Najbardziej ogólną, modelową charakterystykę języka słów kluczowych [przypis 61]
zawiera definicja tego terminu zamieszczona w Słowniku encyklopedycznym informacji, języków i systemów informacyjno-wyszukiwawczych (przypis 115 Bojar 2002, s. 111 ). Oto ona: „JĘZYK SŁÓW KLUCZOWYCH – asterysk język informacyjno-wyszukiwawczy asterysk o notacji paranaturalnej, bez określonej explicite w asterysk słowniku 2.
asterysk paradygmatyki, w którym jednostki asterysk słownika 1. nazywane są asterysk słowami kluczowymi 2., a na asterysk gramatykę 1. składają się reguły asterysk indeksowania współrzędnego”. Definicja ta stanowi przykład tzw. wąskiej definicji języka słów kluczowych, gdyż obejmuje swoim zakresem tylko klasyczny język słów kluczowych [przypis 62]. Nie mieszczą się w niej języki słów kluczowych
niespełniające wymagań tej definicji. Nazywam je nieklasycznymi językami słów
kluczowych. W bibliotekarstwie i nauce o informacji uważa się jednak te ostatnie również za języki słów kluczowych [przypis 63].
W zgodzie z aktualnym rozwojem języka słów kluczowych, za niezbędne uznałem rozszerzenie zakresu tego terminu, tak aby objąć wszystkie istniejące języki słów kluczowych, w tym również nieklasyczne języki słów kluczowych, gdyż w praktyce rozumienie języków słów kluczowych uległo znacznemu poszerzeniu właśnie w tym kierunku. Biorąc pod uwagę tzw. uzus, przyjmuję na potrzeby dalszych rozważań – częściowo zbieżną z definicją zaproponowaną przez Bożennę Bojar – następującą szerszą definicję języka słów kluczowych: „język słów kluczowych jest językiem informacyjno-wyszukiwawczym o notacji paranaturalnej, którego słownictwo stanowią wyrażenia zwane słowami kluczowymi, a gramatykę stanowią reguły indeksowania współrzędnego”. Definicja ta jest szersza dzięki nieuwzględnieniu w niej ograniczenia dotyczącego paradygmatyki języka. Przedstawieniu „pojemności” tej
rozszerzonej definicji języka słów kluczowych będzie poświęcona przede wszystkim trzecia część rozprawy.
Str. 86
W dalszych rozważaniach charakterystyka języka słów kluczowych zostanie wzbogacona o omówienie systemu językowego tego języka w jego wersji klasycznej dla języka
polskiego.
2.2.1. Język słów kluczowych jako element systemu informacyjno-wyszukiwawczego
Język słów kluczowych jest elementem systemu informacyjno-wyszukiwawczego. W odniesieniu do dokumentów pełni funkcje charakterystyczne dla języków informacyjno-wyszukiwawczych, które z definicji są językami sztucznymi, specjalnie konstruowanymi dla systemów informacyjno-wyszukiwawczych. Jednocześnie zbiór jego jednostek
leksykalnych reprezentuje zasób terminologiczny określonej dyscypliny i – zależnie od jego kompletności, szczegółowości i sposobu organizacji – może służyć do
reprezentowania problemów, tematów i zagadnień, które mieszczą się w polu zainteresowania danej dyscypliny. Aktualizacja słownictwa, odpowiednio do etapu i poziomu rozwoju dziedziny nauki i działalności praktycznej, jest jednym z ważniejszych problemów teorii języków informacyjno-wyszukiwawczych.
Język słów kluczowych w systemie wyszukiwania informacji ma charakter pragmatyczny.
Słownik tego języka umożliwia przejście z języka naturalnego, w którym napisane są teksty dokumentów i teksty pytań użytkowników, na teksty w języku słów kluczowych.
Język ten pełni więc funkcję metainformacyjną – służy do opisu informacji o informacji zawartej w dokumentach, oraz funkcję wyszukiwawczą, bo umożliwia wyszukiwanie informacji.
Możliwości i ograniczenia systemu wyszukiwania informacji, w którym stosowany jest dany język, stanowią pryzmat, przez który patrzy się na różne języki
informacyjno-wyszukiwawcze w celu ich porównania, oceny i ewentualnie wyboru. Umożliwiają je typowe i indywidualne elementy systemu. Do typowych należą zbiory dokumentów i środki techniczne, a indywidualnymi nie będziemy się zajmować. Język stanowi tu „naczynie połączone” z repertuarem technik wyszukiwawczych, jakim dysponuje dany system (wagi, maskowanie, operatory Boole’a, operatory kontekstowe). Na formy prezentacji oraz
sposoby realizacji języka duży wpływ mają uwarunkowania techniczne.
2.2.2. Jeden czy wiele języków słów kluczowych, czyli o naturze języka słów kluczowych
W polskim piśmiennictwie z definicji uważa się języki słów kluczowych – podobnie jak inne języki informacyjno-wyszukiwawcze – za języki sztuczne [przypis 64]. Natury języków słów kluczowych nie da się zdefiniować prosto.
Str. 87
Są to języki paranaturalne, tj. oparte na słownictwie języka naturalnego, ale podobnie jak inne języki informacyjno- -wyszukiwawcze są zredukowane pod względem funkcjonalno-strukturalnym, co oznacza, że w stosunku do języka naturalnego mają ograniczoną liczbę pełnionych funkcji, nie wszystkie elementy struktury języka naturalnego, posługują się wyłącznie kodem pisanym. Z definicji są niekontrolowane lub kontrolowane w bardzo ograniczonym stopniu. W klasycznej postaci języka swobodnych słów kluczowych słowa kluczowe są wyrażeniami języka naturalnego użytymi w funkcji metainformacyjnej.
Wyrażenia te są ujednolicone i uproszczone do potrzeb wyszukiwania informacji w
systemach dokumentacyjnych. Rodzaj i stopień ujednolicenia oraz uproszczenia wyrażeń języka naturalnego zależy od aktualnych potrzeb i możliwości technologii
wyszukiwawczych. Określa to odpowiednia instrukcja indeksowania swobodnego, a w przypadku jej braku – pragmatyka ogólna języka słów kluczowych.
Język słów kluczowych w odmianie języka swobodnych słów kluczowych to język, którego elementarnymi jednostkami leksykalnymi są słowa kluczowe derywowane z
indeksowanego tekstu dokumentu lub wybrane z zasobu czynnego słownika (słownika mentalnego) indeksatora, służące do indeksowania swobodnego. W procesie
indeksowania swobodnego za pomocą tego języka „mamy do czynienia z identycznościową transformacją tekstu charakterystyki słownej dokumentu i
nieidentycznościową transformacją jego funkcji, polegającą na tym, że oprócz funkcji metainformacyjnej tekst ten zaczyna pełnić funkcję wyszukiwawczą” (przypis 116 Bojar 2002, oprac., s. 88). Stąd słusznie uważa się język swobodnych słów kluczowych za język naturalny. Z czasem pojawiła się nowa odmiana języka słów kluczowych, charakteryzująca się m.in. słownictwem kontrolowanym, która nie mieści się w definicji klasycznego języka słów kluczowych.
Języki słów kluczowych, podobnie jak inne języki informacyjno-wyszukiwawcze, mogą być projektowane w sposób celowy, tj. „tworzone wtedy, gdy trzeba w sposób jednoznaczny,
precyzyjny i ekonomiczny przekazywać relewantne informacje o rzeczywistości o dobrze określonych granicach i relacjach zachodzących w niej między dobrze określonymi obiektami” (przypis 117 Bojar 2006, s. 7 ). Nie zapewnia tego język swobodnych słów kluczowych. W przypadku projektowania języka słów kluczowych konstrukcja poprzedza jego użycie. Taki język tworzy się metodą dedukcyjną, aczkolwiek wyrażenia języka naturalnego – podobnie jak w dotychczas omawianej odmianie – stanowią podstawę takiego języka słów kluczowych. Stąd taki język jest rezultatem swoistego rodzaju ingerencji projektanta w sferę leksyki, semantyki i składni języka naturalnego w celu lepszego przystosowania tych elementów do pełnienia konstytutywnych dla tego języka funkcji: metainformacyjnej i wyszukiwawczej. Biorąc pod uwagę sposób jego powstawania, taki język słów kluczowych trzeba uznać za twór sztuczny.
Str. 88
Za tym może iść struktura tego języka, w tym umowność denotacji i konotacji jego wyrażeń (słów kluczowych) tworzących słownik słów kluczowych. W systemie
informacyjno-wyszukiwawczym istotna jest denotacja (w wyszukiwaniu informacji), zaś w indeksowaniu – konotacja, czerpana z języka naturalnego. Sztuczność języka słów kluczowych jest pochodną sposobu budowy języka, a więc użytej metody jego tworzenia, a nie charakteru jego słownictwa. Zatem sztucznymi są te języki słów kluczowych, których struktura, a przede wszystkim system leksykalny, została wcześniej zaprojektowana, co sprowadza się do użycia innej metody niż metoda indukcyjna. W piśmiennictwie
sztuczność bywa rozumiana różnie. Jedni odnoszą ją do języków, które nie służą do komunikowania się ludzi z sobą, choć przecież języki słów kluczowych nie służą do tego, lecz do korzystania z systemu informacyjno-wyszukiwawczego, a za jego pośrednictwem – z dokumentów (jako opozycja do języków naturalnych). Drudzy łączą ją ze sztucznym słownictwem języka. W rozprawie sztuczność odnoszę do języka w rozumieniu przyjętym w językoznawstwie, to jest wiążę ją ze sposobem powstawania/tworzenia języka.
O tym, czy dany język słów kluczowych jest naturalny czy sztuczny, przesądza więc metoda jego budowy. W przypadku użycia metody indukcyjnej mamy do czynienia z językiem naturalnym, zaś w przypadku innej metody niż indukcyjna – z językiem sztucznym. W tym wypadku zarówno system leksykalny, jak i relacje mogą nawet
znacznie odbiegać od odpowiadających im w języku naturalnym. Niezależnie od odmiany język ten opiera się na indeksowaniu współrzędnym i ma sztuczną składnię, gdyż bazuje ona na obcej językowi naturalnemu konkatenacji, dołączaniu w dowolnej kolejności słów kluczowych w tekstach tego języka (charakterystyce wyszukiwawczej dokumentu i
instrukcji wyszukiwawczej zapytania).
2.3. Elementy strukturalno-funkcjonalne określające tożsamość języka słów