Jacek Woroniecki: Etyka tomistyczna jako uniwersalna teoria wychowania

Ojciec J.Woroniecki OP jest autorem najobszerniejszego polskiego podręcznika etyki tomistycznej, zatytułowanego “Katolicka etyka wychowawcza”. Oddziaływanie tej książki, mimo iż nie miała ona szczęścia do druku, było olbrzymie, o czym świadczy fakt, iż podręcznik Woronieckiego był podstawą wykładania i egzaminowania z etyki na KUL przez kolejnych jej profesorów, o czym informują wydawcy pierwszej kompletnej edycji

“dzieła życia” o. Woronieckiego.

W prezentacji niniejszej przedstawiona zostanie koncepcja samej etyki w ujęciu J.

Woronieckiej, metod jej pracy, uzasadnienie podziału etyki, a także sam ten podział oraz koncepcja etyki chrześcijańskiej, tak, jak ją proponował przyjąć autor “Katolickiej etyki wychowawczej”²⁴⁴.

243 Skoro mowa o porządkowaniu zagadnień etycznych za pomocą narzędzi logicznych, to warto w tym miejscu wspomnieć innego przedstawiciela tzw. Koła Krakowskiego - ks. J. Salamuchę. Zob. J. Salamucha, Wiedza i wiara. Wybrane pisma filozoficzne, po red. J. J. Jadackiego i K. Świętorzeckiej, Lublin 19967. Salamucha pisze, że etyka katolicka to zespół norm takich np. jak przykazania Boże, które swą moc obowiązującą wywodzą z trzech przesłanek: Objawienia, prawa naturalnego i autorytetu Kościoła. Por. Wiedza i wiara, s. 160 - 166; zob.

też francuskie streszczenie poglądów autora i tam rozdział 4 pt. De l'éthique catholique, s. 561 - 563.

244 Woronieckiego interesowały głównie konkretne zastosowania etyki w systemach wychowawczych. Dał temu wyraz w tytule swego podręcznika i poświęcił tym zagadnienieniom szereg swoich innych prac. Teksty Woronieckiego poświęcone pedagogice zebrał W.Skrzydlewski w tomie pt. Wychowanie człowieka, Kraków 1961. Z kolei, prace poświęcone wychowaniu religijnemu zebrano w książce pt. Pełnia modlitwy, Poznań 1982 (i 1984). Z punktu widzenia naszych badań natomiast interesujące jest przedstawienie przez Woronieckiego zarysu etyki, ujętej ściśle filozoficznie, w przedwojennej pracy zbiorowej: Etyka, w: Zarys filozofii, praca zbior., Lublin brw. S. 177 - 281. Przedstawiony tam schemat etyki nie odbiega jednak w zasadniczych punktach od wykładu zawartego w Katolickiej etyce wychowawczej.

1. Postępowanie jako przedmiot etyki

Przedmiotem etyki nazywanej też filozofią moralną, “jest moralna działalność człowieka, tzn. te wszystkie jego czynności, które popełnia świadomie i dobrowolnie i za które jest odpowiedzialny”²⁴⁵. Działalność ta określana jest polskim mianem postępowania, które bardzo dobrze oddaje to, o co w etyce chodzi, mianowicie świadome i dobrowolne czyny ludzkie. Postępowaniem bowiem nie nazwiemy czynności fizjologicznych, czy psychicznych. Postępowaniem też nie nazywany rozumowania.

Charakterystyczną cechą postępowania jest dobrowolność, która oznacza, że postępowanie ludzkie zmierza do świadomie poznanego i wybranego celu. Poznawanie i wybieranie wymaga rozwoju doskonałości podmiotu działającego.

Z dobrowolnością w sposób prosty wiąże się odpowiedzialność za popełniony czyn.

Skoro jesteśmy władni kierować naszym postępowaniem, to i odpowiadamy za nie. Wiążą się z tym dwa kolejne zagadnienie, tj. obowiązek i uprawnienie.

Stąd ostateczna definicja przedmiotu etyki brzmi: “jest nim cała dobrowolna działalność człowieka, za którą jest on odpowiedzialny i która obraca się około podstawowych jego obowiązków i uprawnień prowadzących go do pełni rozwoju duchowego i do urzeczywistnienia właściwego mu celu”²⁴⁶.

2. Metodologia etyki jako komplementarność analizy i syntezy

Bardziej złożonym zagadnieniem jest problem metod etyki. Woroniecki zwraca uwagę, że “metoda każdej nauki zawarta jest immanentnie w jej przedmiocie i z zewnątrz narzucona być nie może”²⁴⁷. Dla ustalenia metod etyki korzysta z podziału rodzajów wiedzy przeprowadzanych przez św. Tomasza w “Kwestiach dyskutowanych o prawdzie”²⁴⁸ oraz w “Sumie teologii”²⁴⁹. Wynika z nich, że etyka, zarówno ogólna jak i szczegółowa posługuje się wiedzą teoretyczną, której przedmiotem jest postępowanie, rozważane jednak jako problem teoretyczny, bez żadnego impulsu do jego podjęcia.

Dokonuje tego rozum metodą analityczną. Zagubienie tego aspektu w filozofii moralnej wywołuje przerost kazuistyki. Kazuista nie znający teoretycznych podstaw życia moralnego jest jak felczer lub pielęgniarz, który niekiedy lepiej wykonuje określone zabiegi jak lekarz, ale nie wie czemu one służą. “Biada tym, którzy się u takich leczą!” - ostrzega o.

Woroniecki²⁵⁰.

245 Katolicka etyka wychowawcza, t. 1. Etyka ogólna, Lublin 1986, s. 31.

246 Katolicka etyka wychowawcza, t. 1, s. 32 - 33.

247 Katolicka etyka wychowawcza, t. 1, s. 34.

248 QDV 3, a. 3.

249 ST I, q. 14, a, 16.

250 Katolicka etyka wychowawcza, t. 1, s. 41.

Moralista jednak, podobnie jak lekarz lub inżynier, nie może się zadowolić wiedzą teoretyczną; musi nabrać on pewnych określonych sprawności do wykonywania czynów moralnych. Tu dopiero jest miejsce na kazuistykę, która jest jak prosektorium dla lekarza, laboratorium dla inżyniera, czy poligon dla oficera. W niej moralista, metodą syntetyczną, nabywa praktycznej wiedzy na temat poszczególnych czynów ludzkich we wszystkich ich uwarunkowaniach. Jest to rozważanie fikcyjne, dające wiedzę praktyczną, cenną dla moralisty, lecz tylko habitualną, rzec by można - możliwościową, a więc jeszcze niewystarczającą. Wiedzy praktycznej aktualnej dostarczyć mu może tylko praktyczne doświadczenie życiowe. Ta ostatnia dziedzina nie należy już do dziedziny nauczania, lecz do dziedziny wychowania, która opiera się wszakże na metodzie syntetycznej. Tu potrzebna jest nam już roztropność jako cnota zarazem intelektualna i moralna;

intelektualna - bo doskonali intelekt i rozum do kierowania naszym postępowaniem, moralna - bo angażuje wolę i od jej prawości uzależnia ostateczną moralną wartość czynu²⁵¹.

3. Podział etyki na ogólną i szczegółową

Podział etyki już zasygnalizowano; zasadniczo dzieli się ją na część ogólną i szczegółową. Pierwsza zajmuje się tymi składnikami ludzkiego postępowania, które w każdym czynie stanowią element konieczny. Druga część etyki zajmuje się poszczególnymi czynami człowieka, ze względu na występujące między nimi różnice. “W każdym czynie można zawsze odkryć pewien cel, w każdym będzie jakaś działalność rozumu, woli, uczuć, pamięci i wyobraźni, każdy będzie w pewnym stosunku do prawa moralnego i zostanie dokonany z mniejszą lub większą sprawnością. Te wszystkie jego własności wspólne bada właśnie kolejno etyka ogólna. Natomiast etyka szczegółowa zatrzymuje się nad tym, co jest właściwe jednej kategorii czynów, a nie drugiej”²⁵².

4. Etyka katolicka jako uniwersalny system etyczny

J. Woroniecki rozpoczyna rozważania od określenia charakteru swojej etyki nazywanej “etyką chrześcijańską lub katolicką”, ujętą w ścisły system naukowy przez św.Tomasza. Katolicyzm tej etyki nie jest jednak jej cechą zewnętrzną, tzn. nie polega na

251 O. Woroniecki przedstawia schemat podziału nauk teoretycznych i praktycznych (s. 36). Ze schematem tym dyskutuje obszernie o. Bednarski w swojej pracy pt. Przedmiot etyki w świetle zasad św. Tomasza z Akwinu, Lublin 1956, s. 58 - 59.

252 Katolicka etyka wychowawcza, t. 1, s. 46.

związku z Objawieniem i nauczaniem Kościoła katolickiego. Katolicyzm jej cechą wewnętrzną tej filozofii, oznaczającą jej powszechność i uniwersalizm.

Uniwersalizm filozofii chrześcijańskiej ostro przeciwstawia się partykularyzmom myśli umysłowości nowożytnej. Cechą nowożytnych systemów etycznych jest - zdaniem J.

Woronieckiego - ich cząstkowość i jednostronność. Etyka katolicka jest jednolitym systemem uniwersalistycznym. Było on budowany przez wieki, i wprawdzie wielka jest w nim zasługa geniuszu św. Tomasza, to jednak o. Woroniecki nie godzi się na nazywanie systemu filozofii chrześcijańskiej mianem tomizmu, gdyż jest to podobna nazwa jakie noszą wszelkie partykularne filozofie²⁵³. “Postęp myśli filozoficznej jest o wiele bardziej funkcją społeczną, niż indywidualną” - z naciskiem podkreśla. Dlatego etyka katolicka jest

“transcendentalna” w stosunku do poszczególnych systemów etycznych. Jej rozwiązania zawierają wszystko, co pozytywne i twórcze w wykluczających się wzajemnie systemach partykularystycznych. Odrzuca jednak ich uprzedzenia, negacje i “wyłączności”.

“Zobaczymy to - obiecuje o. Woroniecki - zarówno w antytezie między etyką szczęścia, a etyką obowiązku, jak w antytezie determinizmu i indeterminizmu, sentymentalizmu i stoicyzmu, heteronomizmu i autonomizmu, racjonalizmu i fideizmu i wielu, wielu innych”²⁵⁴.

Pewne trudności jednak rodzi ten fragment tekstu J. Woronieckiego, w którym określa on stosunek filozofii do teologii. Pisze bowiem, że “czynniki nadprzyrodzone”, skoro zostały objawione to stały się przedmiotem naszych umysłowych dociekań, lecz stanowi “zadanie nie filozofii, a teologii”. System etyki chrześcijańskiej traktuje przyrodzoność i nadprzyrodzoność jako harmonijną całość, która znajduje podstawy w naturze człowieka. “W toku wykładu” jednakże zaleca zaznaczać, “które czynniki należą do porządku przyrodzonego i są jeszcze przedmiotem filozoficznych badań, a które wkraczają już w dziedzinę nadprzyrodzoną i należą do zakresu teologii"²⁵⁵. Na koniec zapowiada: "przeto nasz wykład jest próbą przedstawienia w przystępnej formie całokształtu katolickiej etyki, czyli teologii moralnej zarówno w jej składnikach przyrodzonych, wysnutych z samej natury ludzkiej, jak i w tych wyższych zawartych w objawieniu chrześcijańskim”²⁵⁶.

J. Woroniecki w całym tekście operuje klasycznym odróżnieniem filozofii od teologii, lecz w ostatnim zacytowanym zdaniu wyraźnie je utożsamia.

***

253 Teza ta nie przeszkadzała Autorowi wykazywać, że tomizm stanowi tę filozofię, która najbardziej odpowiada katolicyzmowi, rozumianemu, jako to, co powszechne i uniwersalne. Zob. książkę Katolickość tomizmu, Warszawa 1938.

254 Katolicka etyka wychowawcza, t. 1, s. 58.

255 Katolicka etyka wychowawcza, t. 1, s. 59.

256 Katolicka etyka wychowawcza, t. 1, s. 59.

“Katolicka etyka wychowawcza” J. Woronieckiego wpisuje się do nurtu tradycyjnego tomizmu, którego jednak - w przypadku tego autora - nie można nazwać tomizmem podręcznikowym, bo choć wyraża się w podręczniku, to nie opiera się podręcznikach, lecz czerpie wprost z tekstów św. Tomasza, głównie u jego “Summa Theologiae”, którą rozumie i ciekawie interpretuje, odnosząc się do współczesnych poglądów etycznych, antropologicznych i nauk szczegółowych.

J. Woroniecki podkreśla mocno praktyczny, a więc i wychowawczy charakter etyki katolickiej jako nauki normatywnej. Pedagogika bowiem - zdaniem autora - “jako osobna nauka, obdarzona własną jednością wewnętrzną, nie istnieje; jest ona - gdy idzie o wychowania - jedną z głównych części składowych etyki, a jednocześnie jej sprawdzianem i ukoronowaniem”²⁵⁷. W tym kontekście staje się zrozumiałe włączenie przez autora do wykładu etyki całej antropologii filozoficznej i teologicznej, gdyż to one wraz z etyką i teologią moralną wyznaczają i pedagogikę, i ascetykę, rozumianą jako teorię wychowania religijnego.

Autor “Katolickiej etyki wychowawczej” jeszcze inaczej, niż dotychczas omawiami pisarze, rozumie “prawdę o dobru”. Tym dobrem jest bowiem dla niego wychowanie człowieka. Etyka staje się więc prawdą o wychowaniu. Problem wychowania jednoczy wokół jednego celu szereg nauk i dyscyplin filozoficznych (i nie tylko filozoficznych).

Korzysta także o.Woroniecki z teologii moralnej. I wprawdzie odróżnia filozofię od teologii, to jednak w obliczu wychowania człowieka , to odróżnienie staje się mniej ważne.

A ponieważ pedagogika jest immanentnie zawarta w etyce, to wspomniana “hierarcha ważności” dotyczy także etyki, która z tego względu staje się teorią wychowania.

IV. Wojciech F.Bednarski: Etyka św. Tomasza jako praktyczna (czyli