Struktura społeczna Izraela przeszła proces długotrwałych przeobrażeń od luźnych związków klanowych, poprzez amfiktyonię religijną, aż po monarchię.
Okres persko-hellenistyczny traktuje się często jako epizod przejściowy na drodze do ponownej restauracji struktury monarchicznej, najpierw z rodzimą dynastią Hasmoneuszy (134–37 przed Chr.), a potem z idumejską dynastią Herodiadów (37 przed Chr. – 44 po Chr.). Rzeczywistość historyczna była jednak o wiele bogatsza i bardziej skomplikowana. W ramach epoki powygnaniowej do połowy I w. przed Chr. dokonały się zmiany społeczno-religijne, które zaważyły nie tylko na charakterze ostatniej wolnej dynastii żydowskiej, ale również na stru-kturze hierarchii społecznej żydowskiego państwa w okresie dominacji rzym-skiej. M. Bernett2, analizując dotychczasowe badania na temat epoki powygna-niowej, klasyfikuje istniejące modele funkcjonowania społeczności w pięć odręb-nych grup: 1. wspólnota teokratyczna oparta na Prawie3, która uformowała się pod wpływem reformy Ezdrasza i Nehemiasza; 2. teokracja4 rozumiana jako władza skupiona w rękach kapłanów lub kasty świątynnej; 3. hierokracja5, w której uprzywilejowaną pozycję ma sfera kapłańska; 4. dyarchia – dwuwładza z udzia-łem arcykapłana; 5. ustrój miasta-świątyni6. Mimo że niemiecka uczona traktuje ––––––––––
2 «Polis und Politeia: zur politischen Organisation Jerusalems und Jehuds in der Perserzeit», w: Die Griechen und das antike Israel, s. 79.
3 Zob. H. DONNER, Geschichte des Volkes Israel und seiner Nachbarn in den Grundzügen, [GAT 4/2], t. 2, Göttingen: Vandenhoeck–Ruprecht, 20013, s. 465.
4 L.L. GRABBE, «The Jewish Theocracy from Cyrus to Titus. A Programmatic Essay», JSOT 37:
1987, s. 123; tenże, Judaism from Cyrus to Hadrian. Volume one: The Persian and Greek Periods, Minneapolis: Fortress Press, 1992, s. 74; E.-M. LAPERROUSAZ, «Le régime théocratique juif a-t-il commencé à l'époque perse, ou seulement à l'époque hellénistique», Semitica 32:1982, s. 93-96.
5 J. MAIER, «Systeme ritueller Reinheit im Rahmen sozialer Bindungen und Gruppenbildungen im Judentum des Zweiten Tempels», w: Ethos und Identität: Einheit und Vielfalt des Judentums in hellenistisch-römischer Zeit, red. M. Konradt, U. Steinert, Paderborn: F. Schöningh Verlag, 2002, s. 67-121.
6 M. HENGEL, Juden, Griechen und Barbaren, s. 31; P. SCHÄFER, The History of the Jews in An-tiquity. The Jews of Palestine from Alexander to the Arab Conquest, Cambridge, Ma: Harvard Academic Press, 20032, s. 16; O. KAISER, «Athen und Jerusalem. Die Begegnung des spätbibli-schen Judentums mit dem griechispätbibli-schen Geist, ihre Voraussetzungen und Folgen», w: Die Griechen und der Vordere Orient. Beiträge zum Kultur- und Religionskontakt zwischen Griechenland und dem Vorderen Orient im 1. Jahrtausend v. Chr [OBO 191], red. S. Alkier, M. Witte, Fribourg:
je jako modele konkurencyjne, a niektóre z nich mocno krytykuje jako nieadekwa-tne, wydaje się, że możliwe jest przedstawienie ich w formie struktury komple-mentarnej. Takie ujęcie naświetli od różnych stron wzajemne powiązania między zarządem religijnym, władzą świecką i samym ludem na tle historii świętego miasta i jego znaczenia dla ludu wybranego.
A. Od monarchii przez dyarchię do hierokracji7
Pojawienie się na Bliskim Wschodzie imperium Medów i Persów przyniosło wielkie zmiany w historii narodu żydowskiego i jego państwa. Z jednej strony niedawni babilońscy wygnańcy uzyskali prawo do powrotu i odbudowy swojego kraju. Z drugiej jednak społeczno-polityczna struktura dawnego królestwa Judy miała ulec zasadniczym przeobrażeniom. Do roku 586 przed Chr. społeczność żydowska funkcjonowała w strukturze monarchicznej, która została gwałtownie zniszczona wraz ze zburzeniem Jerozolimy. Po decyzji Cyrusa zezwalającej przesiedlonym ludom na powrót w rodzinne strony (538 przed Chr.), okazało się jednak, że restauracja dawnej instytucji króla jest niemożliwa. Imperium perskie, udzielając pełnej wolności religijnej i względnej wolności administracyjnej, dą-żyło bowiem do systematycznego rugowania niezależnej władzy politycznej.
Nie chodziło w tym wypadku o system wasalnych władców, która to prakty-ka miała miejsce jeszcze w czasach dominacji asyryjskiej, babilońskiej, czy egips-kiej. Struktura nowego imperium starała się kanalizować władzę poprzez przed-stawiciela rodzimych warstw wyższych, ale już tylko w funkcji namiestnika, a nie króla8. Wprawdzie księgi Pisma Świętego przekazują pewne wiadomości o próbie restauracji dynastii Dawidowej, ale żadne dane historyczne z później-szego okresu nie potwierdzają, by te plany się powiodły. Natomiast wiele wska-zuje na to, że społeczność żydowska perskiej prowincji zorganizowała się
––––––––––
Academic Press/ Göttingen: Vandenhoeck–Ruprecht, 2003, s. 93, 97. Por. Z. YAVETZ, Judenfeind-schaft in der Antike, München: Beck, 1997. Żydowski uczony podkreśla, że prowincja Judy zyskała wolność religijną, ale nie polityczną, co dało podstawy do ustroju miasta-świątyni; zob tamże, s. 58, 73.
7 Zob. P.D. HANSON, The Dawn of Apocalyptic. The Historical and Sociological Roots of Jewish Apocalyptic Eschatology, Philadelphia: Fortress, 1979, s. 209-279, zwł. s. 239.
8 Nie wszyscy godzą się z tą tezą. L.S. Fried(The Priest and the Great King: Temple-Palace Relations in the Persian Empire [BJSUC 10], Winona Lake, In: Eisenbrauns, 2004) poświęciła całą mo-nografię, by wykazać, że prowincja Jehud w epoce państwa perskiego bardziej przypominała zbiuro-kratyzowany organizm rządzony autorytarnie ze stolicy imperium, niż autonomiczną prowincję opartą o lokalny zarząd religijny. Autorka broni tej tezy dosyć tendencyjnie (zob. rec. K.A. RISTAU, JBL 124,3:2005, 546-548), a do tego zapożyczyła ją ze znacznie starszego opracowania; por.
N. EISENSTADT, The Political Systems of Empires, New York: Free Press of Glencoe, 1963.
z czasem w oparciu o system dwuwładzy (dyarchii)9. I chociaż niektórzy uczeni odnoszą się do tego modelu krytycznie10, warto przedstawić jego podstawowe założenia.
Dyarchia w starożytności nie była zjawiskiem nieznanym. W ten sposób rzą-dzona była Sparta, gdzie przedstawiciele dwóch najważniejszych rodów, Agia-dów i EurypontyAgia-dów, byli gwarantem wyważonych decyzji politycznych. Podob-nie sprawowano władzę w starożytnej KartagiPodob-nie i okresowo w Rzymie (duum-wirat konsulów). Jednakże w żadnym z tych przypadków władcy nie mieli bez-pośredniego związku z kastą kapłańską.
Ewidencja na temat charakteru dyarchii w Judzie jest stosunkowo wąska11. Wśród badanych zagadnień dwa punkty są przedmiotem ożywionej dyskusji.
Wątpliwości budzi przede wszystkim pochodzenie namiestników świeckich. Nie jest pewne, czy byli oni rodowitymi Persami, czy też rekrutowano ich spośród przesiedlonych elit żydowskich. Dyskutuje się także sam początek struktury dyar-chicznej w Palestynie. Nie ulega wprawdzie wątpliwości, że tego rodzaju system zarządzania utrwalił się w prowincji judzkiej dopiero w epoce hellenistycznej12. Archeologia zna jednak pewne świadectwa, które wydają się potwierdzać, że arcykapłan Jerozolimy jeszcze w czasach późnej dominacji perskiej posiadał oprócz prerogatyw religijnych także pewne uprawnienia przynależne władzy świeckiej13.
Narodowość namiestników prowincji Jehud za Achemenidów należy zdaniem J. Blenkinsoppa14 jednoznacznie uznać za żydowską. Urząd namiestników usta-––––––––––
9 O dyarchii mówi m.in. J. Schaper i wyróżna dwóch przywódców: świeckiego namiestnika i arcy-kapłana; zob. J. SCHAPER, «Numismatik, Epigraphik, alttestamentliche Exegese und die Frage nach der politischen Verfassung des achämenidischen Juda», ZDPV 118:2002, s. 158n i 164.
10 M. Bernett («Polis und Politeia», s. 85) uważa, że model dyarchii zastosowany do opisu stusunków społeczno-religijnych w Jerozolimie wprowadza de facto w błąd, ponieważ namiestnik prowincji judzkiej stał w rzeczywistości wyżej w hierarchii władzy od arcykapłana, o czym ma świadczyć choćby Ezd 5,17–6,2.
11 Najnowsze opracowanie ogólne na temat historycznego i archeologicznego tła epoki perskiej, kiedy kształtowała się idea dyarchii zawiera książka: E. STERN, Archaeology of the land of the Bible. Volume II. The Assyrian, Babylonian and Persian periods (732-332 BCE), New York:
Doubleday 2006, s. 360-460, zwł. s. 428-460.
12 Por. E.M. LAPERROUSAZ, «Le regime théocratique», s. 93-96.
13 Pośrednim dowodem może być korespondencja z Elefantyny, w której mieszkańcy żydow-skiej kolonii wojskowej zwracają się bezpośrednio do arcykapłana w Jerozolimie. Znacznie moc-niejszą przesłankę znaleźć można w opracowaniu D.P. Baraga («A Silver Coin of Johanan the High Priest, and the Coinage of Judea in the Fourth Century», INJ 9:1986-1987, s. 4-21), z którego wynika, że arcykapłan Jerozolimy z IV w. przed Chr. bił własną monetę.
14 «Temple and Society in Achaemenid Judah», w: Second Temple Studies 1: Persian Period [JSOTSup 117], red. P.R. Davies, Scheffield: Academic Press, 1991, s. 37n i 50n.
nowiony został jeszcze przez Nabuchodonozora ok. 582 r. przed Chr.15 i przetrwał z pewnymi trudnościami aż do czasów Dariusza (521-486 przed Chr.). Angielski uczony jest przekonany, że panowanie Dariusza stanowi ważną historyczną cezurę, kiedy można z większą pewnością mówić o prowincji Judy jako o odręb-nej administracyjnie i fiskalnie jednostce terytorialodręb-nej. Swoją strukturą organiza-cyjną przypominała ona systemy znane z Samarii, Dor i Ashdod16. Persowie, bu-dując wszystkie części swojego państwa na podobnych zasadach, również w Ju-dzie musieli starać się o ustanowienie lojalnej wobec imperium rodzimej elity.
Jego zdaniem była to grupa wywodząca się spośród żydowskich przesiedleńców z Babilonii. Mając odpowiedni status materialny i świadomość odrębności naro-dowej, mieli oni wszelkie predyspozycje do spełnienia politycznej misji wyzna-czonej im przez Achemenidów. Częścią tej misji była odbudowa lokalnego sanktuarium, którą w tym kontekście należy bardziej traktować jako zadanie niż jako zezwolenie. Stąd oficjalne subsydia państwowe na odbudowę żydowskiej świątyni w czasach Ezdrasza i Nehemiasza i zabiegi zmierzające do ukonstytu-owania wspólnoty świątynnej. J. Blenkinsopp dopuszcza wprawdzie możliwość, że w okresach większych kryzysów politycznych prowincja judzka nie miała bezpośredniego zarządu, ale uznaje za nieprawdopodobne tworzenie w związku z tym nowych podziałów administracyjnych.
Metodologiczna spójność hipotezy J. Blenkinsoppa nie budzi zastrzeżeń.
Szkicując domniemany scenariusz wydarzeń we wczesnej epoce perskiej, słusz-nie usiłuje on pokazać kwestię narodowości namiestników Judy w szerszym kontekście społeczno-politycznym. Istnieje jednak interpretacja alternatywna do jego propozycji. Prowincja judzka mogła być bowiem częścią większego orga-nizmu administracyjnego wraz z Samarią, a podział ten mógł obowiązywać już od późnego okresu babilońskiego17. Zależność południa od północy nie musiała ––––––––––
15 Według A. Alta (Kleine Schriften zur Geschichte des Volkes Israel, t. 2, Münich, Beck, 19592, s. 188-205, 226-241) podział administracyjny jest jeszcze starszy i pochodzi z czasów panowania asyryjskiego.
16 J. BLENKINSOPP, «Temple and Society in Achaemenid Judah», s. 50n.
17 Najlepiej uzasadnioną hipotezę w tej sprawie przedstawił A. Alt (Kleine Schriften, s. 316-337), który sądził, że wysiłki Nehemiasza zmierzające do odbudowy murów miejskich wiązały się z przy-gotowaniami do uczynienia z Jerozolimy stolicy prowincji. Tego rodzaju działania odbierane były przez sąsiadów jako bunt przeciw królowi i próba ustanowienia nowej władzy w Judzie. Stanowisko A. Alta poparli: K. GALLING, Studien zur Geschichte Israels im persischen Zeitalter, Tübingen: Mohr–
Siebeck, 1964; E. STERN, «The Province of Yehud: The Vision and the Reality», The Jerusalem Cathedra 1:1981, s. 9-21; S. MCEVENUE, «The political structure in Judah from Cyrus to Nehe-miah», CBQ 43,3:1981, s. 353-364 i L.L. GRABBE, Judaism from Cyrus to Hadrian. Volume one, s. 79n.
Przeciwne stanowisko reprezentują: M. SMITH, Palestinian Parties and Politics that Shaped the Old Testament, London: SCM Press, 19872, s. 193-201; G. WINDENGREN, «Persian period», w: Israelite and Judaean history, red. J.H. Hayes, J.M. Miller, Philadelphia: Westminster Press,
mieć charakteru arbitralnej decyzji władców z Babilonu, lecz mogła wynikać z hi-storii przesiedleń od VIII do VI w. przed Chr. Po zniszczeniu Samarii i upadku królestwa północnego w 721 r. przed Chr. elity izraelskie zastąpiono ludnością z innych terenów, podczas gdy przesiedlenia z 597 i 586 r. przed Chr. nie miały następstw w postaci napływu elementu obcego do Judei. Upośledzona ludno-ściowo Judea w naturalny sposób stała się zależna od północnych regionów, a władze Babilonii uznały jedynie status quo, które najprawdopodobniej zostało także podtrzymane w początkach epoki perskiej18. Wskazuje na to m.in. opis wizyty namiestnika Samarii w związku z wysiłkami Żydów, które podejmowali w celu odbudowania świątyni w Jerozolimie (Ezd 4–5). Według narratora dzieła kronikarskiego samarytański zarządca nic nie wie o tym, by Zorobabel pełnił fun-kcję namiestnika Judy. Co prawda Biblia nazywa terminem PëHäh Zorobabela, a terytorium Judy – müdînâ, ale obydwa określenia mają jednak dosyć szerokie znaczenie. Słowo PëHäh nie musi koniecznie oznaczać namiestnika i w epoce per-skiej zdaje się być bliżej określenia wojskowego dowódcy. Podobnie müdînâ może być rozumiane inaczej niż prowincja, ponieważ w okresie monarchii przedwygnaniowej (1 Krl 20,14-19) i późniejszych tekstach (Est 3,12; 8,9; 9,3) używano go także w odniesieniu do regionu19.
Wydaje się zatem prawdopodobne, że Juda była na początku zależna od Samarii. Dopiero pojawienie się wielkiego powygnaniowego reformatora, Nehe-miasza, stworzyło warunki do budowania polityczno-administracyjnej samo-dzielności w ramach imperium perskiego. Gwałtowne reakcje Sanballata mogą wskazywać na początek nowej sytuacji administracyjnej imperium, niekorzystnej dla namiestnika Samarii (Ne 2,10-20)20. Pewnym osłabieniem hipotezy o bez-pośredniej zależności Judy od Samarii jest lista PaHôt sprawujących swoją funkcję w okresie poprzedzającym Nehemiasza (Ne 5,15). Na jej podstawie ––––––––––
1977, s. 509-511; H.G.M. WILLIAMSON, «The governors of Judah under the Persians», Tyndale Bulletin 39:1988, s. 59-82 i J. BLENKINSOPP, «Temple and Society in Achaemenid Judah», s. 36.
18 Przeciwnie uważa M. BERNETT, «Polis und Politeia», s. 79. Jej zdaniem „Jehud war den mate-riellen Überrestquellen zufolge bereits in der neo-babylonischen Zeit eine separate Verwaltungs-einheit, und dieser Status wurde auch in der persischen Periode von Anfang an beibehalten“.
Wbrew niemieckiej historyk starożytności z Monachium stanowisko o czasowej administracyjnej zależności Judy od Samarii podtrzymuje J. Schaper, («Numismatik, Epigraphik», s. 150-168) i R. Albertz («The Thwarted Restoration», w: Yahwism after the Exile. Perpectives on Israelite Re-ligion in the Persian Era [SthR 5], red. R. Albertz, B. Becking, Assen: Van Gorcum, 2003, s. 1-17).
19 S. MCEVENUE, «The political structure in Judah from Cyrus to Nehemiah», s. 359-364.
20 L.L. GRABBE (Judaism from Cyrus to Hadrian. Volume one, s. 133n) jak się wydaje słusznie przy-puszcza, że władze Samarii były w dobrych stosunkach z Żydami w Jerozolimie do czasu przyby-cia Nehemiasza. Dopiero ambicje Nehemiasza do uniezależnienia południa jako osobnej prowincji zrodziły uzasadnione antagonizmy między obydwoma społecznościami. Zresztą liczni mieszkańcy świętego miasta, zwłaszcza z warstw wyższych, również wykazywali się niechętnym stosunkiem do Nehemiasza (por. Ne 6,10-19).
trudno wykluczyć istnienie przynajmniej jakiejś formy żydowskiego zarządu nad Judą z ramienia imperium perskiego21. Nie jest to jednak czynnik, który podwa-żałby hipotezę pierwotnej dominacji prowincji Samarii nad Judą.
Określenie historycznego momentu, w którym system dyarchiczny w Judei stał się faktem nie jest sprawą łatwą. Istnieją pewne przesłanki, że zasada dwu-władzy ma swoją genezę już w wydarzeniach związanych z powrotem repatrian-tów do Jerozolimy. Biblijna tradycja zna kilka teksrepatrian-tów, w których można dopa-trzyć się idei dyarchii. Należy do nich między innymi wizja o odnowieniu Izra-ela z Ez 40–48, gdzie autor stawia na równi arcykapłana i króla22. Jego zamiar ujawnia się zwłaszcza w proponowanym podziale ziemi (Ez 45,1-8; 48,9-22), a także w opisach czynności kultowych (Ez 45,13-18).
Aggeusz i Zachariasz, dwaj prorocy propagujący inicjatywę odbudowy świą-tyni jerozolimskiej, również z przekonaniem ogłaszają Boży plan, według któ-rego społeczność żydowska wspierać się będzie na autorytecie dwóch wielkich postaci – przywódcy świeckiego, Zorobabela, i lidera duchowego, Jozuego.
Szczególnie wymowna w tym względzie jest wizja dwóch oliwek zasilających oliwą lampy menory stojącej w przybytku (Za 4,1-14). W swojej końcowej wyroczni (2,21-23) prorok Aggeusz odwołuje się do jeszcze jednego ważnego wątku wykorzystywanego szczególnie w epoce przedwygnaniowej, a miano-wicie do wybrania dynastii Dawidowej. Poruszony świat (Hi r`š), przewrócone trony innych królestw (hpk) i skruszona władza narodów (Hi
º
šmd) zostały skon-trastowane z uprzywilejowaną pozycją Zorobabela wyrażoną przez metaforę sygnetu (Hôtäm w. 23). Obrazy te musiały działać na wyobraźnię repatriantów jak zapowiedź restauracji monarchii pod wodzą potomka Dawida. Podobny cel miał zapewne autor Księgi Zachariasza, kiedy konsekwentnie unikał tytułów namiestnika (Tiršätä´,
PëHäh) w odniesieniu do Zorobabela. Obydwa teksty zdają się w ten sposób sugerować, że powracający z Babilonu repatrianci mają do czynienia nie tyle z wolą Cyrusa, w imieniu którego władzę ma sprawować perski satrapa wspierany przez lokalnego zarządcę sanktuarium, ile z wolą same-go Boga Izraela, któresame-go zamiarem było ustanowienie podwójnesame-go autorytetu – księcia z rodu Dawida i arcykapłana świątyni Pańskiej23.Uczeni spierają się, czy ostateczny obraz redakcyjny w Księdze Zachariasza wywodzi się od samego autora księgi i odpowiada historycznym realiom po-––––––––––
21 Zob. M. SMITH, Palestinian Parties and Politics, s. 196.
22 Zob. P.D. HANSON, The Dawn of Apocalyptic, s. 264; J.D. LEVENSON, Theology of the Program of Restoration of Ezekiel 40-48 [HSMS 10], Missoula, Mont.: Scholars Press, 1976, s. 55-107.
23 D. GOODBLATT, The Monarchic Principle. Studies in Jewish Self-Government in Antiquity, Tübingen: Mohr–Siebeck, 1994, s. 59. Mimo zasłużenie miażdżącej krytyki tej monografii ze strony J. Neusnera (zob. recenzję w JAAR 65,4:1997, s. 892-894) stanowi ona pożyteczne źródło o współcześnie prezentowanych poglądach na temat dyarchii.
wrotu, czy też jest wtórnie narzucony przez późniejszego redaktora/redaktorów.
Część z nich opowiada się za dowartościowaniem pozycji Zorobabela i wska-zuje, że pierwotną intencją społeczności repatriantów żydowskich było ustano-wienie przyszłym królem Dawidowego potomka, któremu arcykapłan miał być podległy24. Inni bronią koncepcji, według której restauracja monarchii była w re-aliach politycznych imperium perskiego niemożliwa do wyobrażenia. Dlatego, ich zdaniem, dyarchię można uznać za jedynie realną alternatywę zarządu, która od początku była zamierzona przez społeczność powracających Żydów25. Z uwagi na skąpy charakter źródeł trudno jest jednoznacznie rozstrzygnąć tę kwestię.
Można jedynie prześledzić treść poszczególnych ksiąg biblijnych, które powstały w tamtym czasie.
Wiele wskazuje na to, że idea dwuwładzy była świadomie broniona przez Kronikarza26. Autor teologicznej historiografii, wywodzący się ze środowiska świątynnego, wspomina o Dawidowym pochodzeniu Zorobabela (1 Krn 3,17-19) i usiłuje je powiązać z mocną pozycją arcykapłana i kasty kapłańskiej. Jego plan jest widoczny nawet w opisach znacznie wcześniejszych niż epoka perska. Na przykład, przedstawiając reformy administracyjne króla Jozafata, Kronikarz opo-wiada o decyzjach króla, które do złudzenia przypominają dekrety władców ache-menidzkich, ustanawiających nad Jerozolimą świeckiego zarządcę i arcykapłana (2 Krn 19,11).
Wśród potencjalnych paraleli biblijnych podwójnego zarządu niektórzy egze-geci wskazują na tradycje Pentateuchu oraz postacie Mojżesza i Aarona, przy-wódców ludu w czasie jego wędrówki po pustyni. Jednakże trzeba zaznaczyć, że większość tradycji Pięcioksiągu przyznaje jednoznacznie pierwszeństwo Mojże-szowi (Lb 12,1-16). P. Ackroyd27 zasugerował w swoim czasie, że para refor-matorów z okresu perskiego, Ezdrasz i Nehemiasz, została oparta na wzorcu przywódców z epoki wyjścia, a S. Japhet28 przeniosła rozwiązanie P. Ackroyda na postacie Zorobabela i Jozuego.
––––––––––
24 Zob. Haggai, Zechariah, Malachi, Jonah [ICC], red. H.G. Mitchell i inni, Edinburgh: T. & T.
Clark, 1912; D.L. PETERSEN, Haggai and Zechariah 1-8 [OTL], London: SCM, 1984, s. 185n;
J. BLENKINSOPP, A History of Prophecy in Israel, London: SPCK, 1984, s. 238.
25 Zob. C.L. MEYERS, E.M. MEYERS, Haggai, Zechariah 1–8 [AB 25B]. Garden City, NY: Dou-bleday, 1987, s. 349-350; R.J. COGGINS, Haggai, Zechariah, Malachi [OT Guides], Sheffield:
JSOT Press, 1987, B. GLAZIER-MCDONALD, Malachi: The Divine Messenger [SBLDS 98], Atlanta:
Scholars Press, 1987, s. 46-47.
26 Zob. P.D. HANSON, The Dawn of Apocalyptic, s. 270; por. R.J. COGGINS, The First and Second Book of the Chronicler [CBC], Cambridge: University Press, 1976, s. 218-219.
27 Zob. «Jewish Community in Palestine», w: Cambridge History of Judaism, t. 1, red. W.D.
Davies, L. Finkelstein, Cambridge: University Press, 1984, s. 161.
28 Zob. «Sheshbazzar and Zerubbabel – Against the Background of the Historical and Religious Tendencies of Ezra-Nehemiah», ZAW 94:1982, s. 94.
Literatura apokryficzna, przynajmniej w niektórych swoich nurtach, rozwią-zuje mesjańskie nadzieje Izraela w perspektywie dyarchicznej. Według pewnych tradycji czasy eschatologiczne przyniosą bowiem nie jednego, ale dwóch me-sjaszy29. Jeden z nich będzie pochodził z pokolenia Lewiego i będzie Mesjaszem kapłańskim, drugi, z pokolenia Judy, będzie reprezentował urząd królewski. Do takiego obrazu nawiązuje choćby starotestamentowy apokryf TestXII, który zawiera szereg fragmentów poświęconych dwóm pokoleniom – Lewiego i Judy.
W ten sposób autor apokryfu usiłuje powiązać nadzieje mesjańskie Starego Te-stamentu odnoszone do dynastii Dawida30 oraz szczególne znaczenie kasty ka-płańskiej w okresie powygnaniowym. Zdradza on przy tym swoje proświątynne nastawienie, ponieważ charakterystycznym zjawiskiem tekstów L-J jest wyraźne akcentowanie pozycji pokolenia Lewiego, a czasami mówi się wprost o wyż-szości kapłaństwa nad urzędem królewskim (TestJud 21,1-6a; TestSym 5,4-6;
TestRub 6,8.10-12).31 B. Rola arcykapłana
Nowa struktura społeczno-polityczna oparta o zasadę dyarchii wpłynęła na szereg istotnych zmian w strukturze społeczności religijnej Judy. Przemiany te mogły bezpośrednio lub pośrednio oddziaływać na treść kształtującej się ówcze-śnie tradycji biblijnej, ukazując stale rosnące znaczenie środowiska świątynnego.
W okresie monarchii pozycja kapłanów i funkcja świątyni stanowiły niezwykle ważne elementy szerszej struktury religijnej Izraela, ale kluczową postacią po-zostawał król pomazaniec. Poza tym element dynastyczny był ściśle powiązany z wymiarem kultowym, ponieważ król obok sprawowania władzy świeckiej ––––––––––
29 Zob. K. MIELCAREK, «Chrystologia Testamentów Dwunastu Patriarchów», w: Jezus jako Syn Boży w Nowym Testamencie i we wczesnej literaturze chrześcijańskiej [ABL 1], red. H. Drawnel, Lublin: Wydawnictwo KUL, 2007, s. 127-131; oraz wcześniejszą dyskusję na ten temat: A.S. VAN DER WOUDE, Die messianischen Vorstellungen der Gemeinde von Qumran, Assen: Van Gorcum, 1957, s. 190-216; M. DE JONGE, «Christian Influence in the Testaments of the Twelve Patriarchs», s. 182-235 (repr.: Studies on the Testaments of the Twelve Patriarchs. Text and Interpretation
29 Zob. K. MIELCAREK, «Chrystologia Testamentów Dwunastu Patriarchów», w: Jezus jako Syn Boży w Nowym Testamencie i we wczesnej literaturze chrześcijańskiej [ABL 1], red. H. Drawnel, Lublin: Wydawnictwo KUL, 2007, s. 127-131; oraz wcześniejszą dyskusję na ten temat: A.S. VAN DER WOUDE, Die messianischen Vorstellungen der Gemeinde von Qumran, Assen: Van Gorcum, 1957, s. 190-216; M. DE JONGE, «Christian Influence in the Testaments of the Twelve Patriarchs», s. 182-235 (repr.: Studies on the Testaments of the Twelve Patriarchs. Text and Interpretation