Jak pytamy?

4.1.

Częstość użycia poszczególnych partykuł i wyrazów (zaimków) pytajnych w zda-niach pytajnych stanowiących tytuły prac lingwistycznych przedstawia tabela 1.

Tabela 1. Zdania pytajne stanowiące tytuły prac lingwistycznych: częstość użycia partykuł i zaimków pytajnych

Wyraz pytajny Liczba wystąpień

Gdzie 6

Skąd 3

Dokąd 1

Którędy 0

Kiedy 3

Odkąd 0

Ile 7

Kto 11

Co 48

w tym:

Po co – 1

Czemu (‛dlaczego’) – 2

Dlaczego 12

Czy 182

Czyż 0

Czyżby 1

Jak 50

w tym:

Jak długo – 1

Jaki 20

w tym:

W jaki sposób – 2 W jakim celu – 0 Z jakiego powodu – 0 Z jakim skutkiem – 0 Jakiego koloru – 1

Czyj 0

Który 0

Warto zauważyć, że niekiedy w jednym tytule występuje kilka wyrażeń pytajnych:

– Jakie powinny być światła: przeciwmgłowe czy przeciwmgielne? (użyty zaimek i partykuła),

– Gdzie jest głoska b w wyrazie ząb, czyli jak współczesne polskie elementarze kształtują pojęcie głoski i litery (użyte dwa zaimki).

Tabela 1 wyraźnie dowodzi, że wśród zdań pytajnych w tytułach prac języ-koznawczych zdecydowaną większość stanowią pytania o rozstrzygnięcie, które wprowadza praktycznie jedna partykuła czy (150 wystąpień). Partykuła ta nie zakłada

z góry określonego typu odpowiedzi. Brak praktycznie pytań wprowadzanych przez partykuły zakładające z góry odpowiedź negatywną (0 wystąpień partykuły czyż i 1 wystąpienie partykuły czyżby bez negacji) oraz przez partykuły zakładające z góry odpowiedź pozytywną (0 wystąpień partykuły czyż oraz 0 wystąpień partykuły czyżby z negacją). Pytania o uzupełnienie z zaimkami pytajnymi stanowią wśród zanotowanych pytań mniejszość, choć zdecydowanie wyróżniają się wśród nich częstością zdania pytajne z zaimkami jak (50 wystąpień) i co (48 wystąpień). Zwraca uwagę nieobecność zdań pytajnych z zaimkami czyj oraz który, a także marginalny charakter zdań pytajnych z zaimkami o znaczeniu jednoznacznie czasowym (kiedy, odkąd i jak długo wystąpiły łącznie 4 razy), ilościowym (ile wystąpiło łącznie 7 razy), przestrzennym (gdzie, skąd, dokąd, którędy wystąpiły łącznie 10 razy), celowym i przyczynowym (dlaczego, czemu (w znaczeniu ‘dlaczego’), z jakiego powodu, w jakim celu wystąpiły łącznie 15 razy).

4.2.

Wśród specyficznych środków językowych używanych w zdaniach pytaniach zdecydowanie najbardziej charakterystyczna jest elipsa i wykładniki modalności.

Liczbę ich wystąpień przedstawia tabela 2.

Tabela 2. Zdania pytajne stanowiące tytuły prac lingwistycznych: częstość użycia specyficznych środków językowych

Środki językowe Liczba wystąpień

Elipsa orzeczenia 9

Wykładniki modalności aletycznej 6 Wykładniki modalności deontycznej 6 Wykładniki modalności epistemicznej 8

4.2.1. W przypadku zdań pytajnych wyodrębnionych w tytułach sprawdza się generalna zasada, że w zdaniach samoistnych luźnych (niezwiązanych z kontekstem ani konsytuacją) elipsa dotyczy czasownika (Wąsik 1979: 25). Warto jednak szcze-gólnie odnotować, że wyelidowane wyrażenie czasownikowe w wypadku prawie wszystkich zdań da się zrekonstruować jako wyrażenie: w danym przypadku mamy do czynienia z:

– Czy gwara śląska w nowej roli? [Czy w danym przypadku mamy do czynienia z gwarą śląską w nowej roli?],

– Czy nowe dane do genezy języka staro-cerkiewno-słowiańskiego? [Czy w danym przypadku mamy do czynienia z nowymi danymi do genezy języka staro-cer-kiewno-słowiańskiego?],

– Czy północnopolski sufiks -ak [Czy w danym przypadku mamy do czynienia z północnopolskim sufiksem -ak].

4.2.2. W zdaniach pytajnych w tytułach reprezentowane są wszystkie 3 podstawowe typy modalności: epistemiczna, deontyczna i aletyczna (Rytel 1982) z porównywalną częstotliwością.

Wykładniki modalności deontycznej służą do zaakcentowania normatywnego charakteru podejmowanego rozstrzygnięcia: dopuszczalności lub nie pewnych form językowych, prawidłowości lub nie pewnych procedur badawczych, uzasadnionego charakteru pewnych określeń:

– Czy wyróżniać homonimiczne sufiksalne formanty przymiotnikowe?

– Czy zmieniać pisownię nazwy „ulica Barburki”?

– Czy można „skserować” kasetę?

Wykładniki modalności epistemicznej, które w zdaniach oznajmujących służyłyby do wyrażania maksymalnej pewności mówiącego, w pytaniach służą do zasygnalizowania wysokiego stopnia wątpliwości mówiącego w odniesieniu do prawdziwości przedstawionej tezy lub słuszności podjęcia przedstawionych czynności:

– Czy dłuż. chołuj ‘pług’ naprawdę jest archaizmem semantycznym, kontynuującym pierwotne znaczenie indoeuropejskie?

– Czy rzeczywiście „ktokolwiek” znaczy „każdy”

– O bliźnie i ubliżaniu : czy na pewno archaizmy semantyczne?

Wykładniki modalności aletycznej – jako związanej z „obiektywną koniecznością prawdziwości sądu” i „obiektywnym prawdopodobieństwem” (Rytel 1982: 145) – zapowiadają, że w pracy zostaną przedstawione argumenty za i przeciw, i uprze-dzają, że sformułowanie jednoznacznej odpowiedzi tak lub nie może być w danym momencie niemożliwe:

– Czy mogą powstać śląski, kaszubski albo góralski język literacki?

– Czy możliwe jest udoskonalenie ortografii polskiej?

– Czy można stworzyć jedną semantykę dla różnych płaszczyzn języka?

4.3.

Ciekawą kwestią jest dopuszczalność rozbicia zdania pytajnego w tytule na dwa pytania i utworzenia tzw. pytania-sklejki. Typologię podobnych pytań przeprowadza Barbara Boniecka (Boniecka 2000: 174–183), wyodrębniając wśród pytań-sklejek następujące kombinacje dwuelementowe, spotykane w potocznych wypowiedziach dzieci i/lub dorosłych:

– pytanie wywoławcze zespolone z pytaniem właściwym, – pytanie ogólne zespolone z pytaniem uszczegółowiającym, – pytanie właściwe zespolone ze znakami upewnienia, – pytanie zespolone z pytaniem synonimicznym.

W analizowanych tytułach spotykane są struktury pytajne rozbite na dwa wyraźnie człony, a granica między członami sygnalizowana jest znakiem interpunk-cyjnym (myślnikiem lub dwukropkiem). Są wśród nich takie połączenia, w których człon pierwszy przedstawia obiekt, którego dotyczy pytanie, a człon drugi – kwestię do rozstrzygnięcia, związaną z tym obiektem:

– Folklor – czy tylko kontekst w badaniach literackich,

– Język polski na Uniwersytecie Sztokholmskim : czy tylko student polonista i filolog?

– Salon prasowy : tak czy nie!

Wyróżnić można też połączenia takie, w których to człon pierwszy przedstawia kwestię do rozstrzygnięcia, a człon drugi – obiekt, którego dotyczy kwestia:

– Archaizm czy lituanizm? : o prepozycji przydawki dopełniaczowej i przyimkowej w polszczyźnie kowieńskiej,

– Wpływ czy rozwój niezależny : o protezie w nagłosie wokalicznym w gwarach pogranicza.

W przeciwieństwie do przytaczanych przez Barbarę Boniecką pytań-sklejek (nawet takich jak pozornie bardzo podobne pytanie: A magnetofon? co zrobimy z nim?) powyższe przykłady nie stanowią połączenia dwóch oddzielnych pytań, lecz jedno pytanie o wyraźnie zasygnalizowanej strukturze tematyczno-rematycznej.

Nie spełniają więc warunków, aby zaliczyć je do pytań-sklejek w ujęciu Bonieckiej.

Nie oznacza to jednak, że nie powinny być dokładniej zbadane. Wręcz przeciwnie, wydaje się bowiem, że występują najczęściej – o ile nie wyłącznie – właśnie w tytule.

Możliwość ich użycia w obrębie tekstu głównego – czy to pisanego, czy to mówio-nego – wydaje się niezmiernie ograniczona, o ile w ogóle nie wykluczona.