Język triesteńskiej diaspory chorwackiej

Do niedawna nie widziano wielkiej potrzeby prowadzenia badań lingwistycznych, uważając zapewne, że bliskość oddziaływania chorwackiego języka standardowego jest gwa-rantem nikłych zmian, spowodowanych polilingwalnością na tym terenie. Dlatego, poza języ-kiem mniejszości słoweńskiej, brak jest szczegółowych badań w tym zakresie, a publikacje dotyczący tego problemu są niepełne i niewystarczające. Ostatnio opublikowany artykuł

280 Formalnie państwo to zostało proklamowane w 1943 r. jako Demokratyczna Federacyjna Jugosławia. Dopiero w listopadzie 1945 r. zdominowany przez komunistów parlament zdetronizował króla i proklamował republikę. W 1946 r. nazwę oficjalną zmieniono na Federacyjna Ludowa Republika Jugosławii, a w 1963 r. – na Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii.

Potocznie była przez mieszkańców niekiedy nazywana "drugą Jugosławią" (dla odróżnienia od

"pierwszej", czyli Królestwa Jugosławii).

281 Słowenia, Republika Słowenii ( Slovenija, Republika Slovenija) – państwo Słoweńców (wraz z Chorwacją odłączyła się od Jugosławii 25 czerwca 1991).

282 Chorwacja, Republika Chorwacka (Hrvatska, Republika Hrvatska) – państwo Chorwatów (wraz ze Słowenią odłączyła się od Jugosławii 25 czerwca 1991).

283 Pejoratywna nazwa obywateli SFRJ pochodzenia albańskiego.

147

A. Čilaš, I. Drpić i M. Lončaricia²⁸⁴ próbuje zapełnić w minimalnym stopniu tę lukę. Autorzy wskazują na brak materiału językowego, potrzebnego do odpowiednich analiz, które by upo-rządkowały ten problem oraz nikłe zainteresowanie środowisk naukowych pobliskich ośrod-ków akademickich.

Triest nie posiada autochtonicznej chorwackiej mniejszości etnicznej, wszyscy człon-kowie diaspory są emigrantami, którzy wcześniej czy później przybyli do miasta w jakimś konkretnym celu, w znacznej większości albo jako emigranci gospodarczy, albo polityczni.

Ich decyzje o zatrzymaniu się na dłużej lub krócej na obcym terytorium były niezależne od języka, wyznania, kultury czy poglądów jakie reprezentowali. Brali oni pod uwagę fakt, że aby egzystować w nowym środowisku, muszą w jakimś stopniu dostosować się do ogólnych praw panujących w mieście, włącznie z komunikacją w języku włoskim. Natomiast rozwój gospodarczy i kulturalny wymagał szerszego włączenia się w rytm ciągle rozrastającego się miasta. W Trieście nie ma dzielnicy, parafii czy jakiegoś miejsca, gdzie zlokalizowana by była pokaźna część diaspory chorwackiej, toteż w jej komunikacji nie notuje się charaktery-stycznych środowiskowych zmian językowych, podobnych np. językowi Molizańskich Chorwatów²⁸⁵.

Zwykle diaspory, będące wynikiem masowej emigracji, dzielą się wewnętrznie na grupy generacyjne. Podobnie obserwuje się taki proces wśród Chorwatów zamieszkujących Triest. Grupy te ze względu na czas pobytu na emigracji, edukację oraz stopień asymilacji różnią się między sobą kulturowo i językowo. Młodsze pokolenia emigrantów są coraz to lepiej wykształcone, w mniejszym stopniu ich język jest uzależniony od podstawy gwarowej miejsca urodzenia rodziców, najczęściej są bi- lub polilingwalni i w mniejszym stopniu zwią-zani z organizacjami wyznaniowymi. Ich dzieci, urodzone już na obczyźnie, podlegają regu-larnemu iustawowemu kształceniu w języku włoskim, mają coraz mniejszy kontakt z języ-kiem rodzimym (często jedynie wakacyjny) i są pod mniejszą presją językową w domu, pre-ferując język włoski. W szkole uczą się innych języków obcych, najczęściej angielskiego lub niemieckiego.

284 A. Čilaš, I. Drpić i M. Lončarić: A lingua dei Croati di Trieste. W: I Croati a Trieste. Red. J. C.

Damir Murković. Edizioni Comunità Croata di Trieste. Trieste 2007, s. 471-483.

285 Por. K. Feruga: op. cit., s. 73-138; K. Feruga, E. Tokarz Świat południosłowiańskich diaspor na przykładzie Molizańskich Słowian. [w:] Świat Techniki i Humanistyki. Prace Naukowe Akademii Techniczno- Humanistycznej nr 1. Red. E. Tokarz. Wyd. Naukowe ATH. Bielsko-Biała 2007, s. 213-216, a także Zagubione w historii diaspory słowiańskie. W: Opowiedzieć historię. Red.

B. Gontarz, M. Krakowiak. Wyd. UŚ. Katowice 2009, s. 446-455.

148

W czasie zbierania materiału badawczego w Trieście poszukiwałem potomków naj-starszej generacji przybyszy z Chorwacji, ale ich praktycznie nie spotkałem, co nie oznacza, że nie istnieją w mieście. Kapelan chorwacki informował, że od czasu do czasu w kościele spotyka pojedyncze osoby, które nie posługują się już językiem rodzimym, nawet spowiedź odbywają w języku włoskim. Nie uczestniczą też w liturgiach organizowanych przez chor-wacką wspólnotę. Bardzo często można spotkać ludzi, którzy przyznają się do pochodzenia chorwackiego, czasami rozumieją język chorwacki, słabiej się nim posługują, ale nie są zain-teresowani współpraca ze wspólnotą chorwacką. Wielu z nich to także wykształceni ludzie, pełniący odpowiedzialne funkcje w administracji państwowej i miejskiej lub gospodarce, są mocno zromanizowani (bardzo często poprzez mieszane związki małżeńskie czy partnerskie) i nie widzą potrzeby utrzymywania kontaktów ze wspólnotą diasporową. Dlatego przy opisie języka rodzimego członków diaspory ograniczono się do zebrania materiału badawczego od przedstawicieli późniejszych generacji, którzy znają język Macierzy, bardzo często sprowa-dzony do języka miejsca dawnego zamieszkania.

Sytuacja językowa Chorwatów historycznie była do 1990 r. skomplikowana. Nałożyło się nią wiele czynników, które preferowały inne języki niż rodzime, poprzez oficjalne szkol-nictwo, obce administracje (austriacka, węgierska), a nawet kościół (w najmniejszym stop-niu). Po uzyskaniu niepodległości po I wojnie światowej, priorytety federacyjne preferowały oficjalnie język serbsko-chorwacki, wynegocjowany podczas wiedeńskich rozmów niektó-rych z przedstawicieli inteligencji południowosłowiańskiej.²⁸⁶ W okresie powstania niezależ-nego państwa chorwackiego (Neodvisna Država Hrvatska), a następnie w latach dziewięć-dziesiątych XX wieku Republiki Chorwackiej, powrócono do dawnych tradycji języka chor-wackiego, który stał się językiem państwowym.²⁸⁷ Wymagało to oczywiście dostosowania się do współczesnej normy standardu chorwackiego, co w realiach chorwackich urzędów czy

286 Por.: E. Tokarz: Utopijne teorie językowe u Słowian południowych. W: Utopia w językach, literatu-rach i kultuliteratu-rach Słowian. T. I. Ze świadomości utopijnej w refleksji językowej. Red. E. Tokarz.

Wyd. UŚ. Katowice 1997, s. 97-104; tenże: Współczesne standardy językowe dialektów sztokaw-skich. W: Języki słowiańskie dziś. Nowe fakty. Nowe spojrzenia. Księga pamiątkowa poświęcona Profesorowi Michałowi Blicharskiemu. Red. H. Fontański, E. Straś. Wyd. UŚ. Katowice 2001.

s. 19 - 25.

287 Por.: E. Tokarz: Nowe języki dawnej Jugosławii. Slava. Debatni list. št. 2. Ljubljana 1996/97, s. 127-134; tenże: Nova vremena novi jezici. Radovi zavoda za slavensku filologiju. zv. 32. Zagreb 1998, s. 209-214; tenże Zróżnicowanie południowosłowiańskich standardów językowych.

W: Knjižno in narečno besedotvorje slovenskega jezika. Red. M. Jesenšek. Wyd. Zora 32. Maribor 2005. s. 449-455.

149

edukacji nie nastręczało większych problemów. W innej sytuacji znaleźli się członkowie licz-nych diaspor chorwackich rozlokowani w różlicz-nych częściach świata.

Generalnie współczesny standard języka chorwackiego jest członkom diaspory w róż-nym stopniu znany, a dodatkowo w zależności od czasu ich pobytu poza środowiskiem ro-dzimym ulega rozmaitym zmianom, najczęściej w leksyce i fleksji, semantyce i w składni.

Znacznym wpływom języka miejscowego (ze względu na kontakty środowiskowe) i włoskiego języka literackiego (ze względu na szkołę i media) ulega młodsze i najmłodsze pokolenie. Są ono pozbawione regularnych ćwiczeń ortoepicznych, bo nie uczestniczą w ro-dzimej edukacji szkolnej. Szkoła włoska nakłada inny obowiązek i z biegiem czasu jej atrak-cyjność zwiększa się, ponieważ jest wspierana innymi zajęciami pozalekcyjnymi, korzysta-niem z różnego rodzaju środków elektronicznych, mass mediów (głównie telewizji), itp.

Chorwaci i tak są w szczęśliwym położeniu zajmując bardzo atrakcyjny turystycznie obszar Europy i w związku z tym bardzo duża część ich potomków corocznie planuje tu wakacje (głównie nad Adriatykiem). Jest to więc kontakt bezpośredni z rzeczywistością chorwacka, także językiem, tu i teraz.

Pozaszkolna nauka języka rodzimego, organizowana przez Wspólnotę diaspory i moc-no wspierana przez władze Republiki Chorwackiej stamoc-nowi dodatkowy obowiązek dla, i tak nadmiernie obciążonych nauką, dzieci i młodzież i nie może realnie konkurować ze szkołą włoską. Jedyna nadzieja w kultywowaniu języka jest w tradycji najbliższego otoczenia (ro-dziny). Ale przy obecnym tempie życia i pokusach (istnieje wielu nośników pozwalających na miłe spędzanie wolnego czasu) motywacje nauki języka rodziców są mocno osłabione. Ze względu na bliskość geograficzną z krajami rodzinnymi część członków diaspory spędza tam okres wakacyjny, a dzieci w innym środowisku łatwo przyswajają sobie język. Co nie ozna-cza, że ich rodzimy język nie ulega zmianie pod wpływem środowiska, w którym na stałe przebywają.