Drugą księgą należącą do zbioru LXX, gdzie występują obydwie nazwy świętego miasta jest 3 Ezd. Występowanie form semickiej i hellenistycznej nie podlega w niej aż tak dużemu zróżnicowaniu jak w przypadku Tb, ale i ta księga pozwala na poczynienie kilku interesujących obserwacji.
A. Wprowadzenie i kontekst historyczno-literacki
W biblistyce światowej przygotowano i opublikowano w ostatnich dekadach wiele istotnych opracowań poświęconych 3 Ezd. Krytyczne wydanie greckiego Ezdrasza w ramach projektu w Göttingen35 oraz szereg komentarzy i studiów poświęconych tej księdze36 stanowi znaczący i cenny dorobek. Z uwagi na wy-raźne pokrewieństwo tematyczne i tekstowe 3 Ezd z kanonicznymi księgami BH Ezd-Ne, uczeni starają się ustalić wzajemne zależności tych tekstów oraz wła-ściwą chronologię. Większość znawców przedmiotu opowiada się za integral-nością Greckiego Ezdrasza. Ich zdaniem 3 Ezd nie jest fragmentem jakiegoś większego dzieła, lecz zamkniętą i przemyślaną narracją. Zaś u podstaw dzisiej-––––––––––
35 Esdrae liber 1, red. R. Hanhart, Göttingen: Vandenhoeck–Ruprecht, 1974. Warto jeszcze wspo-mnieć o pożytecznym narzędziu porównawczym: T. MURAOKA, A Greek-Hebrew (Aramaic) Index to 1 Esdras, Atlanta: Scholars Press, 1984.
36 J. MYERS, I and II Esdras [AB 42], Garden City–New York: Doubleday 1974; R.J. COGGINS, M.A. KNIBB, The First and Second Books of Esdras, Cambridge: University Press, 1979; T.C. ES
-KENAZI, «The chronicler and the composition of 1 Esdras», CBQ 48,1:1986, s. 39-61; A.E. GARDNER,
«The purpose and date of 1 Esdras», JJS 37,1:1986, s.18-27; A. VAN DER KOOIJ, «Zur Frage des Anfangs des 1. Esrabuches», ZAW 103,2:1991, s. 239-252; M. CARRES, «Esdras Septante», RHPR 74,1:1994, s. 13-42; D. BÖHLER, Die heilige Stadt in Esdras a und Esra-Nehemia: zwei Konzeptio-nen der Wiederherstellung Israels, [OBO 158], Freiburg: Universitätsverlag 1997; A. SCHENKER,
«La Relation d’Esdras A au texte masorétique d’Esdras-Néhémie», w: Tradition of the Text: Studies offered to Dominique Barthélemy in Celebration of His 70th Brithday [OBO 109], red. S. Pisano, G.J. Norton, Fribourg: Universitätsverlag; Göttingen: Vandenhoeck–Ruprecht 1991, s. 218-249;
Z. TALSHIR, First Esdras: from origin to translation [SBLSCS 47], Atlanta: Scholars Press 1997;
Z. TALSHIR,D. TALSHIR, 1 Esdras: a text critical commentary: the story of the three youths (1 Esdras 3–4), Atlanta: Scholars Press 2001; Z. TALSHIR, 1Esdras. A Text Critical Commentary [SBLSCS 50], Atlanta: SBL 2001; D. BÖHLER, «On the Relation between Textual and Literary Criticism. The two Recensions of the Book of Ezra: Ezra-Neh (MT) and 1 Esdras (LXX)», w: The Earliest Text of the Hebrew Bible: The Relationship Between the Masoretic Text and the Hebrew Base of the Septu-agint Reconsidered [SCS 52], red. A. Schenker, Leiden: Brill 2003, s. 35-50. Na rynku polskim pojawiło się bardzo cenne, chociaż skrótowe opracowanie M. Wojciechowskiego («Trzecia Księga Ezdrasza. Wariant kanonicznej tradycji o judaizmie po powrocie z Babilonii», w: tenże, Apokryfy z Biblii greckiej [RSB 8], Warszawa: Vocatio 2001, s. 201-288), zawierające zarówno przekład 3 Ezd, obszerną bibliografię, jak i krótkie wprowadzenie do księgi. Zwięzłe wprowadzenie do 3 Ezd znajduje się także w Międzynarodowym komentarzu do Pisma Świętego, red. W.R. Farmer (red. wyd. pol. W. Chrostowski), Warszawa: Vocatio, 2000; zob. H. PAPROCKI, «Trzecia Księga Ezdrasza, zwana w Septuagincie Drugą Księgą Ezdrasza», w: tamże, s. 1081-1084.
szego greckiego tekstu leży hebrajski oryginał zgodny z MT z licznymi wstaw-kami w języku aramejskim, podobnymi do fragmentu z 2 Krn 35-36, Ezd-Ne 837. Tłumacz hebrajsko-aramejskiego tekstu wykazał się dobrą znajomością greki i przełożył go, zachowując właściwą grece stylistykę i składnię.
D. Böhler38, podobnie jak wielu jego poprzedników39, stoi na stanowisku, że 3 Ezd jest pierwotna w stosunku do Ezd-Ne. W swoim niesłychanie drobiazgo-wym studium wykazał, że między 3 Ezd a kanoniczną Ezd istnieje zasadnicza zbieżność tekstowa. Jednak autor Księgi Ezdrasza (MT) w swojej narracji syste-matycznie pomija wątki dotyczące odbudowy Jerozolimy, opisując jedynie dzia-łania na rzecz odbudowy świątyni. Nie chodzi tu o jakieś pojedyncze przypadki, lecz o stałą tendencję redakcyjną. Zdaniem niemieckiego jezuity z Frankfurtu nad Menem, działania redakcyjne autora Ezd wynikają ze świadomości, że w drugiej części dzieła (Ne) wątek ten miał być wyczerpująco omówiony.
Grecka Księga Ezdrasza stara się obydwa tematy Ezd-Ne traktować integralnie.
Dlatego odbudowa miasta ma miejsce równolegle do odbudowy świątyni, a nawet ją wyprzedza.
Oryginalna narracja 3 Ezd na temat odbudowy przebiega następująco. Re-staurację świątyni zaczyna Szeszbassar jeszcze za panowania Cyrusa (3 Ezd 2,10-17). Za Artakserksesa, w wyniku interwencji namiestników z Samarii, bu-dowa zostaje jednak wstrzymana (3 Ezd 2,26-30). Niedokończone dzieło Szesz-bassara doprowadza do szczęśliwego końca dopiero Zorobabel w czasach pano-wania Dariusza (3 Ezd 4,43–7,15). Ta sekwencja zdaje się jednak nie dotyczyć miasta, którego odbudowa trwa już od jakiegoś czasu (3 Ezd 2,17n). Ponieważ narracja tekstu greckiego nie sugeruje oczekiwania na Nehemiasza mającego dokonać odbudowy murów i miasta, autor w zasadzie nie wyjaśnia czytelnikom, w jaki sposób doszło do restauracji Jerozolimy.
––––––––––
37 Z. Talshir (First Esdras: from origin to translation, s. 1-109; Z. Talshir, D. Talshir, 1 Esdras.
The Text critical Commentary, s. IX) uważa, że powodem powstania greckiego Ezdrasza jest umie-szczenie epizodu o trzech strażnikach króla Dariusza (3 Ezdr 3-4) w kontekście powrotu wygnań-ców znanego z MT. Natomiast, D. Böhler (Die heilige Stadt, s. 141n) twierdzi, że 3 Ezd i Ezd-Ne są niezależnymi opowiadaniami o odbudowie miasta i świątyni. Do 3 Ezd późniejszy redaktor do-łączył opowiadanie o trzech strażnikach królewskich.
38 Zob. D. BÖHLER, Die heilige Stadt, s. 118n.
39 Por. E. NESTLE, Marginalien und Materialen die dem Epiphanius zugeschriebenen Vitae Pro-phetarum, Tübingen 1893, s. 23-29; W. RUDOLPH, Esra und Nehemia samt 3. Esra [HAT I 20], Tübingen: Mohr–Siebeck 1949, s. XV. Za starszą księgę 3 Ezd uważają m.in. S. MOWINCKEL, Studien zu dem Buche Ezra-Nehemiah I: Die Listen, Oslo: Universitetsforlaget 1964, s. 8n;
R. HANHART, Text und Textgeschichte des Buches 1. Esrabuches [MSU 12], Göttingen: Vanden-hoeck–Ruprecht 1974, s. 18.
W konsekwencji D. Böhler utrzymuje, iż to Ezd-Ne stanowi recenzję wcześ-niejszej tradycji reprezentowanej przez 3 Ezd40. Porównanie obydwu opracowań pozwala na odkrycie pewnych redakcyjnych założeń autorów. W dziele kroni-karskim mocny akcent redaktora spoczywa na trzeciej części dzieła (Ne), gdzie wyjaśniają się ostatecznie okoliczności odbudowy Jerozolimy. Działania Ezdra-sza i NehemiaEzdra-sza są przygotowaniem do ustanowienia legalnej społeczności reli-gijnej, która wspiera się na kulcie świątynnym i na Prawie41, ale domaga się również określonej społecznej struktury. Kronikarz usiłuje zatem zbudować swego rodzaju eklezjologię judaizmu42.
Trzecia Księga Ezdrasza, zwana również Ezdraszem Greckim należy do lite-ratury, którą współcześnie nazywa się teologią historii lub literaturą historyczno--dydaktyczną. Podobieństwa tekstowe z dziełem kronikarskim skłaniają uczonych do opowiedzenia się za charakterem teologicznym. Natomiast opowiadanie o trzech strażnikach Dariusza (3 Ezd 3–4) każe postrzegać 3 Ezd analogicznie do takich ksiąg jak Tb, Jdt, Est czy Rt.
B. Wątek narracyjny 3 Ezd ze świętym miastem w tle
VEsdra,j a opowiada o czasach powrotu wygnańców oraz o odbudowie Jero-zolimy i świątyni. Nic więc dziwnego, że nazwa miasta pojawia się w księdze wielokrotnie. Szczególnie istotny jest jednak fakt, iż 3 Ezd należy do tych ksiąg w zbiorze LXX, w których pojawia się zarówno forma semicka VIerousalh,m, jak i grecka ~Ieroso,luma. Pierwsza z nich, VIerousalh,m (66 x), ma wyraźną przewagę nad drugą – ~Ieroso,luma (5 x). Dysproporcja jest oczywista, ale nie usprawiedli-wia wyjaśnień odwołujących się do przypadkowości lub odrębnych źródeł43.
Struktura księgi jest stosunkowo prosta44, a nazwy miasta rozkładają się w niej następująco:
––––––––––
40 Zob. D. BÖHLER, Die heilige Stadt..., s. 397n.
41 Por. B.S. CHILDS, Introduction to the Old Testament as a Scripture, Philadelphia: Fortress 1979, s. 636n.
42 Zob. D. BÖHLER, Die heilige Stadt..., s. 399.
43 Argument na temat ewentualnych własnych źródeł autora 3 Ezd nie ma żadnego zastosowania, ponieważ fragmenty, w których występuje hellenistyczna wersja nazwy Jerozolimy pokrywają się z tradycjami tekstowymi BH (2 Krn i Ezd – zob. analizę poniżej). Musi zatem istnieć inny powód użycia ~Ierosolu,ma w miejsce semickiego VIerousalh,m.
44 Z. Talshir (A Text Critical Commentary, s. V-VII) dzieli księgę na mniejsze sekcje, ale ogólna struktura jest podobna:
1 Esd 1 (2 Chr 35-36): From Josiah to the last king of Judah 1 Esd 2:1-14 (Ezr 1): Cyrus’ edict
1 Esd 2:15-25 (Ezr 4:6-24): Complaint to Artaxerxes 1 Esd 3–4: The story of the three youths
1 Esd 5:1-6: Link between the story and the context 1 Esd 5:7-45 (Ezr 2:1-70) List of returnees
I. Monarchia w Judzie od Jozjasza do przesiedlenia babilońskiego 3 Ezd 1,1-55: VIerousalh,m (9 x), ~Ieroso,luma (2 x)45
II. Początek odbudowy świątyni – era panowania perskiego od Cyrusa do Artakserksesa 3 Ezd 2,1-25: VIerousalh,m (11 x), ~Ieroso,luma (1 x) III. Opowiadanie o królewskich strażnikach
3 Ezd 3,1–4,63: VIerousalh,m (8 x), ~Ieroso,luma (0 x)
IV. Powrót repatriantów pod wodzą Zorobabela i odbudowa świątyni 3 Ezd 5,1–7,15: VIerousalh,m (21 x), ~Ieroso,luma (0 x)46
V. Powrót i działania reformatorskie Ezdrasza za Artakserksesa 3 Ezd 8,1–9,55: VIerousalh,m (18 x), ~Ieroso,luma (2 x)
Powyższe zestawienie wykazuje, że hebraizująca nazwa VIerousalh,m pojawia się regularnie we wszystkich partiach księgi. Natomiast forma hellenistyczna
~Ieroso,luma ogranicza się do trzech przypadków w pierwszych dwóch częściach (3 Ezd 1,47.52; 2,14) oraz dwóch innych w ostatniej części księgi (3 Ezd 8,5.6).
Liczba tekstów, które zachowały semicką formę nazwy miasta jest zbyt liczna, by omawiać je indywidualnie. Z drugiej strony bardzo wiele miejsc jej występowa-nia da się sprowadzić do wielokrotnie powtarzających się fraz, które w identycz-nej formie są przytaczane przez autora księgi. Dlatego bez szczegółowego od-woływania się do najbliższego kontekstu zostaną one omówione kolektywnie.
Nieliczne przypadki z formą hellenistyczną wymagają dokładniejszego zbada-nia. Dlatego zostaną one omówione wraz z najbliższym kontekstem w celu odkrycia przyczyny zastosowania przez autora odmiennej nazwy od generalnie używanej.
C. Frazeologia 3 Ezd związana ze świętym miastem
Tematyka świętego miasta jest jednym z głównych wątków 3 Ezd. Stąd uży-cia semickiej formy nazwy obejmują różnorodne spojrzenia na rolę duchowego centrum judaizmu. Większość z nich dotyczy semickiej formy nazwy miasta.
––––––––––
1 Esd 5:46-70 (Ezr 3:1–4:5): Construction of altar, foundantion of temple and suspension of building
1 Esd 6-7 (Ezr 5–6): Construction of temple 1 Esd 8–9 (Ezr 7–10; Neh 8): The Ezra story
45 J. Myers (I and II Esdras, s. xiii) dzieli 3 Ezd 1 na dwie sekcje, wyróżniając okres panowania Jozjasza i czasy ostatnich królów Judy. Natomiast 3 Ezd 2 jest w jego komentarzu rozdzielony na początki imperium perskiego za Cyrusa (2,1-14) i korespondencję królewską za Artaksersesa (2,15-25).
46 J. Myers (tamże) wyróżnia w tej części jeszcze jedną sekcję, którą nazywa przygotowaniami do powrotu z niewoli (5,1-70).
a. Święte miasto VIerousalh,m
Grecka Księga Ezdrasza zawiera szereg kontekstów użycia semickiej nazwy VIerousalh,m. Z racji oczywistych święte miasto jest traktowane przez autora przede wszystkim jako miejsce kultu, a nawet utożsamiane z sanktuarium (3 Ezd 1,1.19;
2,2-7.14.26; 4,43-47.55.63; 5,45.54n; 6,2.8.17-25.29.32; 8,10.15-17.25.58; 9,3.5.37).
Fakt istnienia w Jeruzalem domu Boga każe autorowi 3 Ezd zabiegać o odbudo-wę miasta. Odniesienie do świątyni nie jest jednak jedynym sposobem patrzenia na miasto. Autor Ezd powołuje się na wcześniejsze, królewskie czasy, kiedy to Dawidowa dynastia rządziła Judeą (3 Ezd 1,29.33.35.37.42.44). Obok elementu monarchicznego akcentuje się także społeczność miasta z warstwą starszych (3 Ezd 1,19; 2,5; 5,8.44n.54). Narrator zdaje się również posługiwać semicką formą nazwy w kategoriach geograficznych, chociaż i tym tekstom towarzyszy wyraźny aspekt teologiczny poprzez powiązanie miasta z kwestią odbudowy sanktuarium lub podkreślenie, że podróż do Jeruzalem stanowi część zbawczego planu Boga (3 Ezd 2,3; 5,2.8; 8,10; 9,5).
a) VIerousalh,m miejscem kultu
Narracja 3 Ezd zaczyna się od opisu święta Paschy, które król Jozjasz cele-bruje w Jeruzalem w asyście kapłanów i lewitów. Dwa pierwsze wersety księgi uświadamiają czytelnikowi, iż dla autora 3 Ezd świętować Paschę w Jeruzalem oznacza czynić to w świątyni Pana (evn tw/| i`erw/| tou/ kuri,ou). Czasownik a;gw z w. 1, odnoszący się do celebracji paschalnej, znajduje się bowiem w bezpośred-nim związku z imiesłowem czasu przeszłego od i[sthmi, który rozpoczyna w. 2.
Kontekst został zredagowany niezwykle uroczyście, gdyż wspomina się dwukrot-nie zarówno Salomona, jak i Dawida (w. 3n), a krótko potem rówdwukrot-nież samego Mojżesza – przekaziciela przykazań Pańskich (w. 6). Uroczystości zdaniem narratora były tak niezwykłe, że paraleli historycznej należało szukać w czasach przedmonarchicznych (w. 18).
b) Świątynia w VIerousalh,m
Bardzo często nazwy miasta używa się w bezpośrednim powiązaniu ze świą-tynią, przy czym określenia samej świątyni mogą być różne: dom w Jeruzalem (oi=koj evn VIerousalh,m – 2,2; 6,25 [2x!]; 8,25); dom [poświęcony] Panu w Jeru-zalem (oi=koj tw/| kuri,w| o` evn VIerousalh,m – 2,5; por. 6,19.21.23.32); świątynia, która jest w Jeruzalem (to. i`ero.n to. evn VIerousalh,m – 2,26)47; świątynia Pana, która jest w Jeruzalem (to. i`ero.n tou/ kuri,ou to. evn VIerousalh,m – 2,4; 6,2);
świątynia Boga, która jest w Jeruzalem (to. i`ero.n tou/ qeou/ to. evn VIerousalh,m – ––––––––––
47 W niektórych wypadkach tekst jest tak zredagowany, że można mówić o etymologicznej zbieżności nazwy semickiej ze świątynią: VIerou-salh,m – i`erou/ (2,26; 8,17.88).
5,43.54; 8,17); przybytek, który jest w Jeruzalem (o` nao.j o` evn VIerousalh,m – 6,18). Określenie świątyni może być nieraz bardzo uroczyste i rozbudowane:
dom Pana Izraela, który zamieszkuje48 w Jeruzalem (oi=koj tou/ kuri,ou tou/
Israhl ou-toj o` ku,rioj o` kataskhnw,saj evn VIerousalh,m – 2,3). Innym razem świątynię reprezentuje ważna jej część, np. ołtarz (to. qusiasth,rion tou/ kuri,ou auvtw/n to. evn VIerousalh,m – 8,15). Czasami można odnieść wrażenie, że miasto w tych frazach pełni niemal wyłącznie funkcję przydawki.
3 Ezd zawiera także miejsca, w których tylko pośrednio wskazuje się na więź Jeruzalem ze świątynią: Nabuchodonozor zabrał święte naczynia z Jeruzalem (ta. i`era. skeu,h tou/ kuri,ou a] meth,gagen Naboucodonosor evx VIerousalh,m – 2,7;
por. 6,17; 8,59). Kontekst świątynny jest jednak i w tym wypadku bardzo jasny.
Identyczny przypadek zachodzi w 4,44 (ta. skeu,h ta. lhmfqe,nta evx VIerousalh,m) i w 4,57 (pa,nta ta. skeu,h [...] evxapostei/lai eivj VIerousalh,m). Szczególnym tekstem, w którym aluzja do świątyni jest stosunkowo mało widoczna jest 4,58 (ai;rw to. pro,swpon eivj to.n ouvrano.n evnanti,on VIerousalh,m). Modlitwa do Króla Niebios z twarzą zwróconą ku Jeruzalem nasuwa jednak skojarzenia z żydow-skim sanktuarium. W pierwszej części księgi prawie wszystkie wyrażenia mó-wiące o świątyni powiązane są z czasownikiem budowy: oivkodome,w, qemelio,w.
g) Miasto VIerousalh,m, które należy odbudować
Pierwszy z wymienionych wyżej czasowników odbudowy stosuje się niekie-dy do samego miasta: król Dariusz obiecał odbudować Jeruzalem (h` euvch, h]n hu;xw oivkodomh/sai th.n VIerousalh,m – 4,43); Zorobabel udaje się z innymi, by od-budować Jeruzalem (avnabai,nontaj oivkodomh/sai th.n VIerousalh,m – 4,47); ściąga się drewno cedrowe z Libanu na odbudowę miasta (metafe,rein xu,la ke,drina avpo. tou/ Liba,nou eivj VIerousalh,m kai. o[pwj oivkodomh,swsin metV auvtou/ th.n po,lin – 4,48).
Restauracja może dotyczyć jednoczesnej odbudowy Jeruzalem i świątyni (evpitelesqh/| o` oi=koj kai. VIerousalh.m oivkodomhqh/nai – 4,55); (oivkodomh/sai VIerousalh.m kai. to. i`ero,n ou- wvnoma,sqh to. o;noma auvtou/ evpV auvtw/| – 4,63) i za łaską Boga nawet pogańscy królowie mogą zrozumieć potrzebę odbudowy Syjonu i całego kraju wraz ze stolicą (evgei/rai th.n e;rhmon Siwn dou/nai h`mi/n stere,wma evn th/| Ioudai,a| kai. VIerousalh,m – 8,78).
d) VIerousalh,m miastem królewskim
Autor 3 Ezd kilkakrotnie powraca do myśli o mieście jako o siedzibie królów.
Pierwszy przypadek takiego użycia dotyczy Jozjasza, którego, śmiertelnie rannego, ––––––––––
48 Warto zwrócić uwagę na grecki czasownik kataskhno,w, będący wyraźną aluzją do hebrajskiego terminu określającego Bożą obecność – š ekinâ.
słudzy przywożą (avpokaqi,sthmi) do Jeruzalem, gdzie zostaje pochowany (1,29).
Grób króla jest jednocześnie grobem przodków (ta,foj patriko,j) – echo hebraj-skiej formuły z 2 Krn 35,24: Beqibrôt ´ábötäyw. Jest to wyraźna aluzja do króle-wskiej funkcji miasta.
Paralelne do 2 Krn są także typowe formuły panowania: królować w Judzie i w Jeruzalem (basileu,w evn Iouda kai. VIerousalh,m – 1,33 [2x]49; 1,37); być królem w Judzie i w Jeruzalem (basile,uj th/j Ioudai,aj kai. VIerousalh,m – 1,35. 44).
Nawet, gdy relacja dotyczy niechętnego Żydom listu namiestników Samarii, wspomnienie potężnych i zatwardziałych królów uzupełnione jest odniesieniem do Jeruzalem (basilei/j ivscuroi. kai. sklhroi. h=san evn VIerousalh,m – 2,22).
e) Mieszkańcy VIerousalh,m
Fraza odnosząca się do mieszkańców Jeruzalem pojawia się kilka razy w 3 Ezd.
Mówi się o znalezionych mieszkającymi w Jeruzalem (oi` eu`reqe,ntej evn th/| kat-oikh,sei auvtw/n evn VIerousalh,m – 1,19); o tych, co mieszkają w Jeruzalem (oi` katoikou,ntoi evn th/| Ioudai,a| kai. VIerousalh,m – 2,12); albo też przedstawia się poszczególne grupy wiekowe (avpo. VIerousalh.m o;cloj polu.j sfo,dra a;ndrej kai. gunai/kej kai. neani,ai – 8,88). Niekiedy autor podkreśla obecność kast zwią-zanych z kultem świątynnym (katw|ki,sqhsan oi` i`erei/j kai. oi` Leui/tai kai. oi` evk tou/ laou/ evn VIerousalh,m – 5,45). Zdarza się, że mieszkańcy są określani poprzez wyraźne odniesienie do przesiedlenia babilońskiego (oi` parageno,menoi evk th/j aivcmalwsi,aj eivj VIerousalh,m – 5,54) lub nazywa się ich po prostu Żydami, którzy zamieszkali w Jeruzalem (oi` VIoudai,oi oi` evn th/| VIoudai,a| kai. VIerousalh,m – 6,1).
Narrator wyróżnił starszyznę żydowską (oi` presbu,teroi tw/n Ioudai,wn evn VIerousalh,m – 6,8) i samych kapłanów (oi` i`erei/j oi` evn VIerousalh,m – 6,29).
Incydentalnie określa mieszkańców w sposób wyjątkowo uroczysty (oi` fula,rcoi oi` i`ere,oi kai. oi` Leui,tai kai. oi` h`goume,noi tw/n patriw/n tou/ Israhl evn VIerou-salh,m – 8,58). Innym razem, zamiast odnieść się bezpośrednio do mieszkańców, korzysta z metonimii (o[lh h` Ioudai,a kai. VIerousalh,m – 9,3).
h) VIerousalh,m jako cel podróży lub punkt wyjścia
VEsdra,j a zawiera także kilka przypadków, gdzie nazwa miasta zdaje się funkcjonować przede wszystkim w sensie geograficznym, a w każdym razie wy-stępuje w otoczeniu czasowników związanych z przemieszczaniem się: avna-bai,nw, e;rcomai, avnazeu,gnumi.
Cyrus zezwala wygnańcom udać się do Jeruzalem (avnaba.j eivj th.n VIerousa-lh,m – 2,3). Warto jednak zwrócić uwagę na szczególny kontekst tego fragmentu, ––––––––––
49 Zdarza się, że formuła królowania ogranicza się tylko do Jeruzalem, a Juda zostaje pominięta (por 1,33b.37 itd.).
ponieważ podróż ma jasno określony cel, będący realizacją Bożych zamiarów – odbudowanie świątyni50. Także Artakserkses pozwala Ezdraszowi na powrót z repatriantami do świętego miasta (evgw. kri,naj [...] sumporeu,esqai, soi eivj VIe-rousalh,m – 8,10). Podobnie rzecz ma się w 2,14, gdzie wspomina się o Żydach przybyłych, by odbudować świątynię (evlqo,ntej eivj VIerousalh.m [...] kai. [...]
oivkodomou/sin), lub gdzie narrator opowiada o kapłanach, lewitach i innych Izrae-litach osiedlających się w Jeruzalem i okolicy (evn VIerousalh,m kai. evn th/| cw,ra| – 9,37).
Pewne wątpliwości może budzić tekst w 2,25, ponieważ tam w podróż udają się wrodzy Żydom Samarytanie. Ale i w tym wypadku istnieje ścisły związek między podróżą a odbudową świątyni (h;rxanto kwlu,ein tou.j oivkodomou/ntaj;
por. 6,8). To samo dotyczy podróży połączonej z misją odbudowy miasta: pójść, by odbudować Jeruzalem (avnabai,nontaj oivkodomh/sai th.n VIerousalh,m – 4,44), czy też odwołania się do historycznego faktu podróży w kontekście odbudowy świątyni (evn tw/| evlqei/n eivj th.n Ioudai,an kai. VIerousalh,m – 5,55). Misja może dotyczyć zaprowadzenia w kraju porządku według Prawa (evpiske,ywntai ta.
kata. th.n Ioudai,an kai. VIerousalh.m avkolou,qwj w-| e;cei evn tw/| no,mw| tou/ kuri,ou – 8,12); przekazania darów i kosztowności (avpenegkei/n dw/ra [...] kai. pa/n crusi,on kai. avrgu,rion – 8,13), albo po prostu przyjścia na zgromadzenie liturgiczne (sunacqh/nai eivj VIerousalh,m – 9,3.5).
Niekiedy powiązanie z misją jest stosunkowo wąskie, ponieważ wspomina się jedynie o atmosferze liturgicznej radości podczas uroczystej podróży (metV eivrh,nhj kai. meta. mousikw/n tumpa,nwn kai. auvlw/n – 5,2). Podobnie w 5,8, gdzie mowa jest o zakończeniu wyprawy w Jeruzalem i Judzie (evpe,streyan eivj VIerou-salh,m). Autor może także podkreślić, że podróż do Jeruzalem odbywa się pod przemożną opieką samego Pana (kata. th.n krataia.n cei/ra tou/ kuri,ou – 8,60).
Wszystkie powyższe przypadki ukazują bardzo wyraźną tendencję do wiąza-nia świętego miasta ze świątynią, odbudową i kultem, a także z odległymi trady-cjami monarchicznymi. Można stwierdzić, że w takiej redakcyjnej tendencji nie ma nic szczególnego, ponieważ wspomniane wyżej tematy stanowią główny obszar zainteresowań autora księgi. Poza tym cała kanoniczna tradycja BH stoi za użyciem semickiej nazwy miasta. VEsdra,j a stał się jednak przedmiotem badań w niniejszym opracowaniu przede wszystkim ze względu na nieliczne przypadki użycia odmiennej hellenistycznej nazwy. Ocena redakcyjnej tendencji greckiego tłumacza będzie zatem w pełni możliwa dopiero po omówieniu nielicz-nych zastosowań onomastycznielicz-nych o hellenistycznym zabarwieniu.
––––––––––
50 Zob. też niżej, s. 108-110.
b. ~Ieroso,luma – centrum kultu i przedmiot kary
Wszystkie przypadki użycia hellenistycznej wersji nazwy miasta znajdują się w kontekście niemal identycznym lub bardzo zbliżonym do odpowiednich frag-mentów 2 Krn i Ezd (MT), gdzie tłumacz LXX konsekwentnie stosuje semicką nazwę VIerousalh,m. Dlatego dokładne zbadanie przyczyn użycia nazwy helleni-stycznej wymaga nie tylko analizy właściwych tekstów 3 Ezd, ale również ze-stawienia synoptycznego z tekstami paralelnymi w greckim tłumaczeniu ksiąg kanonicznych BH.
a) Miasto nieczyste i ukarane
Rozdział pierwszy greckiego Ezdrasza zawiera dwa przypadki użycia nazwy hellenistycznej (1,47.52). Obydwa wersety należą do tej samej jednostki literac-kiej, w której narrator opowiada ostatnie akordy tragedii państwa judzkiego tar-ganego przez zewnętrzne wpływy dwóch wielkich imperiów na starożytnym Bliskim Wschodzie. Nie jest łatwo wyznaczyć początek badanego fragmentu, ponieważ przesuwające się postacie królów są ze sobą ściśle narracyjnie powią-zane. Monotonna parataksa odsyła egzegetę aż do 1,44, gdzie wasalem Nabucho-donozora w Jerozolimie w miejsce swojego bratanka Jojakina zostaje Sedecjasz.
Jego narracyjna funkcja jest jednak stosunkowo prosta. Należy on do całego sze-regu królów judzkich, którzy czynili to, co złe w oczach Pana (w. 45), i pomnaża grzechy ludu, przyczyniając się do ostatecznej kary. Jego największym wykro-czeniem była nielojalność wobec króla babilońskiego, która wywołała zbrojną interwencję Chaldejczyków (1,51n). W tej sytuacji najlepszym rozwiązaniem wydaje się ograniczenie badanego tekstu do w. 47, gdzie hellenistyczna nazwa miasta pojawia się po raz pierwszy. Drugim krańcem perykopy jest koniec roz-działu z pominięciem uwagi narratora o przepowiedni Jeremiasza, a zatem w. 54a.
3 Ezd 1,47-54a 2 Krn 36,14-20 (LXX)
47 kai. oi` h`gou,menoi de. tou/ laou/ kai. tw/n i`ere,wn polla. hvse,bhsan kai. hvno,mhsan u`pe.r pa,saj ta.j avkaqarsi,aj pa,ntwn tw/n evqnw/n kai. evmi,anan to. i`ero.n tou/ kuri,ou
47 kai. oi` h`gou,menoi de. tou/ laou/ kai. tw/n i`ere,wn polla. hvse,bhsan kai. hvno,mhsan u`pe.r pa,saj ta.j avkaqarsi,aj pa,ntwn tw/n evqnw/n kai. evmi,anan to. i`ero.n tou/ kuri,ou