Pierwszą księgą z racji chronologii jest Księga Tobiasza. Datację jej powstania da się podać jedynie w przybliżeniu, ale można z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że jest to tekst, który w wersji greckiej powstał najwcześniej.
A. Wprowadzenie i kontekst historyczno-literacki
Tekst Księgi Tobiasza zachował się zasadniczo w dwóch głównych trady-cjach i jednej recenzji opracowanej na podstawie tych tradycji. Pierwsza stano-wiąca podstawę dla obecnej kanonicznej Księgi Tobiasza oparta jest zasadniczo na Kodeksie Synajskim2 i jest dłuższa (GII).
a
poświadczają także w części minu-skuł 319 (Tb 3,6–6,16) oraz urywek papirusu Oxyrhynchos (nr 1076, VI w.).Natomiast druga, krótsza (GI)3 uważana jest za tekst wtórny i opiera się na świa-dectwach Kodeksu Watykańskiego, Aleksandryjskiego i Venetus (VIII w.)4. Tekst GI poświadcza także papirus Oxyrhynchos (nr 1594, z III w.) oraz większość kodeksów minuskułowych. GIII jest tekstem mieszanym, który w fragmencie Tb 6,9-12,22 zachowuje dłuższą tradycję tekstową5.
Temat onomastyki świętego miasta w Księdze Tobiasza jest niezwykle inte-resujący ze względu na to, że teksty GI i GII zachowały zupełnie różną tendencję ––––––––––
2 Więcej na temat tekstu Tb w Kodeksie Synajskim zob. The book of Tobit: texts from the princi-pal ancient and medieval traditions: with synopsis, concordances, and annotated texts in Aramaic, Hebrew, Greek, Latin, and Syriac, red. S. Weeks, S.J. Gathercole, L.T. Stuckenbruck, New York:
de Gruyter, 2004, s. 12n. Starsze, ale niezwykle szczegółowe opracowanie wydało w pierwszej połowie XX w. British Museum w Londynie: Scribes and correctors of the Codex Sinaiticus, red.
H.J.M. Milne, T.C. Skeat, London: British Museum, 1938.
3 Wydanie krytyczne LXX A. Rahlfsa preferuje krótszą wersję księgi, która była o wiele bardziej rozpowszechniona w Kościele. Obecnie, m.in. z powodu badań nad aramejskimi fragmentami z Qumran, w tłumaczeniach na języki narodowe wykorzystuje się tekst GII; por. M. WOJCIECHOWSKI, Księga Tobiasza czyli Tobita. Opowieść o miłości rodzinnej. Wstęp, przekład z oryginału, komentarz [NKB 12], Łódź: Edycja św. Pawła 2005, s. 17-19. Zob. też A. TRONINA, «Qumrańskie rękopisy Księgi Tobiasza (4Q 196-200)», RT 47,1:2000, s. 86; C.A. MOORE, Tobit. A New Translation with Introduction and Commentary [AB 40A], New York–London: Doubleday, 1996, s. 53-60.
4 Zob. The book of Tobit, s. 11.
5 Tamże, s. 13.
w stosowaniu nazewnictwa. Rozpowszechniona wersja GI w sposób oczywisty preferuje zhellenizowaną formę nazwy Ierosolu,ma. Z kolei Kodeks Synajski niemal bez wyjątku używa semickiego VIerousalh,m. Najciekawsze jest jednak to, że żadna z tradycji tekstowych nie jest do końca konsekwentna. Nie można też stwierdzić, by odstępstwa od reguły w którymś przypadku dały się łatwo wytłu-maczyć. Komentarz do omawianego zjawiska wymaga przedstawienia szerszego tła całej księgi6.
B. Wątek narracyjny Księgi Tobiasza
Opowiadanie o Tobicie i jego synu Tobiaszu składa się zasadniczo z trzech części. Pierwsza z nich przygotowuje tło głównej historii, druga szczegółowo o niej opowiada, trzecia zaś stanowi epilog uzupełniony o hymny ku czci świę-tego miasta.
a. Część wstępna (Tb 1,1–3,17)
Jerozolima pojawia się po raz pierwszy w kontekście podziału pokoleń i pra-wowitego kultu w świątyni: 1,4 (GI: avpo. tou/ oi;kou ~Ierosolu,mwn, GII: avpo. VIerou-salh,m); wątek ten jest przedłużony w 1,6n, gdzie mowa jest o pielgrzymkach do świątyni: (GI: eivj ~Ieroso,luma; GII: eivj ~Ieroso,luma [2x!]) oraz o świętym kulcie i ofiarach 1,7: (GI: evn VIerousalh,m, evn ~Ierosolu,moij; GII: evn VIerousalh,m [2x!]).
Miasto funkcjonuje w tej części księgi jako miejsce święte, ponieważ posiada świątynię, w której sprawowany jest kult. Takie przedstawienie miasta ma jedno-cześnie przekonać czytelnika, że Tobit, mimo iż pochodzi z terenów należących do królestwa północnego – Izraela, jest rzeczywiście człowiekiem o nieskazi-telnej postawie religijnej, który respektuje wszelkie przepisy Prawa7.
––––––––––
6 W ostatnim ćwierwieczu zaproponowano wprawdzie rozwiązania oparte o wielowarstwową koncepcję księgi, według których każdy z wątków narracyjnych miałby swoją osobną historię i autora; zob. P. DESELAERS, Das Buch Tobit: Studien zu seiner Entstehung, Komposition und Theologie, Göttingen: Vandenhoeck–Ruprecht, 1982; tenże, Das Buch Tobit [Geistliche Schrift-lesung 11], Düsseldorf: Patmos, 1990; M. RABENAU, Studien zum Buch Tobit, Berlin: de Gruyter, 1994, zwł. s. 183-189, gdzie wyróżnia się trzy odrębne warstwy. Jednakże z punktu widzenia greckiego tekstu księgi i nazewnictwa Jerozolimy nie mają one większego znaczenia. Poza tym metoda wy-różniania tradycji spotkała się z krytyką egzegetów, którzy uznając pewne uwagi redakcyjne, opo-wiadają się za całościową interpretacją księgi; zob. recenzję G.W.E. Nickelsburga na temat dzieła M. Rabenau (JBL 116:1997, s. 348-350).
7 Powszechnie znana jest tendencja deuteronomisty do negatywnego przedstawiania postaci i wydarzeń w państwie północnym z uwagi na schizmę z południem. Żaden z królów Izraela nie znajdował uznania w oczach JHWH; por. 1 Krl 14,22; 15,34; 2 Krl 3,2; 8,18 itd. Autor Księgi Tobiasza, który redaguje tekst w epoce dominacji perskiej, zdaje się nie podzielać tego punktu widzenia.
Wątek narracyjny Jerozolimy bardzo szybko znika z opowiadania, ponieważ od 1,10 akcja przenosi się do Niniwy, gdzie nadal poświadcza się pobożność i nieskazitelność Tobita. Od 2,1 rozpoczyna się scena, w której narrator zawarł opis utraty wzroku i kulminację cierpień Tobita (3,1-6), a następnie połączył je dodatkowo z bólem, który w zupełnie innym, odległym geograficznie miejscu przeżywała Sara (3,7-10 i 11-15). Bóg nie pozostawia jednak obojga bez opieki i posyła swojego anioła, Rafała, by ten ich uleczył (3,16-17).
b. Podróż Tobiasza (Tb 4,1-12,22)
W kolejnej scenie na plan pierwszy wysuwa się Tobiasz, syn Tobita, którego ojciec wysyła po zdeponowane u przyjaciela pieniądze, dając mu wcześniej szczegółowe instrukcje (4,1-21). Zanim Tobiasz wyruszy w podróż wraz z anio-łem Rafaanio-łem ukrywającym się pod ludzką postacią, jego ojciec wypyta się do-kładnie o pochodzenie towarzysza podróży syna. W tym kontekście Jerozolima pojawia się ponownie, ponieważ Tobit wspomina dawne czasy, kiedy to piel-grzymował do świętego miasta wraz z dwoma synami Semeliosa rzekomo spo-krewnionymi z Rafałem-Azariaszem (5,14; GI: eivj ~Ieroso,luma; GII: eivj VIerou-salh,m).
Podróż8 obydwu młodzieńców przerywa scena połowu ryby nad Tygrysem (6,2-9), która jest przygotowaniem do dwóch scen uzdrowienia: Sary (od demo-na – dzięki sercu i wątrobie ryby) i Tobita (z ślepoty – dzięki żółci ryby). Pierw-sze uzdrowienie opisane jest niemal natychmiast po złapaniu ryby (6,11-18), chociaż narrator sugeruje pewną odległość czasową między połowem a sceną w Ekbatanie, w domu Raguela (6,10; por. 7,1-8). Opis zaślubin (7,9-17), wypę-dzenia demona (8,1-9a) i radości rodziców Sary (8,9b-21) zamyka pierwszy akt całości opowiadania, ponieważ jeden z dwóch negatywnych wątków z początku księgi zostaje w ten sposób ostatecznie i pozytywnie zakończony.
Po informacji o odebraniu depozytu w srebrze (9,1-6) narrator przenosi czytel-nika do domu Tobita i jego żony, których przepełnia niepokój z powodu opóźnia-jącego się powrotu syna (10,1-7a). Jest to jednak ostatni moment negatywnego napięcia wprowadzonego do narracji. Od 10,7b zaczyna się bowiem opis ostatecz-nego zwycięstwa dobra nad złem. Tobiasz, Sara i anioł Rafał opuszczają Ekba-tanę, skąd docierają do Niniwy, gdzie następuje uzdrowienie Tobita (11,1-9).
––––––––––
8 Wątek podróży jest przez komentatorów wymieniany jako jeden z głównych obok tematów miłosierdzia i hymnów; zob. H. SCHÜNGEL-STRAUMANN,Tobit [HThK AT], Freibur-Basel-Wien:
Herder, 2000. s. 48n.
c. Modlitwy końcowe i epilog
Część ta zawiera przede wszystkim wyjaśnienie tożsamości Rafała (12,1-22) oraz podsumowujący całość narracji hymn Tobita wygłoszony na cześć Boga (13,1-18). Epilog zaś dotyczy testamentu i śmierci Tobita. W ostatnich dwóch rozdziałach ponownie powraca wątek Jerozolimy. Wysławiając dobroć i miło-sierdzie Boga, Tobit przechodzi dosyć nieoczekiwanie do tematu kary, która dotknie święte miasto, Jerozolimę (13,10; GI: evn ~Ierosolu,moij, ~Ieroso,luma).
Niestety akurat ten fragment Kodeksu Synajskiego uległ całkowitemu zniszcze-niu i niemożliwe jest jego odtworzenie. Zakładając jednak, że autor Księgi To-biasza korzysta w tym miejscu z fragmentu Iz 52,1 i Jl 4,17 (por. po,lij a`gi,a) należałoby się spodziewać, że również i tutaj
a
miał formę VIerousalh,m. Zale-dwie werset dalej narrator dokonuje kolejnego zwrotu i zapowiada całkowite odnowienie miasta i jego wielką chwałę dzięki interwencji Bożej9. Wrogowie miasta doznają klęski, a ono cieszyć się będzie niezwykłą chwałą. W zasadzie cała końcowa część hymnu skoncentrowana jest na Jerozolimie. W 13,17 zapo-wiada się pełną majestatu odbudowę miasta z użyciem szlachetnych kamieni i kruszców (GI: VIerousalh,m [2x!], GII: VIerousalh,m [2x!]), a w. 18 przepowiada się udział wszystkich mieszkańców Jerozolimy w wychwalaniu Boga. Tb 14 zreda-gowany w formie testamentu Tobita jeszcze raz podejmuje wątek Jerozolimy.Tekst Tb w B i A różni się zasadniczo od kanonicznej wersji Kodeksu Synaj-skiego i dlatego nie jest łatwo omawiać je razem. Można jednak stwierdzić, że obydwa teksty zawierają wątek o charakterze prorockim, który wspomina o Jerozolimie. Odnosząc się do Jerozolimy, obydwie tradycje pokrywają się w miarę dokładnie w wersetach 4 i 5. Oba teksty zawierają proroctwo o spusto-szeniu Jerozolimy i świątyni w w. 4: (GI: ~Ieroso,luma; GII: VIerousalh,m), a w w. 5 zapowiedź o odbudowie miasta wraz ze świątynią i jej przyszłą chwałę (GI: VIerousalh,m; GII: VIerousalh,m). Kodeks Synajski wymienia Jerozolimę z nazwy jeszcze raz w w. 7 (GII: VIerousalh,m), gdzie tekst rozszerza perspektywę proro-ctwa z w. 4n. Autor Tb (GII) zapowiada powrót wszystkich Izraelitów do Jeru-zalem i do ziemi Abrahama, gdzie będą mieszkać bezpiecznie. W. 7b wprowadza jednak pewną dwuznaczność, która jest istotna z punktu widzenia Nowego Testa-mentu: Następstwem generalnego powrotu Izraela do Jeruzalem będzie tajemni-cze rozstrzygnięcie, w wyniku którego radość i pokój w ziemi Izraela znajdą tylko
„miłujący Boga” (oi` avgapw/ntej to.n qeo,n), zaś grzesznicy i czyniący nieprawość (oi` poiou/ntej th.n a`marti,an kai. th.n avdiki,an) opuszczą ziemię Izraela.
––––––––––
9 Wątek kary i odnowienia podjęty został już wcześniej w Tb 13. Najpierw ogólnie w ramach charakterystyki Boga (w. 2), a potem także w w. 5n, gdzie przedmiotem działania Bożego nie jest Jerozolima lecz lud.
C. Analiza wybranych tekstów
Z powyższej analizy wynika, że istnieją zasadniczo cztery perykopy tego krótkiego żydowskiego romansu10, które należałoby dokładniej zbadać w celu zapoznania się z punktem widzenia autora Księgi Tobiasza na temat Jerozolimy:
Tb 1,4-8; 5,14b; 13,9-18, 14,4-711. Analiza egzegetyczno-teologiczna będzie musiała uwzględniać także fakt istnienia dwóch odrębnych tendencji w nazewnic-twie świętego miasta w istniejących tradycjach tekstowych.
a. Tb 1,4-8
GI GII
4 kai. o[te h;mhn evn th/| cw,ra| mou evn th/| gh/|
Israhl newte,rou mou o;ntoj pa/sa fulh.
tou/ Nefqalim tou/ patro,j mou avpe,sth avpo.
tou/ oi;kou ~Ierosolu,mwn th/j evklegei,shj avpo. pasw/n tw/n fulw/n Israhl eivj to. qu-sia,zein pa,saj ta.j fula,j kai. h`gia,sqh o` nao.j th/j kataskhnw,sewj tou/ u`yi,stou kai. wv|kodomh,qh eivj pa,saj ta.j genea.j tou/
aivw/noj 5 kai. pa/sai ai` fulai. ai` sunapo-sta/sai e;quon th/| Baal th/| dama,lei kai.
o` oi=koj Nefqalim tou/ patro,j mou
6 kai. evgw. mo,noj evporeuo,mhn pleona,kij eivj ~Ieroso,luma evn tai/j e`ortai/j kaqw.j ge,graptai panti. tw/| Israhl evn prosta,g-mati aivwni,w| ta.j avparca.j kai. ta.j deka,-taj tw/n genhma,twn kai. ta.j prwtokouri,aj e;cwn
7 kai. evdi,doun auvta.j toi/j i`ereu/sin toi/j ui`oi/j Aarwn pro.j to. qusiasth,rion pa,ntwn tw/n genhma,twn th.n deka,thn evdi,doun toi/j ui`oi/j
4 kai. o[te h;mhn evn th/| cw,ra| mou evn gh/|
Israhl kai. o[te h;mhn ne,oj pa/sa h` fulh.
Nefqalim tou/ patro,j mou avpe,sthsan avpo.
tou/ oi;kou Dauid tou/ patro,j mou kai. avpo.
VIerousalh.m po,lewj th/j evklegei,shj evk pasw/n fulw/n Israhl eivj to. qusia,zein pa,saij fulai/j Israhl kai. h`gia,sqh o` nao.j th/j kataskhnw,sewj tou/ qeou/ kai. wv|kodo-mh,qh evn auvth/| eivj pa,saj ta.j genea.j tou/
aivw/noj 5 pa,ntej oi` avdelfoi, mou kai. o` oi=koj Nefqalim tou/ patro,j mou evqusi,azon evkei/noi tw/| mo,scw| o]n evpoi,hsen Ierobeam o` basileu.j Israhl evn Dan evpi. pa,ntwn ovre,wn th/j Galilai,aj 6 kavgw. monw,tatoj evporeuo,mhn polla,kij eivj ~Ieroso,luma12 evn tai/j e`ortai/j kaqw.j ge,graptai evn panti.
Israhl evn prosta,gmati aivwni,w| ta.j avpar-ca.j kai. ta. prwtogenh,mata kai. ta.j deka,-taj tw/n kthnw/n kai. ta.j prwtokouri,aj tw/n proba,twn e;cwn avpe,trecon eivj ~Ieroso,luma
7 kai. evdi,doun auvta. toi/j i`ereu/sin toi/j ui`oi/j Aarwn pro.j to. qusiasth,rion kai.
th.n deka,thn tou/ si,tou kai. tou/ oi;nou kai.
evlai,ou kai. r`ow/n kai. tw/n su,kwn kai. tw/n ––––––––––
10 Tak klasyfikuje gatunek księgi C.A. MOORE, Tobit, s. 21.
11 Dokładna delimitacja badanych perykop nie jest konieczna z uwagi na to, że polem badawczym niniejszego studium są frazy zawierające w sobie nazwę Jerozolimy i ich najbliższy kontekst.
12 Autorka najnowszego komentarza w języku niemieckim w ogóle nie zauważa różnicy onoma-stycznej w tekście GII, z którego korzysta; zob. H. SCHÜNGEL-STRAUMANN,Tobit, s. 57. Podobnie czyni H. GROSS,Tobit. Judith [NEB], Würzburg: Echter, 1987.
Leui toi/j qerapeu,ousin evn VIerousalh.m
kai. th.n deute,ran deka,thn avpepratizo,mhn kai. evporeuo,mhn kai. evdapa,nwn auvta. evn
~Ierosolu,moij kaqV e[kaston evniauto,n 8 kai.
th.n tri,thn evdi,doun oi-j kaqh,kei
kaqw.j evnetei,lato Debbwra h` mh,thr tou/
patro,j mou dio,ti ovrfano.j katelei,fqhn u`po. tou/ patro,j mou
loipw/n avkrodru,wn toi/j ui`oi/j Leui toi/j qerapeu,ousin evn VIerousalh.m kai. th.n deka,-thn th.n deute,ran avpedeka,tizon avrguri,w|
tw/n e]x evtw/n kai. evporeuo,mhn kai. evdapa,-nwn auvta. evn VIerousalh.m kaqV e[kaston evniauto,n 8 kai. evdi,doun auvta. toi/j ovrfa-noi/j kai. tai/j ch,raij kai. proshlu,toij toi/j proskeime,noij toi/j ui`oi/j Israhl eivse,feron kai. evdi,doun auvtoi/j evn tw/|
tri,tw| e;tei kai. hvsqi,omen auvta. kata. to.
pro,stagma to. prostetagme,non peri. auvtw/n evn tw/| no,mw| Mwsh/ kai. kata. ta.j evntola,j a]j evnetei,lato Debbwra h` mh,thr Ananihl tou/ patro.j h`mw/n o[ti ovrfano.n kate,lipe,n miasta wybranego spośród wszystkich plemion Izraela do składania ofiar przez wszystkie plemiona. I poświęcony został przybytek pobytu Najwyższego, ustano-wionypo wszystkie pokolenia, na zawsze.
5A wszystkie plemiona, które popełniły odstępstwo, składałyofiary Baalowi, jałów-ce; także domNeftalego ojca mego.
6A ja sam udawałem sięwielekroć do Jero-zolimy na święta,jak to zostało przepisane Izraelowi w wieczystym dekrecie, biorąc pierwociny, dziesięcinę z płodówi pierwsze runo.
7 I dawałem je przy ołtarzu kapłanom, synom Aarona, a dziesięcinę ze wszystkich płodów dawałem synom Lewiego służącym w Jeruzalem.
Drugą dziesięcinę spieniężałem, wyrusza-łem i opłacawyrusza-łem je w Jerozolimie w każde z tych lat. 8 A trzecią dawałem komu należy,
4 Gdy byłem w moim kraju, w ziemi Izraela, kiedy byłem młody, całe plemię Neftalego, ojca mego, odstąpiło od domu Dawida ojca mego i od Jeruzalem, miasta wybranego ze wszystkich plemion Izraela do składania ofiar przez wszystkie plemiona Izraela. I po-święcony został przybytek pobytu Boga, usta-nowiony po wszystkie pokolenia, na zawsze.
5Wszyscy bracia moi i domNeftalego ojca mego składał ofiaryowemu cielcowi, któ-rego zrobiłJeroboam król Izraela w Dan, [oraz]na wszystkich górach Galilei.6A ja sam tylko udawałemsię wiele razy do Jero-zolimy naświęta, jak to zostało przepisane Izraelowi w wieczystym dekrecie. Biorąc pierwociny, pierworodne,dziesięcinę z bydła i pierwsze runoowiec, spieszyłem do Jero-zolimy.7 I dawałem je przy ołtarzu kapła-nom, synom Aarona, a dziesięcinę ze zboża, wina, oliwy granatów, fig i pozostałych owo-ców – synom Lewiego służącym w Jeru-zalem. Drugą dziesięcinę uiszczałem sre-brem z sześciu lat; wyruszałem i opłacałem ––––––––––
13 Teksty polskiego tłumaczenia obydwu wersji tekstowych pochodzą z komentarza M. Wojcie-chowskiego, Księga Tobiasza czyli Tobita, s. 149-181. Drobne odstępstwa tam, gdzie okazało się to konieczne, zostały opatrzone odpowiednimi przypisami.
jak przykazywała Debora, matka ojca mego, ponieważ sierotą zostałem pozosta-wiony przez ojca mego.
je w Jeruzalem w każde z tych lat. 8 A da-wałem je sierotom, wdowom i przybyszom, którzy przyłączyli się do synów Izraela;
przynosiłem i dawałem im trzeciego roku i jedliśmy je zgodnie z nakazem, tak jak jest nakazane co do nich w prawie Mojżesza i zgodnie z przykazaniami, jakie dawała De-bora, matka Hananiela ojca naszego, gdyż sierotą mnie zostawił ojciec mój i umarł.
Przedstawiony powyżej fragment należy do wprowadzenia księgi i opisuje czasy młodości Tobita, który, pochodząc z pokolenia Neftalego, boleśnie odczu-wał schizmę religijną swoich pobratymców. Opowiadanie sformułowane w pier-wszej osobie przenosi odpowiedzialność za treść wyznań Tobita na bohatera księgi, co nie dziwi zważywszy na rozbieżność czasową wydarzeń opisywanych przez Tobita14. Czasownik avfi,sthmi (odpaść, odejść, wycofać się) użyty jest w obu wersjach tekstowych w w. 4 i służy podkreśleniu wyjątkowej postawy Tobita, która zdecydowanie kontrastuje z zachowaniem religijnej społeczności pokolenia Neftalego. Podczas gdy oni odpadli 15, on podtrzymywał swoją więź z wybranym przez Boga miastem i świątynią, regularnie chodząc (poreu,omai)16 do Jerozolimy. Składał tam pierwociny, dziesięciny i praktykował czyny miło-sierdzia17. W GII Narrator zwiększa kontrast między Tobitem a członkami poko-leń północnych przez dodanie drugiego czasownika – avpotre,cw. Bohater księgi nie tylko stawiał się w wyznaczonych momentach roku w jerozolimskim sanktu-arium, ale za każdym razem spieszył tam (por. Wj 22,29) z wielkim zaangażo-waniem, w czym wyraża się jego wielka determinacja i głębokie przywiązanie do miasta i świątyni18.
––––––––––
14 C.A. Moore (Tobit, s. 105) zwraca uwagę, że Tobit uczestnicząc we wszystkich wydarze-niach, o których opowiada, musiałby mieć ponad dwieście lat (922-721); por. Tb 14,2, gdzie mówi się o stu dwunastu latach.
15 Na temat historycznych uwarunkowań i nieścisłości w relacji autora Księgi Tobita zob.
M. WOJCIECHOWSKI, Księga Tobiasza czyli Tobita, s. 57. Z punktu widzenia narracji tekstu oraz dydaktycznego charakteru księgi, są one tutaj nieistotne.
16 Forma czasownikowa w imperfectum: evporeuo,mhn w sposób oczywisty sugeruje wielokrotność czynności.
17 J. Fitzmyer (Tobit, New York: de Gruyter, 2003, s. 169) zwraca uwagę, że praktyka Tobita wykracza dalece poza nakazy Prawa i pasuje dobrze do znacznie późniejszych pouczeń obecnych w Księdze Syracha (29,8-13). Więcej na temat związków między Tb i Syr oraz między Tb i litera-turą apokaliptyczną zob. J.J. COLLINS, «The Judaism of the Book of Tobit», w: The book of Tobit:
text, tradition, theology. Papers of the first international conference on the Deuteronomical books, Pápa, Hungary, 20-21 may 2004, red. G.G. Xeravits, J. Zsengellér, Leiden: Boston, 2005, s. 23-40.
18 C.A. Moore (Tobit, s. 108) interpretuje frazę z w. 6 (kagw. monw,tatoj) jako redakcyjny zabieg upodobnienia Tobita do proroka Eliasza (por. 1 Krl 19,9-10).
W badanej perykopie kodeks
a
wspomina z nazwy o mieście pięciokrotnie, przy czym trzykrotnie korzysta z formy semickiej VIerousalh,m, a dwukrotnie z hellenistycznej ~Ieroso,luma. Wersja skrócona GI zawiera cztery przypadki użycia nazwy miasta, ale aż trzy z nich to hellenistyczne ~Ieroso,luma, a tylko jeden raz forma jest semicka. Najłatwiejszym wyjaśnieniem tego rodzaju zjawiska byłby wniosek o przypadkowości użycia nazwy, względnie jej zróżnicowaniu z powodów ściśle estetyczno-literackich. Nie jest to jednak wyjaśnienie zadowa-lające, ponieważ w dalszej części księgi każda z wersji tekstowych posiada swoją tendencję onomastyczną. GII trzyma się zasadniczo semickiego VIerousa-lh,m (10 przypadków na 12). Natomiast GI preferuje hellenistyczne ~Ieroso,luma (7 na 10 przypadków). Co więcej, skrócona tradycja tekstowa odnotowuje uży-cie semickiej nazwy nie tylko we wstępnej części księgi (1,7a), ale również w końcowej (13,17). Niczego nie rozwiązuje także odwołanie się do ewentual-nych źródeł skompilowaewentual-nych wewnątrz księgi19, ponieważ różnorodność użycia nazw można zaobserwować w ramach pojedynczych zwartych perykop. Nieza-leżnie zaś od wszelkich sugestii w ramach badań Traditionsgeschichte, będą one zawsze wysoce hipotetyczne. Tymczasem czytelnik ma do dyspozycji teksty w ich ostatecznym kształcie, dlatego należy wyjaśnić zjawisko użycia dwóch odrębnych nazw.GII wprowadza temat miasta od nazwy semickiej VIerousalh,m (w. 4), nato-miast GI wybiera lekcję alternatywną. W tym miejscu obydwie tradycje tekstowe są do siebie frazeologicznie podobne tylko w najbardziej ogólnym sensie, ponie-waż w obu przypadkach mówi się o odstąpieniu pokolenia Neftalego. Opis rze-czywistości, od której odstąpiło północne plemię, jest już różny. Według wersji skróconej Neftalijczycy wyrzekają się domu Jerozolimy (o`oi=koj ~Ierosolu,mwn) wybranej spośród wszystkich pokoleń Izraela. Kodeks
a
zawiera znacznie bardziej rozbudowaną lekcję, w której wspomina się króla Dawida jako ojca i samo miasto Jeruzalem. Trudno ocenić, czy rozszerzony komentarz w tekście pierwotnym kazał tłumaczowi zachować semicką nazwę, czy też może tłumacz GI, który dokonywał wyraźnych skrótów, uznał, że nie ma potrzeby rozwijać kwestii związków miasta z Dawidem. Faktem jest jednak, że VIerousalh,m zostało użyte w lekcji, gdzie więź miasta z samymi początkami monarchii izraelskiej została wyraźnie podkreślona.––––––––––
19 Jest bardzo prawdopodobne, że końcowa część księgi ulegała wyraźnym przeobrażeniom redak-cyjnym, zgodnie z sugestią wielu autorów podejmujących studia nad Księgą Tobiasza, por. M. WOJ
19 Jest bardzo prawdopodobne, że końcowa część księgi ulegała wyraźnym przeobrażeniom redak-cyjnym, zgodnie z sugestią wielu autorów podejmujących studia nad Księgą Tobiasza, por. M. WOJ