Leksykon umysłowy (słownik mentalny) jako wzorzec/model organizacji systemu leksykalnego i słownikowego języków słów kluczowych

Postawienie w teorii języków informacyjno-wyszukiwawczych, w tym w teorii języków słów kluczowych, pytania o naturę funkcjonowania językowego zainspirowało badania nad słownikiem czy leksykonem umysłowym, pojmowanym jako magazyn i miejsce procesów pamięciowych oraz procesów produkcji i odbioru tekstów języka

informacyjno-wyszukiwawczego. Ze względu na związek języka z posiadaną i nabywaną wiedzą zagadnienie dotyczące leksykonu umysłowego można uznać za kluczowe dla

funkcjonowania języków swobodnych słów kluczowych. Badania te mają z konieczności interdyscyplinarny charakter. Wykorzystując teorie, terminy, metody i rezultaty badań psychologii i językoznawstwa, pozwalają na wyciąganie wniosków i opracowanie na potrzeby teorii języków informacyjno-wyszukiwawczych odpowiedniego modelu języków słów kluczowych, a więc wykraczającego poza te szczegółowe dziedziny.

Tworzenie teorii języków słów kluczowych wymaga zdobycia danych o strukturze tych języków oraz o ich elementach, poziomach i powiązaniach między nimi, co będzie

przedmiotem części drugiej opracowania. Jednym z głównych czynników, wyznaczających makrostrukturę i mikrostrukturę słowników tych języków, jest makrostruktura i

mikrostruktura słownika umysłowego, a więc jego uporządkowanie semantyczne, w tym

także uporządkowanie hierarchiczne, ale nie tylko. Rekonstrukcja struktury semantycznej leksykonu umysłowego pozwala odsłonić specyfikę i mechanizmy ludzkiej pamięci i myślenia oraz procesów przetwarzania językowego, a także właściwości słownictwa języków słów kluczowych.

Poddając analizie struktury organizacji informacji leksykalnej w umyśle człowieka, trzeba odwołać się do wiedzy na ten temat, jaką udało się uzyskać w badaniach

psychologicznych i w innych naukach poznawczych. Umysł posiada umiejętność odzwierciedlania tego, co istotne w zjawiskach świata poznawanego przez człowieka.

Najbliższe poglądom współczesnej psychologii poznawczej jest stanowisko, że człowiek aktywnie uczestniczy w konstruowaniu obrazu rzeczywistości, posługując się danymi, których dostarcza mu doświadczenie. To, co człowiek ma w umyśle, stanowi zapis informacyjny zdeterminowany jednak przez reguły rządzące ludzkim systemem

poznawczym. Zapis ten jest odpowiednio zorganizowany i utrwalony w pamięci. Rodzi się więc pytanie, w jaki sposób taki zapis powstaje i jaki jest sposób jego organizacji.

Współczesne badania nad tymi problemami koncentrują się wokół dwóch nurtów,

nazywanych paradygmatem neuropsychologicznym i paradygmatem teorioinformacyjnym.

Oba te nurty kształtują współczesne konstrukcje modeli umysłu, stanowiąc dwa uzupełniające się aspekty opisu: pierwszy podkreśla funkcjonalny aspekt procesów pamięciowych, drugi – aspekt strukturalny, skupiając się na modelach logicznego lub asocjacyjnego zapisu wiedzy.

Str. 54

W polskim piśmiennictwie z zakresu języków informacyjno-wyszukiwawczych rozróżnia się wiedzę językową i wiedzę pozajęzykową (wiedza o świecie). Takie rozważania były i są podejmowane przede wszystkim przez badaczy języka pojmowanego jako jedna ze struktur poznawczych. Rozróżnienie to wywodzi się z teorii lingwistycznych, jeszcze z czasów Ferdinanda de Saussure’a, który akcentował dwuaspektowość badań

językoznawczych: aspekt systemowy systemu znakowego oraz aspekt wykonawczy (akty mowy) (przypis 91 de Saussure 1961 ). Kategorię języka de Saussure’a zastępuje się dzisiaj, wprowadzoną przez Noama Chomsky’ego, kategorią kompetencji językowej (ang.

competence), zaś kategorię mówienie – kategorią wykonania (ang. performance), przy czym oba aspekty języka są traktowane jako indywidualnie zróżnicowane własności poszczególnych użytkowników języka (przypis 92 Lyons 1998 ).

Chomsky w swojej gramatyce generatywno-transformacyjnej przyjmuje, że reprezentacja wiedzy językowej w umyśle ma postać ustrukturalizowanego zbioru reguł generowania i

transformacji struktur językowych – czyli pewnego słownika umysłowego – którymi reguły te operują oraz reguł przypisywania tym mentalnym strukturom językowym odpowiednich interpretacji semantycznych, które pozwalają odnosić te wyrażenia do elementów

opisywanego przez nie świata.

Model kompetencji językowej Chomsky’ego ma już bogatą literaturę przedmiotu, także w języku polskim. Jego szczegółowa analiza nie należy jednak do zakresu moich rozważań, dlatego charakterystykę tej koncepcji ograniczam, wskazując tylko na te elementy, do których będę odwoływać się w dalszych rozdziałach książki.

Teoria Chomsky’ego i wprowadzone w niej pojęcia struktury powierzchniowej, struktury głębokiej oraz słownika umysłowego odegrały ważną rolę w badaniach

psycholingwistycznych. Problematykę semantyczną najpełniej uwzględnia teoria

standardowa. Ogólną koncepcję wiedzy językowej w tym ujęciu można opisać jako rodzaj wiedzy, który pozwala użytkownikowi języka łączyć określone znaczenia (pojęcia) z formą fizyczną, przyporządkowaną mu w określonym języku naturalnym. Powstałe w ten sposób struktury głębokie i struktury powierzchniowe są mentalnymi strukturami językowymi.

Wiedza wyrażona za pomocą języka przyjmuje postać struktur frazowych: struktura głęboka reprezentuje znaczenie w umyśle (plan treści), natomiast struktura

powierzchniowa wyrażenia (plan wyrażania).

Próby wyznaczenia granicy między współdziałającymi systemami wiedzy językowej i pozajęzykowej podejmowało niewielu badaczy. Interesujący model systemu poznawczego człowieka zaprezentowała Ida Kurcz (przypis 93 Kurcz 1987 ). Opiera się on na

rozróżnieniu umiejętności posługiwania się językiem i wiedzy konceptualnej. Nie

podejmując się szczegółowego omówienia tego modelu, zwracam uwagę tylko na zawartą w nim koncepcję słownika mentalnego, zwanego przez Kurcz słownikiem umysłowym.

Słownik umysłowy jest układem poznawczym, którego zadaniem jest identyfikowanie znaczenia percypowanych bodźców werbalnych. Obiektami informacji zawartej w słowniku są leksemy, stanowiące fragment wiedzy językowej dotyczącej leksyki i reguł jej

funkcjonowania. Zadaniem słownika umysłowego jest ustalanie struktury semicznej

leksemu, przez którą rozumie się charakterystyczny dla niego zespół dystynktywnych cech semantycznych.

Str. 55

Dla moich rozważań szczególnie ważna jest semantyczna organizacja leksykonu

umysłowego. Ze względu na słownik umysłowy, na którym bazują języki swobodnych słów kluczowych, warto zwrócić uwagę na formy jego organizacji. Ida Kurcz twierdzi (za

wieloma psychologami), że istnieje co najmniej kilka równoległych struktur organizacji informacji leksykalnej, z którymi wiążą się różne sposoby dostępu do niej. Model I. Kurcz odwzorowuje strukturę intensjonalnego znaczenia leksemów w formie sieci semantycznej, której łuki wyznaczają podstawowe relacje paradygmatyczne: synonimię, antonimię oraz hiponimię/hiperonimię. Podstawę organizacji słownika umysłowego stanowią elementarne cechy semantyczne, a więc zapis struktury znaczenia intensjonalnego leksemów.

Badaczka traktuje znaczenie, podobnie jak w semantyce komponentalnej, jako zestaw dystynktywnych cech semantycznych tworzących strukturę semiczną leksemu. W słowniku umysłowym zakodowana jest struktura semantyczna, tj. semantyczne związki językowe.

Semantyczna wiedza językowa w słowniku umysłowym została wyznaczona przez relacje paradygmatyczne między leksemami, determinujące zakres ich wymienialności w

określonych kontekstach, zachodzące niezależnie od wiedzy o opisywanej rzeczywistości.

Na wiedzę językową, zinternalizowaną w umyśle każdego człowieka, składa się zatem zarówno kompetencja językowa, rozumiana jako abstrakcyjna zdolność posługiwania się językiem, jak i kompetencja komunikacyjna, będąca umiejętnością użycia języka

odpowiednio do zamierzeń nadawcy oraz wiedzy o pozostałych elementach układu komunikacyjnego. Za te procesy odpowiedzialne są odpowiednie analizatory wiedzy językowej i wiedzy pozajęzykowej.

Wiedza językowa obejmuje informacje o wyrażeniach i regułach posługiwania się nimi w opisie świata. Jest przede wszystkim odwzorowaniem umiejętności posługiwania się językiem. Wiedza pozajęzykowa to konceptualizacja świata wyrażona za pomocą odpowiedniego systemu kategorii pojęciowych i zachodzących między nimi relacji.

Pomiędzy konceptualnym i werbalnym odwzorowaniem rzeczywistości nie ma jednak izomorfizmu. Nieizomorficzność organizacji leksykalnej wiedzy językowej i semantycznej wiedzy o systemie pojęć może powodować trudności komunikacyjne związane z

identyfikacją właściwego znaku językowego dla pojęcia, którym posługuje się użytkownik.

Na potrzeby systemów wyszukiwania informacji i kształtowania odpowiednich systemów leksykalnych języków słów kluczowych niezbędna jest więc identyfikacja i wyeliminowanie nie tylko luk informacyjnych w wiedzy o rzeczywistości, zinternalizowanej w umyśle

użytkownika systemu, ale również identyfikacja luk werbalizacyjnych związanych z brakiem odpowiedniego fragmentu wiedzy językowej, której „wypełnienie” stanowi podstawę selekcji dokumentów zajmujących poszukiwane fragmenty wiedzy o rzeczywistości.

W ustalaniu systemowej reprezentacji dokumentu, a więc w opisie treści dokumentu w języku systemu, można wyróżnić (za duńską szkołą strukturalizmu) trzy wzajemnie

zależne płaszczyzny odwzorowywania rzeczywistości, nazywane planami: treści, werbalnym i notacyjnym. Plan treści odpowiada płaszczyźnie odwzorowania

konceptualnego, plan werbalny stanowi płaszczyznę odwzorowywania rzeczywistości w języku naturalnym użytkownika (zawarta jest tu m.in. wiedza tworząca słownik umysłowy), plan notacyjny to z kolei płaszczyzna odwzorowania rzeczywistości w językach, w których informacje o niej są reprezentowane w systemie, a więc m.in. w językach słów

kluczowych.

Str. 56

W kontekście interakcji użytkownika z systemem dokumentacyjnym wyodrębnia się dwa rodzaje wiedzy językowej:

1. wiedza o języku (najczęściej naturalnym), w którym użytkownik werbalizuje swoje problemy wyszukiwawcze;

2. wiedza o języku, w którym musi być ona reprezentowana w komunikacji z systemem informacyjno-wyszukiwawczym.

Pomiędzy wiedzą użytkownika o świecie, jego wiedzą językową dotyczącą języka naturalnego i wiedzą dotyczącą języka systemu zachodzą pewne sprzężenia, w ramach których użytkownik dostosowuje zakres identyfikacji wiedzy do własnych możliwości jej werbalizacji w języku naturalnym oraz do możliwości formalnego języka systemu.

Prowadzić to może do nieuprawnionego, nadmiernego uogólniania.

Według przedstawionej interpretacji reprezentacji wiedzy w umyśle, problem jej organizacji można sprowadzić do dwóch podstawowych zagadnień:

1. generowanie i definiowanie pojęć;

2. strukturalizacja systemu pojęciowego i sytuacyjnego obrazu rzeczywistości.

Za szczególnie ważny aspekt modelowania języków słów kluczowych na potrzeby systemów dokumentacyjnych uważam więc odwzorowywanie w nich zarówno wiedzy o języku naturalnym i językach specjalistycznych, która umożliwia odwzorowanie wiedzy prywatnej użytkownika w pytaniach kierowanych do systemu, jak i wiedzy o języku systemu, która umożliwia adekwatną transformację tego odwzorowania.

Rozważania nad psycholingwistycznymi determinantami języka słów kluczowych, poza identyfikacją determinant, które pozwalają wyjaśnić pewne zjawiska językowe, pomogły określić kierunek dalszego „rozwoju” tych języków. Wspomniane czynniki, jakkolwiek ważne, nie są jednak wystarczające. Niezbędne jest uwzględnienie również czynników wewnątrzjęzykowych. Za najważniejsze uważam: terminologię, pole semantyczne, kompetencje językowe oraz relacje kojarzeniowe. Ich rolę w odniesieniu do języka słów

kluczowych omówię po kolei.