– KOLEKCJONER, ZNAWCA, TWÓRCA SZTUKI
Miłośnicy twórczości literackiej autora Starej Baśni nie zawsze zdają sobie spra-wę, że był wszechstronnie uzdolniony i miał szerokie zainteresowania artystyczne.
Należy zauważyć, że Kraszewski kolekcjonował dzieła sztuki, był „krytykiem dzieł plastycznych (...), dając między innymi w latach 1866–1869 w Rachunkach przegląd życia artystycznego i dokonań sztuki polskiej we wszystkich trzech zaborach”, a tak-że sam uprawiał rysunek, malarstwo czy grafikę. Jest autorem publikacji pt. Sztuka u słowian, ogłosił w piśmie zbiorowym „Teka Wileńska”, w nr 3–6, Ikono-thekę. Zbiór notat o sztuce i artystach w Polsce.2
Był zapalonym zbieraczem, ale także propagował ideę kolekcjonerstwa wśród Polaków w dziewiętnastym wieku. Kolekcjonował „(...) malarstwo, grafikę i rysunki, szczególnym zainteresowaniem darząc sztychy Jeremiasza Falcka, zebrał interesu-jącą kolekcję zabytków archeologicznych, również fotografie dzieł sztuki, krajobrazów, a także fotograficzne portrety ludzi swej epoki”.3 Przez całe swoje życie niestrudze-nie tropił i w różnej formie nabywał wszelkie wytwory działalności artystycznej (od starożytności do czasów mu współczesnych), których zgromadził wiele.
W jego wypowiedziach dotyczących sztuki zwraca uwagę następujący fragment
„Piękno, jego uczucie, pragnienie odtworzenia cieleśnego, mieszkającej w nas idei piękności, są zasadą wszelkiej sztuki. W niej najgłówniej, najsilniej, objawia się twórczość człowieka, ograniczona wprawdzie, określona – ale jemu tylko właściwa, będąca wyłącznym jego darem. Utworem więc sztuki to tylko nazwać się może, co z uczucia piękna wynikło przez tworzenie, bez żadnej myśli pożytku materjalnego;
ale i w tem, co człowiek tworzy dla wygody i korzyści, z potrzeby ciała, może i musi mimowolnie przejawiać się idea piękna.”4 To koncepcja, która wiąże działalność artystyczną z życiem codziennym, czemu dał wyraz Kraszewski także w rysunkach
1 A. Czobodzińska-Przybysławska, h. Kostka – Chybowska, Na marginesie twórczości literackiej.
Malarskie pasje Józefa Ignacego Kraszewskiego – katalog wystawy, Romanów, Muzeum J.I.
Kraszewskiego 2007, s. 10.
2 W. danek, Józef Ignacy Kraszewski, Warszawa, „Wiedza Powszechna” 1975, s. 301.
3 http://muzeumjik.prv.pl/dane/aktualnosci.html (dostęp 2.07.2012).
4 http://pbi.edu.pl/book_reader.php?p=40508&s= (dostęp 2.07.2012).
S
SPRAWOZdANIAi obrazach. Odznaczał się znawstwem w dziedzinie sztuki, co możemy dostrzec w „Ikonothece”. W piśmie tym w zamierzeniu miał to być: „(...) zarazem słownik biograficzny artystów-plastyków w bardzo szerokim rozumieniu plastyki, jak i rodzaj encyklopedycznych wiadomości o zabytkach sztuki w Polsce(..)”5. Publikacja zo-stała zauważona w środowisku naukowym. Przynosiła omówienie biografii i ocenę dzieł różnych artystów-plastyków, a także, co szczególnie cenne, opisy zabytków sztuki sakralnej i użytkowej. W ww. Rachunkach Kraszewski omawia różne ośrodki działalności artystycznej w Polsce: Warszawę, Kraków, Lwów, zwracając uwagę na zorganizowane w tych miastach wystawy dzieł sztuki, które autor Starej Baśni przedstawia i ocenia.6
Zainteresowanie sztukami plastycznymi Józef Ignacy przejawiał od najmłod-szych lat: „Pierwszy ślad (...) pasji znajdziemy we wspomnieniach z bialskich lat szkolnych, kiedy to narysował zamek Radziwiłłów (...)”7. Podczas studiów uczył się równocześnie rysunku i malarstwa pod kierunkiem Jana Rustema, co później zaowocowała w postaci własnej twórczości jako rysownika czy malarza.8
Kra-5 W. danek, ibidem, s. 301.
6 http://books.google.pl/books?id=TUQqAAAAYAAJ&printsec=frontcover&hl=pl&source=gbs_ge_
summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false (dostęp 2.07.2012).
7 A. Czobodzińska-Przybysławska, ibidem, s.17.
8 A. Czobodzinska-Przybysławska, ibidem, s. 13.
Józef Ignacy Kraszewski – „Krajobraz z młynem”, 1967: dar Stanisława Czarneckiego z kolekcji Edwarda Krakowskiego z Paryża (za A. Czobodzińska-Przybysławska, ibidem, s. 58)
szewski „(...) traktował swą działal-ność malarską jako wytchnienie po pracy. Natomiast przez swe rysunki pragnął szerzyć w społeczeństwie wiedzę o kulturze narodowej i prze-kazać świadectwa o niej potomności.
Rysunki i szkice z natury, w których przedstawiał zabytkowe budowle i ruiny, służyły mu jako notatki dla pamięci lub dokumentacja do prac badawczych z zakresu starożyt-nictwa.”9 Studiował rzeczywistość zgodnie ze swoją koncepcja sztuki, wykorzystując do tego celu prace plastyczne, które później były mate-riałem do dzieł literackich. „Zbierał (...) owe okruchy rzeczywistości podróżując, malując, rysując dwory i kościółki wśród drzew, wiejskie podwórka, chaty budników, ciekawe oblicza wiejskich żebraków i piękno-ści spod Kobrynia. Robił rysunkowe studia stylowych kozetek, historycznych strojów i uzbrojenia. Ich literackie kopie odnajdziemy w powieściach.”0
Jeśli chodzi o liczbę prac plastycznych autora Hrabiny Cosel, które zachowały się do dzisiejszych czasów, to można doliczyć się w zbiorach polskich 23 obrazów olejnych: 21 w kolekcjach muzealnych (m.in. Krajobraz wołyński – Muzeum Józefa Ignacego Kraszewskiego w Romanowie), 2 w rękach prywatnych (np. Pejzaż alpejski), w zbiorach obcych znajduje się 6 prac: 5 we Lwowie (np. Biwak) i jedna w Wilnie.
Zachowało się ponad 900 rysunków w kolekcjach krajowych i zagranicznych (m.in.
200 rysunków w Instytucie Literatury im. T. G. Szewczenki w Kijowie), a o przeszło 1400 pracach wspominają źródła. Część uległa zniszczeniu podczas ostatniej wojny.
Kraszewski tworzył także grafiki, szczególnie posługiwał się akwafortą (Aleja w par-ku Grossgarten w dreźnie), rytował wg własnych szkiców rysunkowych. Próbował swoich sił w sztuce malowania na porcelanie, jako że był wszechstronnie uzdolniony.
9 Słownik Artystów Polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.), Malarze.
Rzeźbiarze.Graficy. Tom IV Kl – La, Wrocław: Warszawa: Kraków: Gdańsk: Łódź, Zakład Naro-dowy Imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1986, s. 252.
0 A. Czobodzińska-Przybysławska, ibidem, s. 13.
A. Czobodzińska-Przybysławska, ibidem, s. 11.
Krajobraz z brzozami – ze zbiorów Muzeum J.I.Kraszewskiego w Romanowie (za A. Czobodziń-ska-Przybysławska, ibidem, s. 58)
S
SPRAWOZdANIA Artysta nie przywiązywał wielkiej wagi do swojej twórczości plastycznej, podarował wiele prac krewnym i znajomym.2Twórczość plastyczna Kraszewskiego nie była jeszcze poddana rzetelnej ocenie krytyków i historyków sztuki. Mówi się co prawda, że ze względu na warsztat autor
„Krajobrazu z młynem” jest uważany za amatora (był samoukiem)3, ale, zważywszy, że jego teoria sztuki była bliska realizmowi (mam na myśli pojęcie ahistoryczne)4, są przesłanki, które pozwalają zaliczyć go do artystów spokrewnionych z tym modelem obrazowania. Rysunki i obrazy, a także grafika są przykładem, że Kraszewskiego interesował fenomen rzeczywistości, którą portretował. Świat przedstawiony jego dzieł był uzupełnieniem rzeczywistości literackiej; czego nie mógł wyrazić słowami, wyrażał przy pomocy innego środka – języka sztuk plastycznych. Ponadto jego estetyczne rozważania mają coś wspólnego z Norwidowskim myśleniem o sztuce, co można wyczytać we wstępie do Sztuki u Słowian. Upowszechnianie piękna we-dług Norwida i piękno ucieleśnione w dziełach, oddziałujące na odbiorcę zdaniem Kraszewskiego to pomysły bliskie sobie, łączy je pojęcie piękna, znane już od sta-rożytności. Autor Sztuki u Słowian był pewnie miłośnikiem estetyki Platona, o czym świadczy przedstawiona wyżej koncepcja: „Piękno, jego uczucie, pragnienie odtwo-rzenia cieleśnego, mieszkającej w nas idei piękności, są zasadą wszelkiej sztuki.”5 U Platona natomiast „Najwyższe piękno jest w idei, ona dopiero jest samym pięknem.
Jeśli człowiek ma wykonać coś pięknego, to tylko na wzór idei.”6 Jak realizował swoje projekty estetyczne Kraszewski możemy przekonać się, gdy oglądamy je
”ucieleśnione” w rysunkach czy obrazach.
Autor Starej Baśni tworzył prace plastyczne, mając za podstawę swoje koncep-cje estetyczne, które również znajdowały swoje odbicie w jego książkach. Znawcą sztuki z pewnością był, jako że orientował się dobrze Józef Ignacy Kraszewski w tym, co ówcześnie w galeriach polskich można było zobaczyć, a i wartość artystyczną dzieł sztuki potrafił ocenić. Gromadził różne wytwory działalności artystycznej nie-przerwanie przez całe życie, o jego pasji kolekcjonowania świad-czą pozostawione przez niego obrazy czy fotografie. Idee kolekcjonerstwa w Polsce propagował, dzięki czemu w wielu miastach takie zbiory dzieł sztuki w Polsce powstały. Wszystko to jest dowodem, że sztuka w życiu artysty odgrywała ważną rolę, a nawet można postawić tezę, że bez niej egzystować nie potrafił.
Od 1 marca do 30 czerwca 2012 w łączniku w Książnicy Pomorskiej można było oglądać wystawę prezentującą poruszany temat. Pod hasłem „Twórczość
pla-2 Słownik Artystów Polskich i obcych w Polsce działających... T. IV, ibidem, s. 252.
3 A. Czobodzińska-Przybysławska, ibidem, s. 13.
4 K. Zwolińska, Mała historia sztuki, Warszawa, Wydawnictwa szkolne i Pedagogiczne 1995, s. 448.
5 http://pbi.edu.pl/book_reader.php?p=40508&s= (dostęp 2.07.2012)
6 W. Tatarkiewicz, Historia estetyki, T.1, Warszawa, Arkady 1985, s. 120–121.
styczna Józefa Ignacego Kraszewskiego”
wyeksponowano reprodukcje wybranych prac autora Starej baśni pochodzące z publikacji Na marginesie twórczości literackiej. Malarskie pasje Józefa Igna-cego Kraszewskiego, katalogu wystawy przygotowanej przez Muzeum J.I. Kra-szewskiego w Romanowie. Najbardziej znane z tej kolekcji są rysunki pisarza.
Służyły one jako ilustracje do dzieł litera-ckich. Natomiast obrazy olejne i akwarele wciąż czekają na właściwą ocenę histo-ryków sztuki. Przygotowana ekspozycja wzbudziła ciekawość i zachwyt czytel-ników Książnicy, zaskoczonych faktem, że Kraszewski uprawiał różne dziedziny sztuk plastycznych takie jak: rysunek czy malarstwo. Wydaje się, że nie lite-racka twarz Kraszewskiego przypadła do gustu czytelnikom i odwiedzającym naszą bibliotekę. Warto wspomnieć, że o wystawie opowiadałem też w audycji
„Trochę kultury” emitowanej w każdą niedzielę w Polskim Radiu Szczecin, gdzie omawiałem poszczególne prezentowane dzieła, zwracając uwagę na tło, w jakich występowały one, a także na motywy jakich można się doszukać, oglądając uważnie dzieła Kraszewskiego. Ten inny charakter twórczości autora Starej Baśni miał zasygnalizować potencjalnym odbiorcom, by spróbowali czasem, niczym detektywi, sami odszukać zupełnie zapomniane lub nieodkryte oblicza artystów, o których wydaje się, że wszystko już wiemy.
Aleja w parku (za A. Czobodzińska-Przybysławska, ibidem, s. 58)
Andrzej Sybidło
S
Biblioteka Publiczna Gminy i Miasta w Płotach