Kapitał społeczny mieszkańców

Dane na temat zamożności i poziomu życia w powiecie warto uzupełnić o analizę zasobów kapita-łu społecznego powiatu. Kapitał społeczny to „ogół norm, sieci wzajemnego zaufania, lojalności, poziomych sieci zależności w danej społeczności”12 lub, mówiąc najprościej, poziom gotowości lu-dzi do wzajemnego ufania sobie i współpracy. We współczesnych naukach społecznych oraz eko-nomii przyjmuje się, że kapitał ten ma równie wielkie znaczenie, co kapitał fi nansowy. W kontek-ście współczesnej Polski podkreśla się, że odpowiednie zasoby kapitału społecznego są niezbędne do dalszego, stabilnego rozwoju kraju po tym, jak przez pierwsze dekady po transformacji Polacy intensywnie inwestowali w samych siebie – a zwłaszcza w swoje wykształcenie. Do kluczowych mierników poziomu kapitału społecznego należy poziom zaufania do innych ludzi, zainteresowa-nia życiem danej społeczności oraz aktywności w organizacjach pozarządowych. Czy mieszkań-cy Tarnobrzega skłonni są do ufania innym ludziom? Czy interesują się lokalnymi sprawami? Czy współdziałają ze sobą na rzecz dobra wspólnego w organizacjach pozarządowych?

Z problematyką kapitału społecznego wiąże się też uczestnictwo w kulturze. Generalnie przyj-muje się, że większa skłonność do udziału w działaniach i wydarzeniach zbiorowych, takich jak koncerty, festyny, praktyki religijne itp., przyczynia się do budowania więzi społecznych i wzrostu poziomu zaufania. Jak często mieszkańcy powiatu biorą udział w różnego rodzaju aktywności kulturalnej?

Pod wieloma względ ami Tarnobrzeg charakteryzuje się niskimi wskaźnikami kapitału

spo-łecznego, nawet na tle ogólnego, niskiego poziomu kapitału społecznego Polski. O niskim

pozio-mie zaufania społecznego w Tarnobrzegu świadczą następujące dane:

91% dorosłych mieszkańców miasta uważa, że w relacjach z innymi ludźmi zalecana jest ostrożność (tak samo uważa 74% wszystkich Polaków)13;

73% badanych uważa, że w relacjach pomiędzy mieszkańcami przeważa nieufność, ostroż-ność i interes prywatny;

59% uważa, że większości ludzi nie można ufać;

83% uznaje, że każdy jest sam odpowiedzialny za swój dobrobyt;

Osoby młodsze częściej niż starsze deklarowały nieufność wobec ludzi; kluczowym czynnikiem był jednak poziom wykształcenia: im było ono wyższe, tym wyższy poziom deklarowanego za-ufania w stosunku do innych ludzi. Podobną prawidłowość (choć mniej wyraźnie) zaobserwo-wano w odniesieniu do pytania o ocenę stanu relacji społecznych w mieście: osoby lepiej wy-kształcone częściej deklarowały, że w powiecie przeważa poczucie solidarności i dbałość o dobro wspólne. Co ciekawe, w obu wypadkach osoby z wykształceniem inżynierskim i licencjackim były skłonne do równie pesymistycznych ocen na temat zaufania, co osoby o najniższym poziomie wykształcenia.

Warto zwrócić uwagę na wzajemne powiązania przyczynowo-skutkowe pomiędzy ustalonymi powyżej faktami: znaczna większość ankietowanych mieszkańców deklaruje nieufność wobec in-nych ludzi; nieufność ta zniechęca ich do aktywnego włączania się w działania zbiorowe (np. za pośrednictwem organizacji pozarządowych); bierność i nieufność z kolei budują w oczach miesz-kańców obraz społeczności, w której dominuje brak zaufania i konieczność polegania na samym sobie. Trudno o wspólne przedsięwzięcia w społeczności, w której brakuje wiary w celowość tego typu działań; w Tarnobrzegu aż 83% mieszkańców cechuje silny indywidualizm – uważają oni, że każdy sam powinien zabiegać o swój dobrobyt.

Łącznie 77% ankietowanych mieszkańców deklarowało, że interesują ich lokalne wydarzenia, w tym 14% była nimi bardzo zainteresowana. Osoby obojętne to tylko jedna piąta badanych. Duże

zainteresowanie lokalnymi sprawami wyraźnie częściej deklarowały osoby starsze oraz dobrze

wykształcone. Brak zainteresowania życiem społeczności lokalnej był szczególnie powszechny wśród osób z wykształceniem podstawowym: zadeklarowało go 38% z nich (por. rysunek 19). W tym kontekście warto przypomnieć, że poziom wykształcenia mieszkańców Tarnobrzega od lat systematycznie rośnie. Obecnie prawie połowa (48%) mieszkańców posiada wykształcenie zawodowe (25% mieszkańców to absolwenci ZSZ), 23% średnie (tytuł technika), natomiast 24% stanowią mieszkańcy z wykształceniem wyższym. Można oczekiwać, że dalsza poprawa pod tym względem przełoży się na większą aktywność mieszkańców w sferze publicznej. Wyniki badań w tym zakresie znajdują potwierdzenie w relatywnie wysokiej – na tle kraju – frekwencji wybor-czej w mieście. Przykładowo w wyborach samorządowych w roku 2010 udział wzięło 48% upraw-nionych mieszkańców Tarnobrzega, podczas gdy przeciętnie w kraju odsetek ten wyniósł 43%.

Działalność w lokalnej organizacji społecznej lub pozarządowej zadeklarowało 9%

mieszkań-ców. Najczęściej były to osoby między 40 a 44 rokiem życia (angażowało się 14% z nich), a także najstarsi respondenci – powyżej 65 roku życia (12%). Niepokojący jest fakt, iż tak niewielki odsetek najmłodszych mieszkańców podejmuje tego typu działalność – jedynie 4–6% badanych w wieku od 20 do 34 lat zadeklarowało działalność w takiej organizacji. Świadczy to o tym, iż młodzi nie chcą aktywnie włączyć się w pracę na rzecz lokalnej społeczności, zaś swoje miejsce widzą gdzieś indziej. Średnio w kraju osoby bierne – w sensie braku zaangażowania w działalność pozarządo-wą – to 72% ogółu14; trzeba jednak mocno podkreślić, że ankietowanych pytano nie o przynależność do jakiejkolwiek organizacji pozarządowej, lecz takiej, która podejmuje działania przede wszyst-kim na terenie danego miasta lub na terenie sąsiednich gmin/miast. Najczęściej wskazywane

Ry sunek 19. Stopień zainteresowania tym, co się dzieje w mieście, a poziom wykształcenia

Źródło: Badanie gospodarstw domowych, kwestionariusz dorosłej ludności, N=680. Trudno powiedzieć W ogóle się tym nie interesuję

Raczej się tym nie interesuję

Raczej się tym interesuję Bardzo się tym interesuję

100% 80% 60% 40% 0% 20% 70% 13% ^{15% 1%} 71% 13% 29% 16% 16% 23% 15% 10% 64% 56% 70% 32% 51% 17% 13% 1% 3% 2% 6% 71% 10% 74% 7% ^17% 5% 8% 4% 17% 2% 2% 5% Magisterskie Inżynier/licencjat Policealne/pomaturalne Średnie ogólnokształcące

Średnie zawodowe uzyskane w liceum profi lowanym Średnie zawodowe uzyskane w technikum

Zasadnicze zawodowe

Ukończone gimnazjum

Podstawowe

obszary działalności tych organizacji to edukacja (37%) oraz działalność charytatywna (32%). Do-datkowo porównanie z innymi uwzględnionymi w badaniu powiatami pokazuje, że poziom tak rozumianego uczestnictwa był w Tarnobrzegu wyższy niż przeciętnie: przykładowo dwukrotnie wyższy niż w Świnoujściu i czterokrotnie wyższy niż w Poznaniu.

Mieszkańcy są dość silnie przywiązani do swego miejsca zamieszkania: tylko jedna piąta z nich mieszka w Tarnobrzegu krócej niż 24 lata i są to, rzecz jasna, głównie ludzie młodzi. Wśród naj-starszych mieszkańców najliczniejszą kategorię (42%) stanowią tacy, którzy mieszkają na tere-nie miasta 50 lat lub więcej. O relatywtere-nie dużym stopniu zakorzetere-nienia świadczy także fakt, iż rodzice 60% ankietowanych urodzili się na terenie miasta lub w okolicznych miejscowościach. Z drugiej strony stopień zakorzenienia nie jest w Tarnobrzegu wyższy niż w tych spośród objętych badaniem powiatów, które znajdują się na tzw. Ziemiach Odzyskanych. W trzech pozostałych badanych miastach na prawach powiatu ciągłość pokoleniowa była wyższa niż w Tarnobrzegu. W ciągu najbliższych 5 lat aż 8% badanych zamierza zmienić miejsce zamieszkania: jest to licz-ba dwukrotnie większa niż średnia dla miast na prawach powiatu uwzględnionych w licz-badaniu. Jednakże wśród najmłodszych respondentów – osób pomiędzy 20 a 24 rokiem życia – aż jedna

piąta planuje wyjazd z miasta, zaś 41% tego nie wyklucza (wybierając odpowiedź „trudno

po-wiedzieć”). Także wśród nieco starszych respondentów – do 34 roku życia – co siódmy lub co szó-sty deklaruje chęć wyprowadzki. Dane te to sygnał alarmowy dla władz miasta, a także – istotny czynnik dla osób odpowiedzialnych za politykę oświatową. To właśnie osoby w tym wieku zakła-dają rodziny i posiazakła-dają dzieci. Wyjazd dużej ich liczby miałby dramatyczny wpływ na szkolnictwo w powiecie. Paradoksalnie natomiast badania wskazują, że inwestowanie w poziom wykształce-nia mieszkańców może przynosić niezamierzone skutki negatywne, im bowiem wyższy poziom wykształcenia, tym większa gotowość do opuszczenia miasta. Po części wynika to zapewne z fak-tu, iż absolwenci szkół średnich zmuszeni są niejednokrotnie do wyjazdu do większych ośrodków miejskich, by kontynuować studia na uniwersytecie. Niemal wszystkie osoby z wykształceniem podstawowym zadeklarowały, że nie planują wyjazdu. Wskaźnikiem lokalnego patriotyzmu jest także płacenie podatków na terenie miejscowości. 17% badanych mieszkańców nie odprowadza podatków do kasy miasta, zaś jedna czwarta nie płaci tu podatków lokalnych (np. podatku od nieruchomości czy podatku rolnego).

Istotnym czynnikiem, na który wskazują przeprowadzane wśród przedstawicieli samorządów badania jakościowe, wpływającym na zasoby kapitału społecznego w powiecie, jest zjawisko rozdzielania rodzin w związku z wyjazdami rodziców do pracy za granicą. Wyjazdy rodziców za granicę i pozostawianie dzieci pod opieką innych członków rodziny (tzw. eurosieroctwo) powo-dują utrudniony kontakt z prawnymi opiekunami ucznia. Uniemożliwia to sensowną współpracę i utrudnia rozwiązywanie problemów wychowawczych w szkołach.

Co ciekawe, radni byli jeszcze większymi pesymistami niż mieszkańcy, jeśli chodzi o stan relacji społecznych w powiecie: wszyscy z wyjątkiem jednego uznali, że w mieście przeważa nieufność, ostrożność i interes prywatny. W każdym z pozostałych powiatów miejskich objętych badaniem radni byli skłonni do większego optymizmu w ocenie relacji w swoim powiecie. Z drugiej stro-ny 13 na 21 radstro-nych zgodziło się ze stwierdzeniem, że większości ludzi można ufać. Pod tym względem radni wyraźnie odstawali od większości mieszkańców. Pogląd ten znajdował także wy-raz w ich zaangażowaniu w pracę organizacji pozarządowych. W Tarnobrzegu był on najwyższy wśród badanych powiatów: aż 17 na 21 radnych działało w jakiejś lokalnej organizacji pozarzą-dowej. Radni byli też dość silnie związani ze swoją miejscowością: 7 z 21 radnych mieszkało na terenie powiatu do 30 lat; dalszych siedmiu – od 31 do 40 lat, czterech – od 41 do 50, zaś trzech – ponad 50 lat. Czas ten jest oczywiście skorelowany z wiekiem badanych.

Kolejnym miernikiem poziomu kapitału społecznego jest częstotliwość udziału w różnego

rodzaju imprezach i przedsięwzięciach zbiorowych: zarówno w roli aktywnego uczestnika,

jak i biernego widza. Aktywność kulturalno-rozrywkowa mieszkańców Tarnobrzega okazała się jednak nieduża. Aż 59% badanych mieszkańców ani razu nie było w kinie w roku poprzedza-jącym badanie. W tym okresie 59% ani razu nie uczestniczyło też w koncercie ani w imprezach sportowych. Najrzadziej respondenci korzystali z oferty muzeów i teatrów. Prawdopodobnie ich poziom uczestnictwa w kulturze wyznacza obecność na organizowanych lokalnie imprezach publicznych, festynach oraz wydarzeniach religijnych, deklarowaną przez większość badanych, natomiast potrzebę rozrywki zaspokajają, biorąc udział w wydarzeniach towarzyskich o charak-terze prywatnym. Niski poziom uczestnictwa w życiu publicznym nie jest raczej wynikiem słabej dostępności oferty, ponieważ większość mieszkańców dostępność wydarzeń kulturalnych, spor-towych itp. ocenia raczej dobrze.

Jeśli chodzi o życie społeczne, głównym wyróżnikiem Tarnobrzega na tle innych badanych po-wiatów, a także na tle całego kraju, jest wysoki poziom religijności. Aż 60% badanych deklaruje, iż uczestniczy w praktykach religijnych przynajmniej raz w tygodniu; łącznie trzy czwarte bada-nych praktykuje regularnie (przynajmniej raz w miesiącu). Kwestia ta ma istotne znaczenie o tyle, że – jak pokazują m.in. badania CBOS – wśród osób praktykujących regularnie znacznie bardziej rozpowszechnione jest przekonanie o tym, że „ludzie, działając wspólnie z innymi, mogą pomóc potrzebującym lub rozwiązać niektóre problemy swojego środowiska, osiedla, wsi lub miasta”15. Innymi słowy, wysoki poziom religijności jest jednym z ważnych aspektów kapitału społecznego. Relatywnie wysoki poziom zaangażowania w działalność lokalnych organizacji może być tego efektem. Z drugiej strony jednak nie widać, aby wysoki poziom religijności mieszkańców Tarno-brzega oraz uczestnictwa w praktykach przekładały się na wyższy poziom zaufania do ludzi oraz pozytywne oceny stanu relacji społecznych w powiecie. Z badania wynika, że osoby, które

de-lub bardzo rzadko w takich praktykach uczestniczą, nieznacznie częściej twierdziły również, że w relacjach na terenie ich miasta przeważa nieufność, ostrożność i interes prywatny.

W dobie Internetu istotnym aspektem uczestnictwa w życiu społecznym staje się dostęp do In-ternetu oraz związana z nim umiejętność korzystania z komputera. „Odcięcie od sieci” kończy się szeregiem problemów – utrudnionym dostępem do informacji (np. o ofertach pracy), różnego rodzaju usług (np. bankowych) itp. – do tego stopnia, że mówi się czasem o „wykluczeniu cyfro-wym”. W jakim stopniu, jeśli w ogóle, dotyka ono mieszkańców Tarnobrzega?

Trzy czwarte badanych (74%) posiadała w domu dostęp do Internetu. Wynik ten utrzymuje się powyżej średniej dla kraju (ok. 60%). Niemal połowa ponadto posiadała komputer stacjonarnyw domu, a 56% komputer przenośny. Sposób wykorzystania tego dostępu wskazuje jednak na

niedostateczne kompetencje użytkowników: 75% badanych w ogóle nie korzysta z Internetu

w pracy zawodowej (jest to najwyższy wskaźnik wśród badanych powiatów), ponad 62% nie robi zakupów przez Internet, zaś 58% nie obsługuje swego konta bankowego online. Tak jak w całej Polsce, wskaźniki te będą jednak w najbliższym czasie ulegać dynamicznym przemianom. Przy-kładowo, o ile tylko jedna trzecia najmłodszych respondentów nigdy nie robi zakupów online, odsetek ten wyniósł 95% wśród respondentów najstarszych. To samo dotyczy obsługi konta ban-kowego przez Internet.

Podsumowując, zasoby kapitału społecznego w powiecie pozostawiają wiele do życzenia.

Wprawdzie poziom zaangażowania mieszkańców oraz radnych w lokalną działalność pozarzą-dową jest wyższy niż w wielu innych badanych powiatach, jednak zdaniem obu kategorii re-spondentów w mieście dominuje nieufność. Jest to ustalenie dość zaskakujące, na ogół bowiem wysoki poziom zaangażowania w aktywność pozarządową sprzyja wyższemu poczuciu spraw-czości mieszkańców, a także korzystnie wpływa na poziom wzajemnego zaufania mieszkańców do siebie nawzajem. Oznacza to, że więzi solidarności społecznej tylko częściowo są w stanie zrekompensować obiektywne trudności ekonomiczne. Niewątpliwie źródłem wielu problemów jest trudna sytuacja na rynku pracy. W dalszej części opracowania należy więc rozważyć, w jakim stopniu działalność oświatowo-edukacyjna aktualnie przyczynia się – lub może się przyczynić – do zmiany tej sytuacji.