Język słów kluczowych a język deskryptorowy

To połączenie dwóch typów języków informacyjno-wyszukiwawczych jest symptomatyczne i odzwierciedla wspólny rodowód tych języków, które jednak różnią się między sobą pod względem struktury i sposobu użytkowania. Języki deskryptorowe ze słownikami w formie tezaurusów oraz języki słów kluczowych oparte na słowniku jawnym znajdują szerokie zastosowanie przede wszystkim w związku z automatyzacją procesów informacyjnych. Za moment narodzin tego kierunku w naszym kraju można uznać rok 1965, w którym odbyła się w Berlinie konferencja poświęcona budowie tezaurusów, a następnie sympozjum na temat mechanizacji i automatyzacji wyszukiwania informacji w resorcie przemysłu ciężkiego, zorganizowane w 1966 roku w Szklarskiej Porębie. Jednym z postulatów wysuniętych na tym sympozjum było tworzenie „słowników pojęć”, które wkrótce zaczęto nazywać „tezaurusami”. Kontakt uczestników tych konferencji okazał się na tyle twórczy, że już w 1969 roku opublikowano pierwszy polski tezaurus dokumentacyjny, dotyczący zagadnień transportu bliskiego. Natomiast słowniki słów kluczowych zaczęto wydawać dopiero pod koniec lat osiemdziesiątych 20 wieku na potrzeby konkretnych systemów informacyjno-wyszukiwawczych. W Polsce największe zasługi ma tu Ośrodek Informacji Naukowej Polskiej Akademii Nauk (OIN PAN), a zwłaszcza zamiejscowa Pracowania

Informacji Naukowej tego Ośrodka w Krakowie [przypis 94]. Słowniki te stanowią cenne źródło słownictwa i dobry punkt wyjścia do opracowania tezaurusów dla dziedzin, których dotyczą.

Str. 115

Wcześniej słowniki słów kluczowych były stosowane, ale nie były publikowane. Przedtem języki oparte na indeksowaniu współrzędnym, tj. języki deskryptorowe i języki słów

kluczowych, nie były stosowane w bibliotekarstwie, przynajmniej w bibliotekarstwie

polskim, gdyż nie były przydatne w katalogu kartkowym lub drukowanym do szeregowania opisów według kryteriów semantycznych.

W sposobie korzystania ze słowników porównywanych tu języków istnieją poważne różnice. Posługując się tezaurusem, można w indeksowaniu używać tylko deskryptorów znajdujących się w tezaurusie jako ich normatywnym wykazie. Stosując język słów kluczowych, używamy słów kluczowych ze słownika słów kluczowych lub tworzymy je w sposób niekontrolowany i swobodny. Gramatyka języka słów kluczowych jest identyczna z gramatyką większości języków deskryptorowych.

Nowym zjawiskiem zauważalnym w najnowszych tezaurusach jest niewykluczanie możliwości operowania synonimami w wyszukiwaniu informacji. Zamiast wskaźników U/UF (U/NU) stosowany jest wskaźnik SY (synonim). Oznacza to tendencję do rezygnacji z różnicowania statusu jednostek leksykalnych na deskryptory i askryptory, a więc na wyrażenia języka deskryptorowego i wyrażenia języka naturalnego. Zjawisko to można uznać za symptomatyczne także dla innych języków paranaturalnych. Oprócz tego w wielu nowoczesnych tezaurusach wprowadza się szczegółową specyfikację powiązań

kojarzeniowych. Przykładem takiego tezaurusa jest tezaurus Unified Medical Language System (UMLS); zdefiniowano tam ponad czterdzieści rodzajów relacji, z których

większość dotyczy skojarzeń zachodzących między pojęciami współwystępującymi w różnego typu kontekstach. Tego typu rozwiązania zbliżają tezaurusy do słowników języka naturalnego. Wspomniane tu zjawisko można odnieść również do języków słów

kluczowych. Sprawia to, że problem synonimii leksykalnej jak gdyby rozwiązuje się sam.

Zarówno język słów kluczowych, jak i język deskryptorowy bazują na języku naturalnym.

Leksyka jest prezentowana w układzie alfabetycznym. W najprostszej formie słownik słów kluczowych stanowi alfabetycznie uporządkowaną listę jednostek leksykalnych bez

specyfikacji związków pojęciowych pomiędzy tymi jednostkami. Jednak często takie listy zawierają specyfikację relacji międzypojęciowych, co stwarza trudność w ich odróżnieniu, zwłaszcza od tezaurusów. Przykładem może być Medical Subject Headings (MeSH), który

wprawdzie stanowi listę słów kluczowych, ale w piśmiennictwie jest określany jako tezaurus.

Str. 116

Granice między językiem słów kluczowych a językiem deskryptorowym są płynne.

Istnienie wykazu słów kluczowych wyprzedza zwykle powstanie tezaurusa wówczas, gdy ten ostatni budowany jest metodą indukcyjną, tj. na podstawie tekstów dokumentów znajdujących się rzeczywiście w danym zbiorze informacyjnym. Przeważnie elementom słownictwa takich list towarzyszą synonimy i terminy pokrewne. Forma ta jednak

stopniowo zanika. Za moment, w którym język słów kluczowych przekształca się (zmienia swoją jakość) w język deskryptorowy, uważa się wprowadzenie do wykazu słów

kluczowych wyrażeń języka naturalnego nieprzyjętych do charakteryzowania dokumentów w danym języku i połączonych odsyłaczami „U” (używaj) lub „zob.” z jednostkami

leksykalnymi stosowanymi do charakteryzowania dokumentów oraz wyszukiwania informacji. Takie elementarne jednostki leksykalne otrzymują status deskryptorów, tj.

jednostek języka deskryptorowego, zaś wyrażenia języka naturalnego nieprzyjęte w danym języku deskryptorowym nazywa się askryptorami. Wykaz słów kluczowych, z chwilą wprowadzenia do niego terminów nieprzyjętych w danym języku (tj. z innego języka), przekształca się w tezaurus alfabetyczny prosty (przypis 134 Bielicka, Ścibor 1982).

Obecnie słowa kluczowe występują prawie wyłącznie jako wyrażenia samoistne. Cechą charakterystyczną (i jednocześnie nietypową dla tezaurusa) są łańcuchowe związki nazw i odsyłacze. Dzięki temu jest możliwa realizacja w szerokim zakresie zasady

prekoordynacji. Właśnie w tym – odmiennie niż E. Ścibor – Jutta Bertram z Instytutu Informacji i Dokumentacji Uniwersytetu w Poczdamie (Niemcy), a obecnie z

Fachhochschule w Burgerland (Austria), upatruje istotną różnicę między listą słów kluczowych a tezaurusem (przypis 135 Bertram 2005, s. 131 ).

W przypadku porównywanych tu dwóch typów języków informacyjno-wyszukiwawczych bardzo często myli się stosowane do ich opisu odmienne terminologie, na przykład Grażyna Pierzchalska we wstępie do Słownika naukowego słów kluczowych transportu morskiego (przypis 136 Pierzchalska 1986 ) utożsamia słowo kluczowe z deskryptorem.

Interesujący jest fakt, że Józef Robowski w swojej pracy poświęconej analizie języków deskryptorowych (przypis 137 Robowski 1974 ), porównując te języki z innymi językami informacyjnymi opartymi na indeksowaniu współrzędnym, nie zauważył istnienia słów kluczowych, prawdopodobnie utożsamiając je z unitermami lub deskryptorami.

Uważam, że trafnego porównania elementarnych jednostek leksykalnych tych języków, to jest deskryptorów ze słowami kluczowymi dokonał Josef Koblitz (przypis 138 Koblitz 1968). Istotne różnice pomiędzy tymi jednostkami leksykalnymi przedstawiono na rysunku 5.

Łatwo zauważyć, że zarówno język słów kluczowych, jak i język deskryptorowy mają dwie wspólne cechy: korzystają ze słownictwa języków naturalnych oraz wykorzystują reguły indeksowania współrzędnego. Różnią się rodzajem uporządkowania i stopniem kontroli słownictwa. Języki deskryptorowe mają słownictwo w pełni kontrolowane i

uporządkowane. Jednostki leksykalne języków słów kluczowych w zasadzie są swobodne, tj. kontrolowane tylko do pewnego stopnia.

Str. 117

Rys. 5. Porównanie słowa kluczowego z deskryptorem (źródło: Koblitz J. (1968):

Schlagwortgebung in der Information und Dokumentation. 2 Aufl. Leipzig: VEB Bibliographisches Institut)