nie miała roszczeń terytorialnych wobec monarchii, kwestią sporną między Bułgarią a Serbią była jedynie Macedonia, ale tu powstawało pole do działania dla dy- plomacji państwa Habsburgów. Także od 1913 roku, po wojnach bałkańskich, Bułgaria – w opinii premiera Tiszy – stanowiła kluczowe państwo w polityce Austro-Węgier.

Wraz ze wzmocnieniem Bułgarii liczono na ustanowienie trwalszego pokoju na Bałka- nach w obliczu zagrożenia wojną w czerwcu 1914 roku³⁹.

Austro-Węgry zgodnie z orzeczeniem mocarstw w traktacie berlińskim z 1878 roku otrzymały Bośnię i Hercegowinę. Zarząd nad nimi przejęło wspólne dla obydwu części państwa ministerstwo finansów, a długoletnim zarządcą tych prowincji został Węgier Benjámin Kállay (1882–1903)⁴⁰. Logiczną konsekwencją przejęcia Bośni i Hercegowi- ny winno być ich połączenie z Chorwacją i ewentualnie z prowincjami zamieszkanymi przez Słoweńców w Przedlitawii. To jednak groziłoby transformacją ustrojową w kie- runku trializmu, a tego bardzo się obawiano, szczególnie w Budapeszcie. „Narody rzą- dzące” wykazały także ostrożność wobec przekształcenia ziem polskich zajętych w la- tach 1914–1915 oraz Galicji w trzeci człon monarchii Habsburgów (tzw. rozwiązanie austro-polskie). 20 listopada 1917 roku Tisza przemawiał w węgierskim parlamencie i wyraził wówczas wielką radość z tego, że odbudowuje się państwo polskie. Jako re- alista węgierski premier podchodził jednak już z dużą rezerwą do pomysłu połączenia ziem polskich z Austro-Węgrami. Jaki był tego powód? Zachwiałoby to dotychczasową pozycją Węgier i skazało dualistyczne państwo na dryfowanie w kierunku pełnej fede- ralizacji, a tego węgierskie elity nie chciały.

Większość węgierskich historyków było zdania, że dyplomacja węgierska (ale tak- że austriacka) w dobie kryzysu na Bałkanach (1875–1878) sprzeciwiała się powołaniu

38 Rumjana Prešlenova, Bulgarisch-österreichisch-ungarische Beziehungen 1878–1914 [w:] Bulga- risch-österreichische Beziehungen 1878–1996, red. Christo Choliolceva, „Miscellanea Bulgarica”, Wie- deń 1998, 12, s. 23–29.

39 József Galántai, A Habsburg-monarchia alkonya, Budapest 1985, s. 286–287.

40 Béla G. Németh, Realpolitikus és utopista egy személyben. Kállay Bertalan elméti irásai, „Kritika”

1990/3, s. 20–23. Zob. także: I.D. Armour, Austro-Hungarian Policy towards Serbia 1867–71, with Spe- cial Reference to Benjamin Kallay, London 1994.

dużego państwa słowiańskiego, które byłoby pod wpływami politycznymi Rosji. Ruch panslawistyczny nabierał wówczas znaczenia, a Słowianie znajdujący się pod panowa- niem tureckim stali się w tym momencie języczkiem u wagi. Teraz brano na poważnie proroctwa różnych polityków z okresu kongresu wiedeńskiego, że Austria będzie funk- cjonować jako państwo tak długo, jak długo będzie istnieć Turcja, ponieważ w XIX wie- ku Austria istniała tylko jako przeciwwaga Turcji⁴¹. Dopiero w październiku 1915 roku, kiedy Wiedeń brał pod uwagę włączenie części ziem polskich zdobytych kosztem Rosji, rząd węgierski żądał rekompensaty w postaci możliwości przyłączenia do Węgier Dal- macji lub Bośni-Hercegowiny⁴². Wizje aneksyjne pojawiły się w kołach politycznych Austro-Węgier dopiero po tym, jak Rosja przystąpiła do wojny. Posiadając też intere- sy na Wschodzie, dyplomacja węgierska rozwijała współpracę z narodami turańskimi (Turkami, Bułgarami, narodami Azji i zamieszkującymi Kaukaz). Duże nadzieje wiąza- no zwłaszcza z Turkami. W 1915 roku do Budapesztu przybył Jusuf Akçura, zwolennik współpracy węgiersko-tureckiej, i założył w stolicy Węgier Radę Obrony Praw Muzuł- manów Tatarskich i Tureckich (Török és Tatár Muszlimok Jogait Védő Tanács)⁴³. Celem tej inicjatywy miało być stworzenie płaszczyzny do współpracy pomiędzy Węgrami, Turkami i innymi narodami Azji, znajdującymi się pod obcym panowaniem (można się pokusić o porównanie do idei prometejskiej w polskich kołach politycznych). W 1915 roku orientalista Gyula Germanus (ur. w 1884 r. w Budapeszcie) przeprowadził kilka tajnych misji w Turcji i krajach arabskich. W momencie wybuchu wojny Towarzystwo Turańskie przestało działać. Wpłynęło na to kilka czynników, także oszczędności rzą- dowe. W maju 1916 roku towarzystwo odrodziło się jednak pod nazwą Węgierskie Wschodnie Centrum Kulturalne (Magyar Keleti Kultúrközpont). Tym razem w kręgu jego zainteresowań znalazły się także Turcja i Bułgaria, co było też naturalnym gestem sympatii wobec sojuszników państw centralnych. Mimo wojennych trudności udało się zorganizować kilka mniejszych ekspedycji do Azji i w listopadzie 1916 roku powołać do życia Węgierski Instytut Naukowy (Konstantinápolyi Magyar Tudományos Intézet) w Konstantynopolu, który przetrwał tylko rok. Mimo to interesy węgierskie w Turcji się rozwijały. Węgierski Bank Handlowy otworzył filię w Turcji, powołano też Węgiersko- -Tureckie Towarzystwo Gospodarcze. W okresie wojny powstało w Temesvárze Biuro Bałkańskie. Pojawiły się plany, aby na południu Węgier w Szegedzie utworzyć szkołę wyższą, do której mogliby uczęszczać, poza Madziarami, także Turcy i Bułgarzy (na- leży to traktować jako ponowny ukłon w stronę sojuszników). Plan nie został jednak zrealizowany⁴⁴. Nasilenie współpracy węgiersko-tureckiej było widoczne już w okresie

41 A.J.P. Taylor, Struggle for Mastery in Europe, Oxford 1954, s. 228.

42 Dénes Sokcsevits, Magyar rendezési tervek a horvát- (délszláv-) kérdésmegoldására az Els világháború idején [w:] A horvát-magyar együttélés fordulópontjai. Intézmények, társadalom, gazdaság, kultúra, red. Pál Fodor, Dinko Šokčević, Budapest 2015, s. 27.

43 Péter Oláh, Törökország és a kaukázusi régió szerepe a 40-es évek magyar külpolitikájában, „Szak- mai Szemle” 2012, nr 3–4, s. 189.

44 Zoltán Hajdú, Az intézményes Balkán-kutatás kialakulásának és fejlődésének problémái Mag- yarországon 1948-ig, különös tekintettel a földrajzi kutatásokra, Balkán Füzetek, nr 1, red. Zsuzsa M. Császár, Pécs 2003, s. 25–26.

Wielkiej Wojny. Wówczas to Węgrzy odwracali się od polityki zachodnich demokracji i ideowo zbliżali się do swoich sojuszników – Bułgarów i Turków. Także władze młodo- tureckie dawały nadzieje Madziarom uznawanym za naród pokrewny. W styczniu 1913 roku jedna z grup młodoturków, która przejęła władzę w imperium osmańskim, ukuła propagandowe hasło głoszące, że naturalną granicą Osmanów jest Dunaj⁴⁵.

Węgierska polityka zagraniczna od 1867 roku stopniowo zmierzała w kierunku so- juszu z Niemcami. Ostatnim aktem państwowym podpisanym przez hrabiego András- syego starszego był układ sojuszniczy z Niemcami zawarty w Wiedniu 7 października 1879 roku. Układ zapewnił monarchii kilka dekad bezpieczeństwa i pokojowego rozwo- ju (tzw. béke idők), ale sojusz z Niemcami oznaczał systematyczne dążenie do podpo- rządkowania się silniejszemu partnerowi i konfrontacji z państwami Trójporozumienia.

Jednocześnie długo jeszcze mocarstwa zachodnie uważały monarchię Habsburgów za ważny element równowagi europejskiej. Przekonanie to wyrażały aż do ostatnich lat I wojny światowej. Sojusz Austro-Węgier z Niemcami dawał Budapesztowi pewien za- kres bezpieczeństwa wobec zagrażającego Bałkanom i Europie Środkowej panslawizmu.

Ponadto dodatkową zaletą tej geopolitycznej konfiguracji było to, iż Serbia (od 1881 r.) oraz Rumunia (od 1883 r.) znalazły się w sojuszu z Austro-Węgrami⁴⁶. Austro-Węgry jako sojusznik pomogły Serbii po zniszczeniu armii serbskiej w wojnie serbsko-bułgar- skiej w 1885 roku. W 1903 roku doszło w Belgradzie do przewrotu, w którego wyniku władzę zdobyła dynastia Karadziordziewiczów. W 1913 roku zorganizowano kolejną woltę w Bukareszcie i Rumunia przeszła na stronę państw ententy. Zmiana na tronie skutkowała zwycięstwem prorosyjskiego kursu w Belgradzie. W Budapeszcie wiązało się to ze wzrastającym zagrożeniem ze strony zwolenników polityki panslawistycznej, której obawiano się na Węgrzech, a którą popierał nowy król Serbii. Dały jednak o sobie znać nie tylko czynniki natury politycznej, ale i ekonomicznej. Habsburgowie pragnęli zniszczyć Serbię ekonomicznie. Wykorzystały to także koła ziemiańskie na Węgrzech i kiedy tylko wygasły umowy handlowe pomiędzy Austro-Węgrami a Serbią, monarchia Habsburgów wprowadziła wysokie cła na mięso z Serbii (tzw. świńska wojna)⁴⁷. Mimo to Tisza sprzeciwiał się wojnie, zarówno lokalnej, z Serbią, jak i europejskiej. Już w 1889 roku podczas jednego z przemówień stwierdził, że jakakolwiek przyszła wojna będzie dla Austro-Węgier walką na śmierć i życie, dlatego też należał do zwolenników równo- wagi sił. Niestety tylko on wierzył w pokojowe współistnienie (friedliche Koexistenz) Austro-Węgier, pragnących zachować równorzędne stosunki z Rzeszą, oraz krajów bał- kańskich, coraz bardziej zmilitaryzowanych i dążących do zmian granic pod sztanda- rem nacjonalizmu⁴⁸.

45 Taner Akcan, A Shamful Act, New York 2006, s. 82. Cyt. za: Péter Oláh, A török és a magyar turanizmus kapcsolata a 20. század első felében, „Keletkutatás”, wiosna 2012, s. 68.

46 Barbara Jelavich, op. cit., s. 75.

47 Sidney Bradshaw Fay, The Origins of the Word War, New York 1928, s. 124–127. Zob. także: Bra- nislav Vranešević, Die aussenpolitischen Beziehungen zwischen Serbien und der Habsburgermonarchie [w:] Habsburgermonarchie, t. VI, red. Adam Wandruszka, Peter Urbanitsch, Wien 1989, s. 366–369.

48 Schicksalsjahre Oesterreich. Das politische Tagebuch Josef Redlichs, t. 1, Wien 1953, s. 233–235.

Także polityka wewnętrzna w Koronie Świętego Stefana wpływała na politykę za- graniczną. Politycy węgierscy dążyli do hegemonii narodowej w Zalitawii. Federalizm był mało popularny w węgierskiej części monarchii Habsburgów. Tymczasem w części austriackiej często inicjowano rozwiązania federacyjne. Niektórzy politycy niewęgier- scy w Zalitawii, nie mając szansy krzewienia swoich idei federacyjnych, wygłaszali je wśród innych federalistów skupionych wokół następcy tronu, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda. Do zwolenników federalizmu należeli polityk słowacki Milan Hodża, ale także Ivan Šušteršić oraz Anton Korošec i Aurel Popovici⁴⁹. Często austriaccy politycy prowadzili bardziej przyjazną politykę narodowościową niż nieustępliwi Węgrzy. Bar- dzo duży wkład w teorię polityki narodowościowej mieli Karl Renner i Otto Bauer oraz uchwalony w 1899 roku przez socjaldemokratów program z Brünn, w którym domagali się oni powołania niezawisłych państw narodowych będących w związku federacyjnym obejmującym całą monarchię Habsburgów. Wcześniej, w 1882 roku, został ogłoszony program z Linzu, w którym zwolennicy ruchu pangermańskiego postulowali prze- kształcenie kraju w unię personalną pod zwierzchnictwem cesarza. Po 1897 roku ich program ewoluował jednak w kierunku połączenia Austrii z Niemcami⁵⁰.

Nie wiadomo jednak do końca, czy następca tronu był zwolennikiem rozwiązań fe- deracyjnych (bądź trialistycznych), czy używał tylko tez o potrzebie przebudowy mo- narchii, chcąc w ten sposób „szachować” węgierską połowę państwa. Stosunki pomię- dzy arcyksięciem Franciszkiem Ferdynandem a politykami madziarskimi nie układały się najlepiej. W literaturze funkcjonuje nawet niepotwierdzona do końca źródłami teza o możliwym udziale Węgrów w zamachu sarajewskim⁵¹. Cesarz ufał tylko wybranym politykom węgierskim, na przykład Istvánowi Tiszy⁵² oraz Gyuli Andrássyemu.

W miarę upływu czasu kwestia narodowościowa wychodziła poza ramy monarchii i stawała się problemem w polityce regionalnej. Liderzy narodów środkowoeuropej- skich występowali z propozycjami oddania się pod opiekę większych mocarstw. Przy- kładowo polityka czeska, w połowie XIX wieku wyraźnie prohabsburska (słynne zdanie Fratiska Palackyego – „gdyby Austrii nie było, należałoby ją stworzyć w interesie Europy i ludzkości”), w początkach XX wieku ewoluowała w stronę współpracy z ruchem pan- slawistycznym, największym wrogiem Węgrów. W 1914 roku Karel Kramarz, który od 1918 roku był pierwszym premierem Czechosłowacji, opracował plan powołania do życia wielkiego państwa słowiańskiego pod auspicjami Rosji i wysłał ów plan do szefa rosyjskiej dyplomacji Siergieja Sazonowa. Węgry w tym planie zostały zredukowane do

49 Aurel Popovici, Die Vereinigten Staaten von Groß-Österreich. Politische Studien zur Lösung der nationalen Fragen und staatsrechtlichen Krisen in Österreich-Ungarn, Leipzig 1906.

50 Robert A. Kann, A History of the Habsburg Empire 1526–1918, Berkeley 1977, s. 433–434.

51 Antoni Giza, Bośnia i Hercegowina w dobie tureckiego i austriackiego panowania 1800–1914, Szczecin 2002, s. 149–150.

52 Tisza był oceniany przez XX-wieczną historiografię węgierską jako ktoś na równi z komuni- stycznymi liderami Mátyásem Rákosim oraz Jánosem Kádárem. Niewątpliwie był jedną z najbardziej wyrazistych postaci w historii Węgier w XX w., miał wizję rozwoju kraju i pozostał jej wierny aż do śmierci.

Budapesztu oraz do małej części Równiny Węgierskiej, w których istotną rolę odgrywali Żydzi i Niemcy⁵³.

Także kwestia rumuńska w Siedmiogrodzie była piętą achillesową Węgier. W okresie wojny wzmogła się irredenta rumuńska w tej prowincji. Octavian Goga – rumuński poeta z Siedmiogrodu, lider organizacji pod nazwą Ligă Culturală – w momencie wy- buchu wojny wyjechał do Królestwa Rumunii i w grudniu 1914 roku na wiecu wezwał Rumunów do powołania państwa obejmującego cały rumuński naród. Ligă Culturală zmieniła wówczas nazwę na Ligă Natională. Jeden z księży z komitatu Szatmar László Lucaciu został szefem komitetu wykonawczego Ligii Natională. W sprawie jedności jugosłowiańskiej pierwsze wyraźne decyzje zapadły już w lipcu 1917 roku na wyspie Korfu. Wówczas liderzy chorwackiego ruchu narodowego porozumieli się z serbskim rządem w kwestii budowy wspólnego państwa.

Przez właściwie cały XIX wiek, a nawet do ostatnich lat Wielkiej Wojny, Austro-Wę- gry były uważane za istotny czynnik równowagi europejskiej. Nie mówiło się w kołach rządowych państw zachodnich o podziale państwa Habsburgów⁵⁴. Jedynie środowiska naukowe na Zachodzie wnioskowały o utworzenie federacji w miejsce Austro-Węgier.

Popierali tę ideę głównie ci naukowcy, którzy przebywając w Europie Środkowej, poznali problematykę narodowościową monarchii. Wśród nich znaleźli się Charles Seymour, Robert Seton-Watson, Ernest Denis oraz Henry Wickham Steed⁵⁵.

Tymczasem kryzys spowodowany przez rewolucję w Turcji i aneksję Bośni-Herce- gowiny w 1908 roku wywołał na świecie bardzo negatywne wrażenie. Rosja nie zareago- wała wypowiedzeniem wojny tylko dlatego, że nie była jeszcze do niej gotowa. Stosunki pomiędzy Petersburgiem a Wiedniem uległy znaczącemu pogorszeniu się. Wzrost ak- tywności rosyjskiej na Bałkanach doprowadził jednak do powstania sojuszu państw bał- kańskich, które w 1912 roku rozpoczęły wojnę z Turcją. Wojny bałkańskie w poważny sposób nadwerężyły położenie międzynarodowe monarchii. Serbia i Rumunia rozrosły się terytorialnie. Polityka Rosji po aneksji Bośni tylko przyspieszyła polaryzowanie się stanowisk na Bałkanach i wybuch dwóch lokalnych wojen w latach 1912–1914. W wy- niku aneksji Bośni Austro-Węgry całkowicie straciły zaufanie w Belgradzie, próbowały

53 Jan Galandauer, Vznik Československé republiky, 1918: programy, projekty, perspektivy, Praha 1988, s. 243–250.

54 Dopiero 24 czerwca 1918 r. przedstawiciele mocarstw ententy stwierdzili, że Słowianie połu- dniowi mają prawo do utworzenia własnego państwa. Kilka dni później, 29 czerwca 1918 r., Francja uznała komitet emigracyjny kierowany przez Masaryka i Beneša. Stany Zjednoczone uznały „czeski komitet” 2 września 1918 r.

55 Koła rządowe Wielkiej Brytanii jeszcze w latach 1916–1917 uważały, że monarchia austro-wę- gierska może być zaporą zabezpieczającą Europę przed wpływami niemieckimi. Pod koniec 1916 r.

trwały w Genewie tajne rokowania brytyjsko-austriackie mające na celu doprowadzenie do podpisa- nia przez Austro-Węgry separatystycznego pokoju. Z ramienia Wiednia prowadził je były ambasador ck monarchii w Londynie Albert Mensdorff-Pouilly-Dietrichstein. W mowie wygłoszonej 5 stycznia 1918 r. premier Lloyd George nie mówił o rozpadzie Austro-Węgier, ale o konieczności nadania mniej- szościom narodowym szerokiej autonomii terytorialnej. Zob. Géza Jeszenszky, A dunai államszövetség eszméje Nagy-Britanniában és az Egyesült Államokban az I. világháború alatt, „Századok” 1988, nr 4, s. 652.

je odzyskać w Petersburgu, ale bezskutecznie⁵⁶. Rząd Serbii nie krył przy tym, że nowe granice nie w pełni zadowalają ambicję Belgradu. Po przewrocie pałacowym w Serbii w 1903 roku Austro-Węgry miały w Belgradzie rywala na Bałkanach. Starały się odtąd blokować Serbię, w 1908 roku poparły ideę powstania niepodległej Albanii, aby w ten sposób pozbawić Serbię dostępu do morza⁵⁷. Po anektowaniu Bośni i Hercegowiny i w obliczu zbliżającego się konfliktu na Bałkanach węgierscy politycy (np. hr. Albert Apponyi oraz hr. Gyula Andrássy młodszy) popierali sojusz z Rumunią oraz Bułgarią.

„Kierunek bułgarski” w węgierskiej polityce zagranicznej był jednak torpedowany przez Niemcy kajzerowskie, a to z kolei spotkało się z głosami potępienia w parlamencie wę- gierskim pod adresem węgierskich liberałów ze strony madziarskiej opozycji niepod- ległościowej. Stojący na jej czele hrabia Károlyi krytykował ministerstwo spraw zagra- nicznych monarchii za uleganie niemieckiemu dyktatowi. Sam István Tisza proponował politykę usunięcia wpływów mocarstw z obszaru Bałkanów; propagował tezę: „Bałkany dla narodów bałkańskich”. Jego zdaniem lepiej byłoby dla Austro-Węgier, gdyby pań- stwa bałkańskie otrzymały pełną niepodległość, niż gdyby jako protektoraty pozostawa- ły zależne od obcych stolic. Tisza poparł powstanie niezależnej Albanii, ale na tym koń- czyła się jego tolerancja wobec zmian status quo na półwyspie. W czasie drugiej wojny bałkańskiej węgierskie koła polityczne popierały stanowisko Bułgarii, mając na uwadze rosnące zagrożenie ze strony Serbii i Rumunii⁵⁸. Zauważając zachodzące na Bałkanach zmiany, hrabia Pál Teleki wystąpił z wnioskiem o utworzenie w ramach Węgierskiej Akademii Nauk jednostki pod nazwą Keleti Bizottság (Komitet wschodni) zajmującej się Bałkanami.

Wspomniane już wojny bałkańskie spowodowały też zapaść ekonomiczną nastawio- nej na eksport gospodarki Austro-Węgier. Najbardziej ucierpiał przemysł włókienni- czy i papierniczy. Wzrosły podatki. Ostatni rok, który zamknął się dodatnim bilansem handlowym, to 1906 – następne były już tylko gorsze. Rządy nie radziły sobie z masami żądającymi poprawy poziomu życia (na Węgrzech dochodziły jeszcze postulaty demo- kratyzacji życia politycznego). W takiej sytuacji w kołach klasy średniej pojawiły się diaboliczne dylematy, które w innej sytuacji nikomu rozsądnemu nie przyszłyby do gło- wy. Węgierski ekonomista Pál Szende pytał w jednym z esejów: „Upadek albo wojna?^”59. Warto tu zaznaczyć, że w stosunkach gospodarczych najważniejszymi partnerami go- spodarki węgierskiej przed 1914 rokiem była Austria, a następnie Niemcy, Wielka Bry- tania i Bośnia-Hercegowina. W imporcie towarów na Węgry ponownie na pierwszym

56 Milada Paulová, Balkánské války 1912–1913 a český lid, Praha 1963, s. 60–62.

57 József Galantai, op. cit., s. 286.

58 Péter Kamenov, Ausztria-Magyarország és a Balkán-háborúk 1912–1913-ban. Tisza István kormányának politikai nézetei [w:] Bulgaria and Hungary in the Wars from the Second Decade of the 20^th Century, red. Penka Peykovska, Gábor Demeter, Sofia–Budapest 2013, s. 51–53.

59 K.B. Winogradow, J.A. Pissarew, Die internationale Lage der österreichisch-ungarischen Mon- archie in den Jahren 1900 bis 1918 [w:] Österreich-Ungarn in der Weltpolitik 1900 bis 1918, red. Fritz Klein, Berlin 1965, s. 32–33.