Raport dla powiatu
m. Tarnobrzeg
Badanie
ekonomicznych
uwarunkowań
celów i kierunków
alokacji nakładów
na edukację
realizowanych
przez podmioty
publiczne
i prywatne
w Polsce
(BECKER)
Cezary Trutkowski (red.)
Redakcja: Cezary Trutkowski
Recenzenci:
dr inż. Witold Pycior
Autorzy:
pod redakcją Cezarego Trutkowskiego z Zespołu Ekonomii Edukacji IBE Edyta Makowska-Belta i Julita Pieńkosz
wraz z zespołem merytorycznym Millward Brown S.A. i PBS Sp. z o.o.
Rozdział 4 „Podsumowanie” – Cezary Trutkowski, Zespół Ekonomii Edukacji, IBE
Rozdział 5.2.1 „Wyniki edukacyjne uczniów w powiecie sokólskim” – Jędrzej Stasiowski, Zespół Ekonomii Edukacji IBE na podstawie materiałów przygotowanych przez zespół EWD i PWE Instytutu Badań Edukacyjnych
Konsultacje merytoryczne: Małgorzata Kłobuszewska
Redakcja językowa: Hanna Śmierzyńska
© Copyright by: Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa, grudzień 2014
Wzór cytowania:
Trutkowski C. (red.), Publiczne i prywatne nakłady na edukację w Tarnobrzegu. Raport zbiorczy z badania BECKER opracowany przez Zespół Ekonomii Edukacji IBE
oraz zespół merytoryczny Millward Brown i PBS, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2014.
Wydawca:
Instytut Badań Edukacyjnych ul. Górczewska 8
01-180 Warszawa tel. 22 24 17 100 www.ibe.edu.pl
Publikacja opracowana w ramach projektu systemowego: Badanie jakości i efektywności edukacji oraz instytucjonalizacja zaplecza badawczego, współfi nansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, realizowanego przez Instytut Badań Edukacyjnych.
Raport przygotowany przez zespół autorski konsorcjum fi rm Millward Brown S.A. i PBS Sp. z o.o. pod redakcją merytoryczną Zespołu Ekonomii Edukacji IBE w ra-mach projektu systemowego Badanie jakości i efektywności edukacji oraz instytu-cjonalizacja zaplecza badawczego, współfi nansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, realizowanego przez Instytut Badań Edukacyjnych.
Spis treści
1. Streszczenie ... 7
2. Abstract ... 13
3. Opis badania BECKER ... 18
3.1. Koncepcja i cele badania ... 18
3.2. Metodologia badania ... 20
4. Podsumowanie ... 23
5. Charakterystyka powiatu m. Tarnobrzeg ... 29
5.1. Charakterystyka powiatu i najważniejszych problemów lokalnych ... 29
5.2. Charakterystyka systemu edukacji, w tym zasobów i nakładów na edukację oraz efektów edukacyjnych ... 39
5.3. Otoczenie systemu edukacji ... 56
5.4. Podsumowanie ... 57
6. Samorząd ... 59
6.1. Ocena życia w powiecie – problemy i atuty powiatu ... 59
6.2. Kapitał społeczny mieszkańców ... 63
6.3. Polityka samorządowa ... 68
6.4. Stan lokalnej oświaty i polityka edukacyjna JST ... 75
7. Szkoła ... 108
7.1. Cele i misja szkoły oraz oczekiwania i aspiracje ... 108
7.2. Charakterystyka zasobów kadrowych szkół i przedszkoli ... 121
7.3. Charakterystyka zasobów i nakładów materialnych ... 140
7.4. Charakterystyka zasobów i nakładów fi nansowych ... 146
8. Otoczenie ... 160
8.1. Charakterystyka działalności podmiotów otoczenia na rzecz edukacji ... 160
9. Rodzina i uczeń – zasoby, aspiracje i działania gospodarstwa domowego w sferze edukacji ... 186
9.1. Obowiązki i oczekiwania wobec rodziny w kontekście edukacji ... 186
9.2. Rodziny z Tarnobrzega – zasobność gospodarstw, charakterystyka dzieci i rodziców ... 189
9.3. Motywacje i aspiracje rodziców i dziecka dotyczące edukacji ... 217
9.4. Nakłady edukacyjne gospodarstw domowych ... 227
9.5. Efekty edukacyjne ... 248
Szczegółowy opis metodologii badania ... 261
Badane podmioty i szczegółowe cele badania ... 261
Techniki badań i liczba zrealizowanych wywiadów ... 263
Bibliografi a ... 267
Spis rysunków ... 268
1. Streszczenie
Podstawowe informacje o badaniu
W latach 2012–2014 Instytut Badań Edukacyjnych przeprowadził na terenie dziewięciu wytypo-wanych powiatów i miast na prawach powiatu badania poświęcone szeroko rozumianym nakła-dom na edukację pod nazwą Badania ekonomicznych uwarunkowań celów i kierunków alokacji nakładów na edukację realizowanych przez podmioty publiczne i prywatne w Polsce BECKER. Bada-niami objęto szereg podmiotów publicznych i prywatnych, które bezpośrednio lub pośrednio uczestniczą w kształtowaniu lokalnej polityki oświatowej, angażując się w proces kształcenia dzie-ci i młodzieży lub mogą mieć wpływ na warunki, w jakich ten proces przebiega:
Samorząd (władze lokalne szczebla gminnego, powiatowego i wojewódzkiego, radni, urzęd-nicy odpowiedzialni za oświatę)
Publiczne i niepubliczne placówki edukacyjne (dyrektorzy i nauczyciele)
Podmioty publiczne i niepubliczne wspomagające działania oświatowe (m.in. poradnie psy-chologiczno-pedagogiczne, kuratoria, CKU, CKP, placówki pozaszkolne, stowarzyszenia działa-jące na rzecz edukacji, przedsiębiorstwa zaangażowane w kształcenie zawodowe)
Ludność zamieszkująca powiat
Gospodarstwa domowe z dziećmi w wieku 3–19 lat (rodzice, dzieci w wieku 13–19 lat) Badanie BECKER skupiało się na edukacji formalnej, obejmującej kształcenie od przedszkoli do szkół ponadgimnazjalnych, dla których w większości wypadków organem prowadzącym są jed-nostki samorządu terytorialnego.
Przeprowadzone badania miały odpowiedzieć na pytania, kto i w jakim stopniu ponosi nakłady na edukację na terenie powiatu, jak to robi, jakie ma motywacje, a także, jaki wpływ wywiera na innych uczestników procesu kształcenia. Analizami objęto różnego typu nakłady – badano głów-nie nakłady fi nansowe, ale też czas poświęcony na uczegłów-nie i przygotowywagłów-nie nauczania, korzy-stanie z lokali i wyposażenia dla celów oświatowych oraz inne zasoby materialne i niematerialne wykorzystywane w procesie edukacji.
Z uwagi na złożoność badania zastosowano wiele różnorodnych jakościowych i ilościowych tech-nik zbierania danych. Korzystano także z danych zastanych.
Powiaty, w których realizowane było badanie, zostały wybrane na podstawie analizy wysokości dochodów własnych samorządów gminnych per capita oraz na podstawie wyników egzaminów gimnazjalnych. Do badania wybrano powiaty reprezentujące najbardziej skrajne cechy (zamożne i niezamożne, o wysokich i niskich wynikach edukacyjnych) oraz, jako punkt odniesienia, powiat o przeciętnym poziomie zamożności i przeciętnych wynikach. Badaniami objęto powiaty ziem-skie: giżycki, głogowski, sępoleński, sokólski, pruszkowski, a także miasta na prawach powiatu: Poznań, Siemianowice Śląskie, Świnoujście, Tarnobrzeg.
Poniższy raport prezentuje wyniki badania BECKER dla powiatu grodzkiego Tarnobrzeg. Głów-nym celem autorów była próba odpowiedzi na pytanie, co powoduje, iż powiat ten może po-chwalić się wysokimi wynikami edukacyjnymi, mimo relatywnie niskich nakładów fi nansowych przeznaczanych na edukację oraz relatywnie niskiego wsparcia dziecka przez rodziców w zakresie czynności związanych z nauką. Odpowiedzi poszukiwano poprzez analizę czynników mogących wpływać na taką sytuację. Ponadto intencją raportu jest umożliwienie Czytelnikowi przyjrzenia się sytuacji Tarnobrzega i jego mieszkańców na tle innych badanych powiatów, aby zobaczyć, co charakteryzuje i wyróżnia ten powiat.
Publikacja składa się z dwóch zasadniczych części. Pierwszą stanowi rozdział 3, w którym zawarte są ogólne informacje na temat koncepcji, celów badania i sposobu jego realizacji w Tarnobrzegu oraz rozdział 4, który podsumowuje kluczowe wyniki badania. W części drugiej – w rozdziałach od 5 do 9 – zaprezentowano szczegółowe wyniki badania.
Rozdział 5 zawiera ogólną charakterystykę miasta Tarnobrzega, opracowaną na podstawie
ogól-nodostępnych zbiorów danych, miejskich dokumentów strategicznych i innych podobnych źró-deł, stanowiąc tym samym tło oraz punkt wyjścia dla kolejnych rozdziałów, prezentujących wyniki badania BECKER.
W rozdziale 6 skoncentrowano się na pokazaniu, jakie warunki do życia zapewnia Tarnobrzeg w opinii swoich mieszkańców, miejskich radnych oraz urzędników. W sposób szczególny skupio-no się na ocenie przez poszczególne badane grupy warunków oferowanych przez miasto w za-kresie edukacji oraz na determinantach polityki oświatowej prowadzonej przez władze, w tym problematyce jej fi nansowania.
Wątek dotyczący stanu lokalnej oświaty został rozwinięty i pogłębiony w rozdziale 7, gdzie szczegółowo zanalizowano sytuację panującą w tarnobrzeskich szkołach i przedszkolach. Wizja idealnej szkoły/przedszkola opisywana przez mieszkańców miasta skonfrontowana została z ob-razem dobrej placówki defi niowanej przez nauczycieli i dyrektorów szkół. Cele i misję szkoły wy-znaczane przez kadrę pedagogiczną pokazano przez pryzmat ich faktycznej realizacji i warunków
materialnych, fi nansowych oraz kadrowych, determinujących, zdaniem dyrektorów i nauczycieli, podejmowane przez szkołę działania. Scharakteryzowano również pracującą w nich kadrę peda-gogiczną, przytaczając jej opinie na temat warunków zatrudnienia.
Diagnozowane przez dyrektorów i nauczycieli defi cyty, przy odpowiedniej organizacji i warun-kach fi nansowych, mogą być zaspokajane przez instytucje otoczenia działające na rzecz edukacji w mieście. Tej problematyce poświęcony został rozdział 8, w którym diagnozę sytuacji oparto przede wszystkim na opiniach badanych przedstawicieli różnych instytucji publicznych i niepu-blicznych, wspomagających swoją działalnością tarnobrzeskie przedszkola i szkoły.
Po omówieniu sytuacji poszczególnych instytucji zaangażowanych w działania edukacyjne na te-renie powiatu w ostatnim – 9 – rozdziale raportu autorzy powracają do adresatów tych działań, czyli do uczniów i ich rodzin, opisując sytuację gospodarstw domowych uczniów w kontekście zasobów istotnych z punktu widzenia edukacji. Poruszono także wątek motywacji i aspiracji edu-kacyjnych rodziców i dzieci, a także przedstawiono nakłady fi nansowe i czasowe, jakie gospodar-stwa domowe ponoszą na edukację. Podjęto także próbę zidentyfi kowania charakterystyk rodzin i dzieci, mających znaczenie dla osiąganych przez uczniów wyników w nauce.
Wybrane wyniki badania
Ogólna charakterystyka miasta. Tarnobrzeg to średniej wielkości miasto, którego gospodarka,
jako głównego ośrodka Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego, w latach 1957–1999 była w znacz-nej mierze oparta na górnictwie i przetwórstwie siarki. Wskutek przemian gospodarczych i zmian technologicznych nastąpiła likwidacja większości państwowych zakładów przemysłowych dzia-łających na terenie miasta. Konsekwencją upadku wielkiego przemysłu są problemy społeczne – spadek zaludnienia oraz wysokie bezrobocie, które z czasem nabrało strukturalnego charakte-ru. Skutki tych zmian są też widoczne w fi nansach samorządu miasta – od 2006 roku dochody per capita Tarnobrzega utrzymują się na niższym poziomie niż średnie dochody miast na prawach powiatu w Polsce; miasto musi również niwelować znaczny defi cyt budżetowy.
Zarówno radni, jak i mieszkańcy byli zgodni, że głównym problemem miasta pozostaje trudna sytuacja na rynku pracy, zaś priorytetem działań samorządu powinna być jej poprawa. Działania władz w tym zakresie są jednak jedną z najsłabiej ocenianych sfer pracy samorządu. Pozostałe pro-blemy w znacznej mierze mają swe źródło w kondycji lokalnej gospodarki i defi cycie miejsc pracy. Mimo szeregu trudności, związanych zwłaszcza ze stagnacją na rynku pracy, zarówno mieszkań-cy, jak i radni generalnie pozytywnie oceniają Tarnobrzeg jako miejsce zamieszkania. Stosunkowo największe niezadowolenie wiąże się z kwestiami infrastrukturalnymi – jakością wody pitnej oraz
Edukacja z perspektywy lokalnej. Na cele oświatowe w Tarnobrzegu przeznacza się relatywnie znaczne nakłady. Są one ponadprzeciętnie wysokie zarówno jeśli uwzględnimy udział procento-wy w całkowitym budżecie miasta, jak i jeśli weźmiemy pod uwagę liczby bezwzględne. Nakłady edukacji na niemal wszystkich szczeblach, w przeliczeniu na jednego ucznia, są w Tarnobrzegu wyższe zarówno niż średnia w kraju, jak i średnia dla powiatów miejskich. Oznacza to, że w oświa-tę inwestowane są znaczne środki. Strategia ta przynosi efekty w postaci ponadprzeciętnych wyników uczniów na egzaminach zewnętrznych, ale niewątpliwie stanowi duże obciążenie dla miasta. Władze samorządowe próbują realizować politykę racjonalizacji wydatków. Polityka ta jest realizowana np. poprzez proces scalania bazy lokalowej placówek, ale i przez wdrożenie centrali-zacji obsługi księgowej szkolnictwa.
Sytuacja w sektorze edukacji. Wyniki badań w Tarnobrzegu pokazują, że dyrektorzy, nauczyciele oraz rodzice różnie postrzegają wizję dobrej szkoły, a także uszeregowanie priorytetów placówek edukacyjnych. Dla dyrektorów szkół priorytetem jest bezpieczeństwo oraz rozwijanie zdolności uczniów w perspektywie kontynuowania edukacji na dalszych etapach życia. Rodzice szczególną uwagę zwracają na uczących w szkołach nauczycieli. Chcą szkół, w których stosuje się „odpo-wiednie” metody nauczania i wychowania. Kadra nauczycielska posiada perspektywę bardziej przyziemną związaną zapewne z subiektywnie odczuwanymi defi cytami w miejscu pracy. Prio-rytetowe dla tej grupy jest w edukacji dostarczenie dzieciom i młodzieży warunków do rozwoju (aspekty materialne, wyposażenie szkół) oraz wsparcie rozwoju osób tego potrzebujących (ko-nieczność indywidualizacji podejścia). Elementem łączącym wypowiedzi urzędników, rodziców i pracowników oświaty jest sposób oceniania efektów edukacji głównie w odniesieniu do wyni-ków dzieci w nauce.
Kadra nauczycielska w Tarnobrzegu jest w dużej mierze dobrze wykwalifi kowana – odnotowano znaczny udział pedagogów z najwyższym stopniem awansu. Jednocześnie oznacza to, że szkoły muszą więcej środków przeznaczać na fi nansowanie nauczycielskich wynagrodzeń, które auto-matycznie wzrastają wraz z awansem. Badani dyrektorzy szkół zwracali uwagę na trudności w po-zyskaniu nauczycieli nauczania praktycznego (zawodowego), szczególnie w zawodach, na jakie jest duże zapotrzebowanie na rynku pracy (np. specjaliści z branży odnawialnych źródeł energii, budowlanej, mechanicy samochodowi). Z kolei odnotowywano nadmiar nauczycieli kształcenia ogólnego, co przekładało się na ich warunki zatrudnienia – większość z nich musi akceptować warunki proponowane im w szkołach bez negocjacji.
Placówki działające w Tarnobrzegu doświadczają defi cytów związanych ze stanem budynków i wyposażeniem w materiały czy sprzęt potrzebny do realizacji zadań edukacyjnych. Przekazywa-ne środki publiczPrzekazywa-ne pokrywają przede wszystkim wydatki szkół na wynagrodzenia pracowników oraz bieżące funkcjonowanie. Problemy stwarza pozyskiwanie środków na prowadzenie inwestycji
infrastrukturalnych oraz doposażenie. W dużej mierze opiera się to na środkach pochodzących z Unii Europejskiej, jednakże ich poziom również jest niewystarczający.
Otoczenie sektora edukacji. W odniesieniu do każdej z istotnych funkcji szkół i przedszkoli – dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej – działalność tych placówek jest uzupełniana przez szerokie spektrum innych podmiotów. W Tarnobrzegu zwraca uwagę przede wszystkim dość dobre usieciowienie szkół zawodowych, jakie gdzie indziej (w powiatach, na terenie których nie funkcjonują duże przedsiębiorstwa) należą do podmiotów najbardziej zmarginalizowanych. Gę-sta jest także sieć relacji pomiędzy placówkami edukacyjnymi różnego typu, co nie wszędzie jest regułą. Relatywnie niewielką rolę w relacjach szkół i przedszkoli z innymi podmiotami zdają się na-tomiast odgrywać organizacje pozarządowe – chociaż podejmują one szerokie spektrum działań w obszarze edukacyjnym, raczej czynią to niezależnie, bez powiązania z placówkami edukacyj-nymi. W przypadku Tarnobrzega wśród istotnych podmiotów otoczenia sektora edukacji należy wymienić Kościół (a zwłaszcza część duchownych), który zapewnia warunki działania szerokiemu spektrum instytucji opiekuńczo-wychowawczych. Jak wskazują badania, potencjał instytucji lub organizacji otoczenia sektora edukacji zależy przede wszystkim od dostępnych środków fi nanso-wych, ale również zasobów kadrowych tych podmiotów.
Gospodarstwa domowe uczniów. W strukturze rodzin z dziećmi w wieku szkolnym i przedszkol-nym w Tarnobrzegu odnotowano zależności typowe dla większych ośrodków miejskich – zwięk-szony udział gospodarstw prowadzonych przez samotnych rodziców, a także rodzin z jednym, góra dwojgiem nieletnich dzieci. Cechą wyróżniającą gospodarstwa w Tarnobrzegu jest także dychotomia struktury wykształcenia rodziców, szczególnie matek – z jednej strony znaczący jest udział osób z wykształceniem zawodowym, z drugiej zaś z wykształceniem wyższym. Efektem tej dychotomii są również różnice w zasobności fi nansowej i materialnej gospodarstw. W porów-naniu z innymi powiatami grodzkimi lub położonymi w pobliżu większych ośrodków miejskich model pracy zawodowej w Tarnobrzegu nie jest bardzo obciążający. Większość rodziców pracuje w tych samych godzinach, wykonując typową pracę etatową (standardowy 40-godzinny i pięcio-dniowy tydzień pracy). Nie poświęcają również zbyt wiele czasu na dojazdy.
Nie znajduje to jednak przełożenia na zwiększone zaangażowanie rodziców w pomoc dzieciom w nauce. Wręcz przeciwnie, skala wsparcia dzieci w nauce w gospodarstwach domowych jest niższa niż w innych badanych powiatach. Wynik ten jest również o tyle zaskakujący, iż tarnobrze-scy rodzice prezentują jedne z najwyższych aspiracji edukacyjnych (wyższe odnotowano jedy-nie w powiecie pruszkowskim, przynależącym do aglomeracji warszawskiej). Kwestie związane z przygotowywaniem się do lekcji, sprawdzianów spoczywają przede wszystkim na samych dzie-ciach. Poświęcają one więcej czasu na te czynności, kosztem na przykład aktywności ruchowej
gólnie wobec kontynuowania nauki na studiach wyższych i zdecydowanie rzadziej są skłonne jak najszybciej się usamodzielniać.
Roczne wydatki tarnobrzeskich rodzin na cele związane z edukacją dziecka w wieku 3–19 lat są jednymi z najniższych w badanych powiatach, co związane jest z trudną sytuacją fi nansową wielu tarnobrzeskich gospodarstw. Niższe zasoby fi nansowe rodzin przekładają się m.in. na ogra-niczone możliwości uczestniczenia dzieci w zajęciach dodatkowych. Uczestnictwo w tego typu zajęciach w Tarnobrzegu kształtowało się na najniższym poziomie wśród powiatów grodzkich.
2. Abstract
About the study
In 2012–2014, the Educational Research Institute conducted a study on the broadly understood expenditures on education: Economic Determinants for Objectives and Guidelines on
Alloca-tion of Private and Public EducaAlloca-tion Spending in Poland (BECKER). The study was conducted
in pre-selected counties and county municipalities and included a number of public and private institutions which directly or indirectly participate in the process of shaping local education policy, engage in education or which may impact on the conditions under which the process progresses.
Council (local community, county and provincial authorities, councillors, education offi cials) Public and non-public schools and preschools (headmasters and teachers)
Public and non-public institutions supporting education (incl. Psychological and pedagogical counselling centres, school inspectorates/education offi ces, centres for continued and practi-cal education, non-school establishments, educational associations, enterprises involved in vocational education)
County adult population
Households with children aged 3–19 (parents and children aged 3–19)
The BECKER study focused on formal education which includes education from preschools through post-middle schools which are in most instances managed by the local government units (LGU).
The main objective of the present study was to obtain answers to the following questions: Who incurs expenses on education in the county and to what degree? What are their motivations? What impact do they have on the other participants of the education process? The analyses in-cluded various areas of education, i.e. mainly the fi nancial expenditures, but also the time de-voted to teaching preparation and teaching itself, as well as the use of educational facilities.
Considering the complexity of the study, multiple data collection techniques were adopted, includ-ing both qualitative and quantitative methods. The available secondary data were also employed.
represent the most extreme characteristics (affl uent and non-affl uent, with high and low results in education). A county with an average affl uence level and average results was also selected as a benchmark. The study included the counties of Giżycko, Głogów, Sępólno Krajeńskie, Sokółka and Pruszków, as well as the county municipalities of Poznań, Siemianowice Śląskie, Świnoujście and Tarnobrzeg.
The report below presents the fi ndings of the BECKER study for the county municipality of Tar-nobrzeg. The authors’ main objective was to answer the question why Tarnobrzeg boasts high educational results, despite the relatively low capacity of investing in educational development followed by a low level of parents’ support for children in education-related activities. The answers were sought in the analyses of factors potentially aff ecting such a status quo. Moreover, the idea behind the report is to enable its viewers to scrutinize the situation of Tarnobrzeg and its dwellers against the backdrop of the other researched counties included in the study, and at exploring what characterises them and sets them apart.
The publication comprises two primary sections. The fi rst one – chapter 3 which contains gen-eral information on the study concept and objectives, as well as on the way it was conducted in Tarnobrzeg, and chapter 4 which summarises the key fi ndings. In the other section – chapters 5–9 present the detailed fi ndings of the BECKER study.
Chapter 5 contains a general description of Tarnobrzeg city based on the available public data of
the county, the town strategic documents and other sources. This way, Chapter 5 off ers the back-ground and the starting point for the successive chapters presenting the BECKER study fi ndings.
Chapter 6 focuses on illustrating what living conditions Tarnobrzeg county provides in the
opin-ion of its dwellers, town councillors and offi cials. Particular attention was paid to the respondents’ assessment of the conditions off ered by the county in the area of education, and to the educa-tional policy determinants pursued by the authorities, including its fi nancing.
The issue of the state of local education is extensively explored in chapter 7, which provides a detailed analysis of the situation observed in Tarnobrzeg schools and preschools. The vision of an ideal school/preschool described by the city dwellers was contrasted with the image of a good educational institution defi ned by school teachers and headmasters. The school’s goals and mission set by the teaching staff was presented through how they are pursued in practice and through the available material, fi nancial and human resources which determine their perfor-mance in the opinion of headmasters and teachers. In addition, the chapter provides the profi le of the teaching staff working there, including their opinions on the employment conditions.
With appropriate organisation and fi nancial resources, the defi cits diagnosed by headmasters and teachers can be addressed by the educational institutions which operate in the town. This problem is discussed in chapter 8, where the situation diagnosis is based chiefl y on the opinions of the interviewed representatives of various public and non-public institutions which address their activities to Tarnobrzeg county municipality schools and preschools.
Having discussed the situation of individual institutions involved in educational activities in Tar-nobrzeg county, in the fi nal chapter 9 the authors revisit those to whom these activities are ad-dressed, i.e. students and their families, describing the situation of students’ households resulting from their socioeconomic status and availability of resources crucial in the education process. In addition, the chapter presents parents’ and their children’s educational motivations and aspira-tions in the context of the expenses incurred on education followed by the time investments. Identifying the characteristics of families and children was crucial in reference to the results achieved by students.
Selected study fi ndings
City description: Tarnobrzeg is a medium-sized city, whose economy was mainly based on
sul-phur mining and processing as that of the Tarnobrzeg Sulsul-phur Region in the years 1957–1999. As a result of the economic transformation and technological changes, most state-owned industrial plants operating in the city were closed down. The collapse of heavy industry triggered social problems such as a fall in population and high unemployment, which became structural in na-ture over time. The consequences of these changes are also refl ected in the city council fi nances – since 2006, Tarnobrzeg’s incomes per capita remained lower than the average incomes of county municipalities in Poland; the city also has to compensate for a sizable budget defi cit.
Both councillors and citizens agreed that the diffi cult situation on the job market remained the city’s main problem, and that its improvement should be the council’s priority. However, the au-thorities’ actions in this respect are some of the more poorly assessed spheres of the council’s performance. The other problems stem chiefl y from the condition of the local economy and the jobs defi cit. Despite a number of diffi culties connected with stagnation on the job market in par-ticular, both the citizens and the councillors generally positively assess Tarnobrzeg as a place to live. Relatively the highest discontentment concerns infrastructural issues such as drinking water quality, road surface condition and traffi c capacity.
Education from the local perspective. Relatively high expenses are allocated to education in Tar-nobrzeg. They are above-average in terms of both the percentage share in the city’s total budget
means that considerable means are invested in education. This strategy bears fruit in the form of students’ high performance in external exams, but it undoubtedly lays a heavy burden on the city. The local authorities are trying to pursue a policy of expenditure rationalisation. Among others, this policy is pursued through the process of merging local educational institutions and through centralised accounting in education.
The situation in the education sector. The study fi ndings in Tarnobrzeg show that headmasters, teachers and parents have diff erent visions of a good school, as well as a diff erent hierarchy of priorities for educational institutions. For headmasters, the priorities include ensuring safety and developing students’ abilities with continuing education at the further stages in mind. Parents pay particular attention to the teaching staff in schools. They want schools which employ “ap-propriate” education methods. Teachers’ perspective is more “down-to-earth” and probably stems from their subjectively perceived defi cits in the workplace. In this group, the priority of education is to provide children and youth with the right personal growth conditions (the material aspects, the school equipment) and to support the development of those in need (the requirement of an individual approach). What offi cials, parents and school employees have in common is the way they assess educational results mainly as regards children’s performance in learning.
In Tarnobrzeg, teachers are relatively highly qualifi ed – the city records a considerable share of pedagogues with the highest level of competence. At the same time, it means that schools have to allocate more funds for teachers’ remunerations, which automatically increase as they become promoted. The interviewed headmasters pointed at the diffi culties in hiring teachers of practical (vocational) education, especially in the case of the professions which are in high demand on the job market (e.g. specialists in renewable energy sources, contractors and mechanics). On the other hand, the city records a surplus of general education teachers, which impacts on their em-ployment terms – most of them have to accept non-negotiable terms set by the schools.
The educational institutions operating in Tarnobrzeg experience defi cits regarding the condition of buildings and the available equipment necessary for pursuing educational tasks. The allocated public funds cover mainly the schools’ expenses on employee salaries and on current operations. Acquiring funds for investments in infrastructure and additional equipment is problematic. For the most part, it involves acquiring funds from the EU, but their level is also insuffi cient.
The environment of the education sector. As regards each crucial role of schools and preschools – educational and protective – they are aided by a broad range of other institutions. In Tarno-brzeg, particular attention is paid to ensuring a good network of vocational schools, which are the most marginalised in other locations (i.e. in the counties where no major enterprises operate). There is also a dense network of relations between educational institutions of diff erent types, which is not the case everywhere. However, what seems to play a relatively small role in schools’
and preschools’ relations with other institutions are non-governmental organisations – although they engage in a broad range of educational activities, they do it independently from educational institutions. Among the crucial players in the education sector environment of Tarnobrzeg is the Church (especially some of the clergy), which provides working conditions for a large number of care and educational institutions. The study shows that the potential of the institutions or organi-sations of the education sector environment depends heavily on the available funds and on their own human resources.
Students’ households. The structure of families with children at school and preschool ages in Tarnobrzeg displays relationships which are typical of larger metropolitan areas – a higher share of households run by lone parents and families with one or maximum two minors. What also sets Tarnobrzeg’s households apart is a dual structure of parents’ and especially mothers’ education – there is a considerable share of persons with vocational education, but the number of those with higher education is also high. This dual structure results in diff erences in households’ fi nancial and material affl uence. In comparison with the other county municipalities or those located near larger metropolitan areas, the professional activity model of Tarnobrzeg is not very burdensome. Most parents have the same working hours doing typical full-time jobs (the standard of 8 hours per day 5 days per week). They do not spend too much time commuting, either.
However, this does not result in parents’ greater involvement in helping children to study. On the contrary, the scale of supporting children in their studies is lower in these households in com-parison with those of the other researched counties. What makes the result all the more surpris-ing is that the parents of Tarnobrzeg demonstrate some of the highest educational aspirations (a higher level was recorded only in Pruszków county, which belongs to Warsaw metropolitan area). For the most part, it is children alone who are responsible for doing homework and prepar-ing for tests. They spend more time doprepar-ing it at the cost of pursuprepar-ing physical activities, for instance (sports, recreation, active games). They also have exceptionally high educational aspirations, es-pecially as regards college education, and are decidedly less inclined to become independent as fast as possible.
The annual expenses of Tarnobrzeg families on educating children aged 3–19 are some of the lowest among the researched counties, which stems from a diffi cult fi nancial situation in many households. Among others, families’ lower fi nancial resources result in limited opportunities for children to participate in extracurricular activities. In Tarnobrzeg, the level of participation in this type of activities is the lowest among the researched county municipalities.
3. Opis badania BECKER
3.1. Koncepcja i cele badania
Badania ekonomicznych uwarunkowań celów i kierunków alokacji nakładów na edukację realizo-wanych przez podmioty publiczne i prywatne w Polsce BECKER1 to pierwsze w Polsce badanie
po-święcone publicznym i prywatnym nakładom na edukację i ich uwarunkowaniom w wymiarze i kontekście lokalnym. Przeprowadzone przez Instytut Badań Edukacyjnych w latach 2012–2014 badanie jest odpowiedzią na lukę informacyjną w zakresie mechanizmów, celowości i struktu-ry inwestycji w kapitał ludzki. W polu zainteresowania badaczy znalazły się podmioty publiczne i prywatne, które bezpośrednio lub pośrednio uczestniczą w procesie kształcenia lub też mogą mieć wpływ na warunki, w jakich ten proces przebiega:
Samorząd (władze lokalne szczebla gminnego, powiatowego i wojewódzkiego, radni, urzęd-nicy odpowiedzialni za oświatę)
Publiczne i niepubliczne szkoły i przedszkola (dyrektorzy i nauczyciele)
Podmioty publiczne i niepubliczne wspomagające działania oświatowe (m.in. poradnie psy-chologiczno-pedagogiczne, kuratoria, CKU, CKP, placówki pozaszkolne, stowarzyszenia działa-jące na rzecz edukacji, przedsiębiorstwa zaangażowane w kształcenie zawodowe)
Ludność zamieszkująca powiat
Gospodarstwa domowe z dziećmi w wieku 3–19 lat (rodzice, dzieci w wieku 13–19 lat) Głównym celem badania BECKER było poszerzenie obecnego stanu wiedzy na temat nakładów na edukację w Polsce oraz różnorodnych czynników decydujących o ich wysokości i przeznacze-niu. W polu zainteresowania badaczy znalazły się takie problemy i pytania badawcze, jak to, kto bezpośrednio i pośrednio ponosi nakłady na edukację uczniów; jakie ma w tym zakresie zadania i obowiązki; jakimi kieruje się preferencjami, motywacjami, oczekiwaniami i aspiracjami w kontekście edukacji; w jaki sposób podejmuje decyzje odnośnie nakładów, a także, jakie nakłady fi -nansowe i niefi -nansowe przeznacza na edukację. Ponadto dążono do zrozumienia, w jaki sposób uczestnicy procesu edukacyjnego współdziałają, jak na siebie oddziałują i jakie przynosi to rezul-taty. Wreszcie podjęto próbę ustalenia, w jakim stopniu osiągane wyniki edukacyjne są związane z nakładami.
1 Nazwa badania BECKER pochodzi od nazwiska Gary’ego Stanleya Beckera – amerykańskiego ekonomisty, laureata Na-grody Nobla, którego głównym obszarem pracy były inwestycje w kapitał ludzki oraz ekonomia rodziny. Gary Becker jako pierwszy wprowadził do ekonomii pojęcie „inwestycji w człowieka”, której głównym składnikiem są nakłady na edukację.
Unikalność badania BECKER wiąże się z bardzo szerokim zakresem zbieranych danych. Pod uwagę wzięto nakłady różnego typu i pochodzenia, nie tylko fi nansowe, ale także czasowe, lokalowe, materialne.
Przy tak postawionych celach zdecydowano się na wybór powiatu jako jednostki terytorialnej, w obrębie której powyższe uwarunkowania były badane. Do badania zostało wytypowanych dziewięć powiatów – 4 miasta na prawach powiatu oraz 5 powiatów ziemskich. Wybrano je na podstawie dwóch kryteriów: zamożności samorządów i wyników edukacyjnych uczniów z tere-nu powiatu. Zamożność samorządu została przybliżona za pomocą wysokości dochodów wła-snych samorządów gminnych danego powiatu per capita (średnia dla powiatu z lat 2006–2010). W ocenie efektów edukacyjnych uwzględniono wyniki egzaminów gimnazjalnych z części huma-nistycznej i matematyczno-przyrodniczej (średnia z lat 2008–2010). Powiaty podzielono na trzy klasy zamożności (zamożne, przeciętne, mniej zamożne), a także na trzy klasy wyników egzamina-cyjnych (wysokie, przeciętne i niskie). Następnie do badania wybrano powiaty reprezentujące naj-bardziej skrajne cechy (zamożność i wyniki egzaminacyjne) oraz jako punkt odniesienia powiat o przeciętnym poziomie zamożności i przeciętnych wynikach. Taki dobór jednostek był podyk-towany chęcią przyjrzenia się sytuacjom kwestionującym narzucającą się hipotezę, iż im wyższy poziom zamożności, tym wyższe wyniki edukacyjne. Jednym ze stawianych pytań badawczych było pytanie o to, dlaczego pomimo wysokich dochodów i nakładów na edukację w niektórych powiatach nie udaje się osiągnąć wyników wyższych od średniej, podczas gdy w innych, pomimo niskich dochodów i nakładów, wyniki są ponad średnią.
Tarnobrzeg reprezentuje w badaniu powiaty grodzkie, w których odnotowano wysokie dochody samorządu i jednocześnie uczniowie uzyskują wyższe niż przeciętnie wyniki egzaminacyjne.
Tabela 1.
Dobór powiatów do badania
ZAMOŻNOŚĆ SAMORZĄDU
WYNIKI EDUKACYJNE
Wysokie Przeciętne Niskie
Zamożne Powiat pruszkowski
m. Poznań
Powiat głogowski m. Świnoujście
Przeciętne Powiat giżycki
Mniej zamożne Powiat sokólski
m. Tarnobrzeg
Powiat sępoleński m. Siemianowice Śląskie
Niniejszy raport prezentuje sytuację Tarnobrzega i jego mieszkańców w kontekście zagadnień związanych z funkcjonowaniem sektora edukacji na tle innych powiatów. Poszukiwano cech cha-rakterystycznych, aby odpowiedzieć na pytanie o źródła ponadprzeciętnych wyników edukacyj-nych. Celem raportu była także diagnoza najważniejszych mocnych stron oraz problemów tarno-brzeskiego systemu oświaty, poznanie lokalnych uwarunkowań nakładów na edukację, modeli zarządzania i radzenia sobie w sytuacji ograniczonych zasobów fi nansowych – zarówno w przy-padku podmiotów publicznych (w skali samorządu czy placówki edukacyjnej), jak i w przyprzy-padku podmiotów prywatnych (np. w skali gospodarstwa domowego).
Należy podkreślić, iż analizy przedstawione w niniejszym raporcie z konieczności stanowią je-dynie fragment danych zebranych w trakcie realizacji badania – opisano jeje-dynie najważniejsze, najciekawsze zagadnienia.
3.2. Metodologia badania
Rysunek 1 zawiera szczegółowe informacje na temat grup objętych badaniem oraz liczby respon-dentów. Bardziej szczegółowo metodologia badania BECKER została omówiona w aneksie do ra-portu. Z uwagi na złożoność badania zastosowano wiele technik i metod zbierania danych, w tym techniki jakościowe oraz ilościowe. Korzystano także z danych zastanych. Badania terenowe reali-zowane były od kwietnia 2013 do marca 2014 roku.
Rysunek 1. Grupy objęte badaniem BECKER2,3 w Tarnobrzegu
W badaniu wykorzystano następujące techniki (na rysunku przywołane skrótami): CAPI – wy-wiad bezpośredni ze wspomaganiem komputerowym (computer-assisted personal interview); CATI – wywiad telefoniczny ze wspomaganiem komputerowym (computer-assisted telephone interview); CAWI – ankieta internetowa (computer-assisted web interview); DAR – badanie prze-biegu dnia poprzedniego (day-after recall); FGI – zogniskowany wywiad grupowy (focus group interview); IDI – indywidualny wywiad pogłębiony (in-depth interview); PAPI – wywiad bezpo-średni z kwestionariuszem papierowym (paper and pencil interview); SSI – wywiad częściowo ustrukturyzowany (semi structured interview).
2 Panelowy charakter badania ilościowego gospodarstw domowych oznacza, że te same wybrane do badania gospo-darstwa (lub jakaś ich część) udzielały odpowiedzi na różne kwestionariusze – CAPI, CATI, DAR. Dzięki temu zebrano dane kompleksowe, dotyczące różnych zagadnień i rozległego zakresu czasowego, pochodzące od tych samych go-spodarstw. Badania DAR przeprowadzono w 2 falach – tj. każde gospodarstwo wzięło w tym badaniu udział dwukrot-nie, raz opisując przebieg dnia roboczego, a raz przebieg dnia wolnego od pracy. Badania CATI z tzw. głową rodziny przeprowadzono w 4 falach – tzn. z przedstawicielami gospodarstw uczestniczących w badaniu CAPI kontaktowano
Organizacje pozarządowe • Przedstawiciele organizacji pozarządowych:
10 PAPI oraz 10 IDI Przedsiębiorstwa
• Główni koordynatorzy, organizujący i koordynujący praktyczną naukę zawodu: 10 PAPI oraz 10 IDI
Gospodarstwa domowe
Dorosła ludność powiatu
• Osoby, które ukończyły 20 lat: 680 CAPI
Gospodarstwa domowe z dziećmi w wieku 3–19 lat – PANEL
• Rodzice oraz dzieci w wieku 10+: 6 wywiadów rodzinnych
• Głowa gospodarstwa domowego: 587 CAPI oraz 587 CATI (po 4 fale badania)
• Dziecko wylosowane do badania 13–19 lat: 267 CAPI
• Rodzice oraz dziecko wylosowane do badania w wieku 3–12 lat: 162 DAR (po 2 fale) • Dziecko wylosowane do badania 13–19 lat: 134
DAR (po 2 fale) Samorządy
• Radni miasta: 21 CATI • Przedstawiciele JST: 4 IDI
• Urzędnicy Urzędu Marszałkowskiego: 4 IDI Placówki edukacyjne
Szkoły i przedszkola
• Dyrektorzy szkół i przedszkoli: 10 IDI oraz 50 CAPI • Kierownicy warsztatów szkolnych/
koordynatorzy praktycznej nauki zawodu: 2 IDI • Przedstawiciele rad rodziców: 5 FGI
Placówki pozaszkolne
• Dyrektorzy placówek: 5 SSI oraz 3 PAPI/CAWI • Kuratorzy oświaty: 1 IDI
Nauczyciele
• Nauczyciele szkolni i przedszkolni: 1 FGI • Nauczyciele szkolni: 341 CAPI
• Liderzy środowiska nauczycielskiego: 4 IDI Otoczenie sektora edukacji • Przedstawiciele jednostek otoczenia
W ramach badań z radnymi oraz dyrektorami placówek edukacyjnych planowano dotrzeć do wszystkich przedstawicieli danej grupy w powiecie (czyli objąć badaniem pełną populację). Z róż-nych względów nie wszędzie się to udało. Badanie ilościowe nauczycieli było przeprowadzone na losowej próbie nauczycieli reprezentatywnej dla danego powiatu, w szkołach, które wzięły udział w badaniu dyrektorów. W badaniach z przedstawicielami organizacji pozarządowych, przedsta-wicielami jednostek otoczenia sektora edukacji oraz z przedstaprzedsta-wicielami przedsiębiorstw zasto-sowano dobór celowy.
Badanie dorosłej ludności w wieku co najmniej 20 lat zostało zrealizowane na reprezentatywnej losowej próbie adresowej. Z kolei do badania gospodarstw domowych z dziećmi została wylo-sowana próba reprezentatywna dla dzieci w wieku 3–19 lat (próba miała charakter imienny i była dobierana z operatu PESEL) – badaniem obejmowano gospodarstwo, którego członkiem było wylosowane do próby dziecko.
Szczegółowe informacje na temat poszczególnych komponentów badania BECKER, w tym po-ruszanej tematyki, wykorzystanych technik, liczebności planowanych i zrealizowanych prób ba-dawczych w stosunku do liczebności populacji, a także słowniczek wykorzystanych w raporcie terminów, zamieszczono w aneksie do raportu.
4. Podsumowanie
4Głównym celem badań zrealizowanych w ramach projektu BECKER było pozyskanie szcze-gółowej wiedzy na temat publicznych i prywatnych nakładów na edukację w Polsce. Twór-com badania chodziło przede wszystkim o określenie czynników decydujących o skali, intensywności, rozprzestrzenieniu i rodzajach tych nakładów, lecz też o przeanalizowanie związków pomiędzy ponoszonymi nakładami a efektami edukacyjnymi.
Badanie zostało zrealizowane w 9 lokalizacjach – powiatach wybranych na podstawie kryteriów merytorycznych, wśród których znalazły się dwa rodzaje wskaźników: zamożność jednostki sa-morządowej (mierzona przeciętnymi dochodami własnymi samorządów gminnych z terenu po-wiatu per capita) oraz wyniki edukacyjne uczniów (mierzone wynikami egzaminu gimnazjalnego). Taki dobór przypadków podyktowany został chęcią rozpoznania różnorodnych wzorców kształ-towania lokalnej polityki oświatowej oraz realizacji działań przez placówki edukacyjne. W ramach badań starano się odtworzyć różne lokalne perspektywy postrzegania zadań w sektorze oświaty: począwszy od poglądów i działań reprezentantów władz lokalnych, poprzez analizę aktywności środowiska szkolnego i instytucji otoczenia, aż po poglądy, zachowania i cele edukacyjne rodzin. Tarnobrzeg znalazł się w szczególnej grupie jednostek – mniej zamożnych (w 2012 roku dochody samorządu per capita były w Tarnobrzegu niższe niż średnia dla 65 miast na prawach powiatu), za to charakteryzujących się wysokimi wynikami edukacyjnymi osiąganymi w placówkach szkol-nych. Średnie wyniki testów szóstoklasisty oraz wyniki egzaminów gimnazjalnych (w części hu-manistycznej i matematyczno-przyrodniczej) w latach 2007–2013 były istotnie wyższe od średniej ogólnopolskiej, a w przypadku wyników maturalnych również część tarnobrzeskich techników osiągała ponadprzeciętną efektywność (według wskaźników EWD). Oczywistym pytaniem, które nasuwa się w takiej sytuacji, jest to dotyczące faktycznych przyczyn tak pozytywnych rezultatów kształcenia w miejskich szkołach.
Próbując znaleźć wyjaśnienie tej zależności, po pierwsze należy zwrócić uwagę na kwestie de-cydujące o specyfi ce miasta. Tarnobrzeg doświadczył problemów związanych z likwidacją du-żych zakładów przemysłowych, w których praca dla wielu mieszkańców była niegdyś oczywistym wyborem zawodowym. Obecnie, na skutek zmienionej struktury podmiotów gospodarczych, nieoczywistość tego wyboru, a w konsekwencji niepewność dotycząca wyboru ścieżki kształce-nia stała się znacząca. Jest to prawdopodobnie jeden z bardziej zasadnych sposobów
interpre-z (niedeterminującym interpre-zawodowo) wyksinterpre-ztałceniem wyżsinterpre-zym w populacji Tarnobrinterpre-zega systema-tycznie rośnie (o 9% pomiędzy 2002 a 2011) przy systematycznym spadku, w ostatnich latach, liczby uczniów w zasadniczych szkołach zawodowych.
Warto przy tym zauważyć, że poziom bezrobocia rejestrowanego na terenie miasta (15,7% w 2012 roku) pozostaje znacząco wyższy od średniej stopy bezrobocia dla miast na prawach powiatu. Równie niekorzystne wskaźniki dotyczą liczby podmiotów gospodarczych na 10 tysię-cy mieszkańców – w 2012 roku w Tarnobrzegu było ich 1025, podczas gdy średnia dla miast na prawach powiatu wynosiła 1191). Poziom zamożności mieszkańców Tarnobrzega pozostaje przy tym niższy od średniej dla miast na prawach powiatu (przeciętna płaca w Tarnobrzegu w 2012 roku wynosiła 82% średniej krajowej), co świadczyć może o dość niskiej stopie życiowej (zgodnie z deklaracjami jedynie w 15,7% gospodarstw domowych możliwe są wydatki wykraczające poza standardowe koszty codziennego utrzymania).
Po drugie, warto zwrócić uwagę na sposób kształtowania i realizacji samorządowej polityki oświa-towej. W roku 2012 aż 42% całkowitych wydatków bieżących tarnobrzeskiego samorządu stano-wiły wydatki na funkcjonowanie oświaty (przekraczały one kwotę części oświatowej subwencji ogólnej o niemal 40%), a tym samym stanowiły najbardziej znaczące źródło kosztów dla lokalnego budżetu. Warto zauważyć, że skala wydatków na cele oświatowe w Tarnobrzegu jest ponadprze-ciętnie wysoka – najwyższa spośród wszystkich badanych w BECKER powiatów miejskich, a jedy-nie jedy-nieco niższa niż w powiecie głogowskim i giżyckim. Nie oznacza to, że szkoły jedy-nie odczuwają problemów natury fi nansowej. Zgodnie z deklaracjami dyrektorów poszczególnych placówek, o ile nie ma zasadniczych problemów z fi nansowaniem realizacji podstawowych programów na-uczania, o tyle w jedynie ok. jednej trzeciej placówek funduszy wystarcza na fi nansowanie zajęć ponadobowiązkowych z uczniami wybitnie uzdolnionymi czy realizację zajęć o charakterze in-nowacyjnym. Największe problemy fi nansowe dotykają jednak szkół prowadzących praktyczną naukę zawodu – w tych placówkach szczególną, acz kosztowną potrzebą jest realizacja zajęć praktycznych i praktyk, zarówno w obrębie szkół, jak i poza nimi.
Opinie radnych na temat znaczenia oświaty w lokalnej polityce samorządowej nie były jedno-znaczne. Na podstawie zrealizowanych wywiadów można jednak uznać, że zajmuje ona jedno z czołowych miejsc na liście przyjmowanych priorytetów (choćby ze względu na koszty, które ge-neruje). Warto przy tym podkreślić, że radni dalecy byli od entuzjazmu wobec odpowiedzialności za zadania oświatowe – aż 19 na 21 radnych uważało bowiem, że w obecnych warunkach oświata powinna być zadaniem rządowym zleconym administracji samorządowej wraz z przeznaczeniem na ten cel odpowiedniej rządowej dotacji. Opinie takie pozostają w zgodzie z postawami bardzo wielu samorządowców we wszystkich uczestniczących w projekcie BECKER powiatach, traktują-cych subwencję oświatową jako niewystarczającą dotację, nieadekwatną w stosunku do wzrostu ogółu kosztów edukacji i narzuconej wysokości płac nauczycieli.
Sytuację sektora oświaty w Tarnobrzegu, oprócz znaczących wydatków publicznych, charaktery-zują stosunkowo rozbudowana sieć placówek oraz malejąca liczba uczniów przy jednocześnie wyższych niż średnie dla całego kraju wartościach współczynników uprzedszkolnienia i skola-ryzacji. Szczególnie ten pierwszy element stanowi pole kontrowersji i ścierania się różnych racji. W ostatnich latach odnotowano bowiem na terenie miasta zwiększenie liczby placówek edu-kacyjnych przy jednoczesnym spadku liczby uczniów do nich uczęszczających (co w zakresie trendów demografi cznych odpowiada zjawiskom obserwowanym w skali kraju). Spowodowało to zwiększenie obciążeń dla lokalnego budżetu oraz wzrost konkurencji pomiędzy placówka-mi walczącyplacówka-mi o utrzymanie zatrudnienia, czy wręcz o zapewnienie własnej egzystencji. Wśród radnych brakuje jednak większości skłonnej zaakceptować działania zmierzające do racjonalizacji sieci szkół.
Przedstawiciele władz samorządowych wymieniają dwa zasadnicze cele lokalnej polityki oświato-wej: utrzymanie wysokiej jakości kształcenia (wyrażającej się przede wszystkim wysokimi wynika-mi egzawynika-minów zewnętrznych) oraz rozwój kształcenia zawodowego, przeżywającego w ostatnich latach regres. Za szczególnie istotne uważane jest wzmocnienie nauczania w obszarach posia-dających znaczenie regionalne. Należą do nich rozwój przemysłu lotniczego i metalurgicznego. Kształcenie zawodowe w tych kierunkach mogłoby przyczynić się z jednej strony do zwiększenia szans absolwentów na regionalnym rynku pracy, z drugiej zaś, niejako w konsekwencji, mogłoby korzystnie wpłynąć na zahamowanie obserwowanych lokalnych trendów depopulacyjnych. Wśród innych wyzwań związanych z utrzymaniem i rozwojem sektora oświaty na terenie miasta wyróżniano potrzeby związane z modernizacją infrastruktury szkolnej (obecnie w zasadzie nie podejmuje się działań wykraczających poza niezbędne, najpilniejsze, doraźne remonty), dopo-sażenie placówek w niezbędny sprzęt i pomoce dydaktyczne czy reorganizację i scalenie bazy psychologiczno-pedagogicznej.
Lista lokalnych priorytetów oświatowych uzupełniana jest przez radnych o cele związane z po-zyskiwaniem i wykorzystywaniem w działalności szkół środków pochodzących z funduszy eu-ropejskich. Środki unijne w perspektywie wielu uczestników zrealizowanych badań są tym do-datkowym źródłem fi nansowania oświaty, które często pozwala zarówno na poprawę realizacji dotychczasowych działań edukacyjnych, jak i determinuje możliwość podjęcia działań nowych. Problemem ograniczającym możliwość ich pozyskiwania jest jednak często konieczność zapew-nienia wkładu własnego.
Nieco inaczej sprawa priorytetów polityki oświatowej wygląda w oczach badanych dyrektorów placówek edukacyjnych. Zapytani o kryteria oceny sukcesu szkoły najczęściej wskazywali oni na
szkół, wymieniano „udział szkoły w życiu społeczności lokalnej”, podkreślając znaczenie działalno-ści placówek edukacyjnych dla zwiększania poziomu integracji społecznej i budowy lokalnego kapitału społecznego. Dopiero na trzecim miejscu znalazły się wskazania dotyczące osiągnięć dydaktycznych mierzonych wynikami uczniów na egzaminach zewnętrznych. Jakkolwiek trudno konkluzywnie wypowiadać się o zidentyfi kowanych przyczynach różnic w zakresie postrzegania priorytetów działalności szkół, warto w przyszłości zwrócić szczególną uwagę na jakość komu-nikacji i wymiany informacji pomiędzy dyrektorami szkół a organami samorządowymi – choćby w zakresie uzgadniania priorytetów związanych z zarządzaniem placówkami szkolnymi.
Wreszcie trzecią ważną kwestią mogącą pomóc w wyjaśnieniu przyczyny niewątpliwych osią-gnięć edukacyjnych uczniów tarnobrzeskich szkół są uwarunkowania społeczne, a w szczególno-ści kapitał kulturowy i aspiracje edukacyjne tarnobrzeskich rodzin.
Jak wykazały analizy, podstawową kwestią wpływającą na wyniki edukacyjne tarnobrzeskich uczniów jest poziom wykształcenia rodziców – wysoką średnią ocen uzyskują przede wszystkim ci uczniowie, których rodzice (szczególnie matki) charakteryzują się wykształceniem wyższym. Co więcej, wyższe wykształcenie matki współwystępuje z niskim odsetkiem dzieci ze średnią poniżej 3,5 oraz odwrotnie: największy udział uczniów z niskimi wynikami edukacyjnymi odnotowano w rodzinach, w których matki legitymowały się wykształceniem zasadniczym zawodowym lub niższym. Podkreślić przy tym należy, że w Tarnobrzegu zidentyfi kowano występowanie dość dużych różnic pomiędzy wykształceniem matek i ojców: odsetek matek posiadających wyższe wykształcenie jest aż o 20% wyższy niż odsetek ojców (w innych powiatach grodzkich i ziem-skich różnica ta oscylowała wokół 10%). Inną charakterystyczną cechą tarnobrzeziem-skich rodzin jest istotna dychotomia w wykształceniu rodziców: z jednej strony w populacji Tarnobrzega zareje-strowano znaczący udział wykształcenia zawodowego (począwszy od zasadniczego aż po poli-cealne), z drugiej zaś odnotowano istotnie wyższy na tle innych objętych badaniem powiatów udział osób z wykształceniem wyższym. W sposób istotny różnicuje to gospodarstwa domowe pod względem osiągnięć edukacyjnych zamieszkujących w nich uczniów. O znaczeniu kapitału kulturowego jako determinanty wyników edukacyjnych świadczyć też może zależność pomiędzy liczbą książek w gospodarstwie domowym a uzyskiwaną przez uczniów średnią ocen – w rodzi-nach, w których deklarowano posiadanie większej liczby woluminów, wyniki edukacyjne uczniów plasowały się na wyższym poziomie.
Uzyskane wyniki wskazują także wyraźnie na szczególne znaczenie aspiracji edukacyjnych zarów-no tarzarów-nobrzeskich rodziców, jak i ich dzieci (wyższe aspiracje odzarów-notowazarów-no jedynie w powiecie pruszkowskim). W zdecydowanej większości gospodarstw domowych aspiracje te sięgają wy-kształcenia co najmniej inżynierskiego lub licencjackiego, a aż 75% rodziców oczekiwałoby dla dziecka wykształcenia wyższego magisterskiego (co jest najwyższym odsetkiem na tle wszyst-kich badanych powiatów). Młodzież w zdecydowanej większości podziela aspiracje rodziców,
zapewne wiążąc swoje szanse życiowe właśnie z odpowiednio wysokim wykształceniem. Taka jest właśnie perspektywa rodziców, którzy w zdecydowanej większości deklarowali, że zdobycie odpowiedniego wykształcenia znacznie zwiększa szanse na sukces zawodowy (aż 78% rodziców uważało, że wyższe wykształcenie jest konieczne dla osiągnięcia takiego sukcesu).
W powyższym kontekście zrozumiałe wydają się przekonania rodziców (podzielane przez na-uczycieli i reprezentantów władz samorządowych) postrzegających sukces edukacyjny dziecka przede wszystkim w kategoriach uzyskiwanych ocen – wysokie wyniki w nauce jawią się jako gwarancja szans na dalszą edukację, a tym samym tworzą perspektywę sukcesu zawodowego niezależnie od niekorzystnych zjawisk zachodzących na lokalnym rynku pracy. Tarnobrzeg zdaje się bowiem być przykładem ośrodka, w którym perspektywy życiowe dla młodych ludzi kończą-cych szkoły nie są zbyt optymistyczne. Wysoki poziom bezrobocia, ograniczone możliwości ka-riery zawodowej, stosunkowo niska zamożność mieszkańców czy małe poczucie integracji spo-łecznej owocują dość rozpowszechnionymi postawami ucieczkowymi: ponad 18% młodych ludzi (20–29 lat) zadeklarowało pragnienie wyjazdu z miasta w ciągu najbliższych pięciu lat! Znaczenie tych deklaracji wzmacniają dane dotyczące ujemnego salda migracji (od 2002 roku populacja miasta zmniejszyła się o 3,6%) oraz wskaźniki mówiące o starzeniu się społeczeństwa. W kon-tekście myślenia w kategoriach szans na odniesienie sukcesu w dowolnym miejscu, także poza rodzinnym miastem, w pełni zrozumiałe wydaje się dążenie do inwestowania w rozwój osobisty determinowany uzyskanym wykształceniem.
Zaobserwowane w badaniu tendencje powinny być ważnym sygnałem dla władz samorządo-wych, prowadzącym do pogłębionej refl eksji nad uwarunkowaniami lokalnego rozwoju. Należy przyznać, że intensywne wspieranie oświaty jest zgodne z oczekiwaniami społecznymi. Trud-no uznać je jednak za wystarczające dla zahamowania niekorzystnych procesów społecznych i gospodarczych. Rozwój lokalny powinien być bowiem kształtowany w sposób zrównoważony. Samo wspieranie oświaty, prowadzone dużym kosztem, przy braku działań adekwatnych do za-chodzących procesów demografi cznych, może się okazać nie tylko niewystarczające, ale także kontrproduktywne. Może doprowadzić do sytuacji, w której dobrze wykształceni młodzi ludzie ze względu na brak perspektyw na satysfakcjonujące życie po prostu z miasta wyjadą.
Badania wykazały, że jednym z ważnych problemów Tarnobrzega jest niski kapitał społeczny i brak integracji mieszkańców. Należy przy tym zaznaczyć, że radni nie przywiązywali zbyt dużej wagi do działań integracyjnych, podczas gdy „aktywizacja i rozwój społeczności lokalnej” w oczach mieszkańców stanowiła jedną z istotniejszych potrzeb. Ważną rekomendacją jest zatem wzmac-nianie relacji społecznych, podejmowanie działań na rzecz umacniania związków mieszkańców z miastem, budowania tożsamości lokalnej i poprawiania lokalnej jakości życia. Wiele działań
warunkach społecznych i demografi cznych. Budżetu, dodajmy, relatywnie skromnego, z którego przeznaczane są znaczne środki na fi nansowanie działalności szkół.
Ważnym aspektem racjonalizacji nakładów na oświatę może być dalsze profi lowanie oferty edu-kacyjnej. W warunkach tarnobrzeskich szczególnego znaczenia nabiera szkolnictwo zawodowe, które powinno korespondować z przemianami na lokalnym rynku pracy (co służyłoby także wzmocnieniu związków uczniów kończących edukację z miastem). Tymczasem wyniki badania wskazują, że właśnie ten obszar kształcenia pozostaje szczególnie niedofi nansowany. Warto za-tem zwrócić szczególną uwagę na wzmocnienie praktycznych aspektów nauki zawodu, doposa-żenie szkół oraz budowanie relacji pomiędzy sektorem edukacji a przedsiębiorcami.
5. Charakterystyka powiatu m. Tarnobrzeg
Dla pełniejszej interpretacji wyników badania BECKER, obejmującego wiele zagadnień powiąza-nych z edukacją formalną, istotne jest poznanie kontekstu, w jakim funkcjonują badane podmioty. Celem niniejszego rozdziału jest przedstawienie danych zastanych o powiecie, najważniejszych z punktu widzenia zagadnień omawianych w dalszych częściach raportu. Rozdział podzielony jest na trzy części. W pierwszej części zawarto ogólne informacje o powiecie i jego mieszkańcach, druga część dotyczy charakterystyki systemu edukacji (w tym zasobów i nakładów na eduka-cję, efektów edukacyjnych oraz charakterystyki podmiotów otoczenia systemu edukacji), trzecia część natomiast podsumowuje najistotniejsze spostrzeżenia. W dalszych rozdziałach raportu pro-blematykę tę rozwinięto, prezentując perspektywę uczestników systemu edukacji i jego otocze-nia w oparciu o wyniki przeprowadzonych z nimi badań.
Charakterystyka powiatu została opracowana na podstawie opracowania monografi cznego5 dla
powiatu m. Tarnobrzeg i stanowi jej streszczenie w obszarach powiązanych z badaniem BECKER.
5.1. Charakterystyka powiatu i najważniejszych problemów lokalnych
Spośród wszystkich charakterystyk jednostki samorządu terytorialnego dla funkcjonującego na jej terenie systemu edukacyjnego prawdopodobnie najważniejsza jest liczba dzieci i młodzieży w wieku szkolnym i przedszkolnym. Determinuje ona liczbę potrzebnych miejsc w placówkach edukacyjnych, a zatem może wpływać na konieczność zmian, m.in. w zakresie liczby potrzebnych etatów nauczycielskich, liczby oddziałów w placówkach szkolnych czy wręcz budowania albo li-kwidowania placówek. Takie zmiany z kolei mają bezpośrednie przełożenie na wydatki oświatowe JST. Jednak spojrzenie na system edukacyjny jedynie poprzez liczbę miejsc w placówkach i fi nan-se nie pokazuje w pełni jego roli w życiu społecznym. Bowiem, zgodnie z art. 1 ustawy o systemie oświaty z 1991 r. (Dz. U. z 2004 r. nr 256, poz. 2572 z późn. zm.), wśród celów polskiego systemu oświaty znajdują się m.in.: zmniejszanie różnic w warunkach kształcenia, wychowania i opieki między poszczególnymi regionami kraju, zapewnienie opieki uczniom pozostającym w trudnej sytuacji materialnej i życiowej, wspomaganie przez szkołę wychowawczej roli rodziny, dostoso-wywanie kierunków i treści kształcenia do wymogów rynku pracy, kształtowanie u uczniów po-staw przedsiębiorczości sprzyjających aktywnemu uczestnictwu w życiu gospodarczym, a także możliwość uzupełniania przez osoby dorosłe wykształcenia ogólnego, zdobywania lub zmiany
kwalifi kacji zawodowych i specjalistycznych. Dlatego też niniejszy rozdział zawiera możliwie sze-rokie omówienie kontekstu, w jakim funkcjonuje system edukacyjny na terenie powiatu. Jak wspomniano wyżej, liczba dzieci i młodzieży na terenie JST jest jedną z najważniejszych de-terminant dla systemu edukacji. Zmiany zachodzące w liczebności tej grupy należy jednak ana-lizować w kontekście innych trendów demografi cznych (np. migracji bądź przeciętnego wieku mieszkańców). Poniżej przedstawiono – na tle zmian obserwowanych w podobnych JST – zmia-ny demografi czne ludności Tarnobrzega w latach 2002–2012.
Według danych GUS liczba ludności miasta na koniec 2012 roku wynosiła 48 558 osób, a gęstość zaludnienia 569 osób/km2. Do najbardziej zaludnionych osiedli należały: Serbinów
(13 tys.), Wielopole (7 tys.) i Siarkowiec (6 tys.). W strukturze ludnościowej Tarnobrzega 86% sta-nowiła ludność zamieszkująca w osiedlach miejskich, natomiast 14% ludności zamieszkiwała w osiedlach wiejskich. Zaobserwowano charakterystyczną dla całego kraju nadwyżkę kobiet w stosunku do mężczyzn: ogólny poziom wskaźnika feminizacji ludności Tarnobrzega miał wartość 107,7% (średnio dla kraju na 100 mężczyzn przypadało niemal 108 kobiet).
W stosunku do roku 2002 populacja miasta zmniejszyła się o 1,8 tysiąca osób, tj. o 3,6%, pod-czas gdy w tym samym okresie liczba ludności na obszarze całego kraju zwiększyła się o 0,8%. W latach 2002–2012 w Tarnobrzegu znacznie spadła liczba młodych mieszkańców w wieku do 24 lat (o 32%). Wśród grup funkcjonalnych przybywało jedynie dzieci w wieku od 3 do 6 lat (od roku 2009).
Zgodnie z tendencją ogólnopolską populacja Tarnobrzega ulega procesowi starzenia się. Świadczy o tym między innymi fakt, że odsetek osób w wieku poprodukcyjnym od 2006 roku stale rośnie (w 2012 wyniósł 19%). W porównaniu z rokiem 2002 liczba osób w wieku popro-dukcyjnym wzrosła o prawie 55%. Jednocześnie spadła liczba dzieci i młodzieży. W 2012 roku w Tarnobrzegu na 100 osób do 17 roku życia przypadało 112 osób w wieku emerytalnym (po-produkcyjnym), a więc więcej niż średnio w kraju, choć poniżej średniej dla miast na prawach powiatu.
W latach 2002–2012 w Tarnobrzegu utrzymywało się dodatnie saldo ruchu naturalnego (za sprawą dodatniego przyrostu naturalnego), co oznacza, iż w każdym z analizowanych lat licz-ba urodzeń przewyższała ogólną liczbę zgonów. Poziom przyrostu naturalnego w 2012 roku miał wartość wyższą niż średnia dla miast na prawach powiatu6. Jednak dane pokazują na wyraźny trend spadkowy przyrostu (z 0,24% w 2002 do 0,02% w roku 2012). Jeśli ten trend się utrzyma, w kolejnych latach miasto może zanotować ujemny przyrost naturalny. Tymczasem
85+ 80–84 75–79 70–74 65–69 60–64 55–59 50–54 45–49 40–44 35–39 30–34 25–29 20–24 15–19 10–14 5–9 0–4 3000 2000 1000 0 1000 2000 3000
Nadwyżka liczby kobiet nad liczbą mężczyzn Mężczyźni Nadwyżka liczby mężczyzn nad liczbą kobiet Kobiety 125 125 429 494 245 286 206 241 287 40 11 36 131 185 52 44 87 54
Źródło: M. Zieleńska, Monografi a powiatowa: Tarnobrzeg, IBE, 2014.
Główny Urząd Statystyczny (GUS) prognozuje postępujący spadek liczby dzieci i młodzieży w mieście.
Wspomniane wyżej zmniejszanie się populacji Tarnobrzega nie wynika z ujemnego przyrostu naturalnego, ale z ujemnego salda migracji, zwłaszcza wewnętrznych (ich saldo na przestrze-ni lat 2002–2012 plasowało się wyraźprzestrze-nie poprzestrze-niżej średprzestrze-niej krajowej, co wskazuje na odpływ mieszkańców Tarnobrzega w inne rejony Polski). Migracje zewnętrzne były na dość niskim poziomie, a w 2012 ich saldo wyniosło 0.
Aktywność ekonomiczna ludności i poziom przedsiębiorczości są odzwierciedleniem sytuacji w gospodarce powiatu. Mają one bardzo duże znaczenie dla sytuacji ekonomicznej mieszkań-ców, a w konsekwencji także dla sytuacji ekonomicznej samych JST (zarówno w kwestii docho-dów jednostek, jak i w kwestii wydatków, np. na pomoc socjalną). Ponadto sam charakter i struk-tura zatrudnienia mają wpływ na funkcjonowanie rodzin z dziećmi i młodzieżą (nie tylko w sensie ekonomicznym, również pod względem wzorców spędzania czasu czy transferu kapitału kulturo-wego). Wreszcie sytuacja na rynku pracy jest istotna z punktu widzenia młodzieży przygotowują-cej się do podjęcia zatrudnienia.
Tarnobrzeg to średniej wielkości miasto, którego gospodarka jako głównego ośrodka Tarno-brzeskiego Okręgu Siarkowego w latach 1957–1999 była w znacznej mierze oparta na górnic-twie i przetwórsgórnic-twie siarki. Wskutek przemian gospodarczych i zmian technologicznych na-stąpiła likwidacja większości państwowych zakładów przemysłowych działających na terenie miasta. Reformą administracyjną z 1998 Tarnobrzeg utracił status miasta wojewódzkiego, stał się zaś siedzibą dwóch powiatów: miasta Tarnobrzeg oraz powiatu tarnobrzeskiego.
Negatywne procesy na rynku pracy zostały wyhamowane w wyniku rozwoju inwestycji w tar-nobrzeskiej części specjalnej strefy ekonomicznej (TSSE Euro-Park Wisłosan) oraz stopniowego rozwoju fi rm sektora MSP. Pomimo tego poziom bezrobocia w mieście pozostaje na wysokim poziomie, przekraczającym średnią dla miast na prawach powiatu o kilka punktów procento-wych. W roku 2012 stopa bezrobocia rejestrowanego wyniosła w Tarnobrzegu 15,7%. Dynamika zmian stopy bezrobocia na tle regionu nie wypada pozytywnie dla Tarnobrzega.
W latach 2007–2008 malało ono w wolniejszym tempie niż w miastach na prawach powiatu. W 2009 roku stopa bezrobocia wzrosła z 12,8% do 15,2% i od tego czasu utrzymuje się na po-ziomie wyższym niż przeciętnie w miastach na prawach powiatu (14–15%). W 2012 roku osoby długotrwale bezrobotne (pozostające bez pracy przez okres powyżej 12 miesięcy) stanowiły aż 41% łącznej liczby bezrobotnych zarejestrowanych na obszarze miasta (przy średniej dla kraju wynoszącej 34%). W porównaniu ze średnią dla miast na prawach powiatu w Tarnobrzegu szczególnie dużą grupę wśród bezrobotnych stanowiły osoby młode, w wieku do 34 lat (50% wobec średniej 42%), zaś relatywnie mniejszy był udział osób starszych 55+ (9% vs. 16%). W 2012 roku na terenie miasta funkcjonowało 4975 podmiotów, czyli na każde 10 tys.
osią-gnął wartość poniżej średniej dla miast na prawach powiatu (wynoszącej 1191 podmiotów na 10 tys. mieszkańców).
Zgodnie z danymi GUS w strukturze wielkościowej podmiotów gospodarczych prowadzą-cych działalność na obszarze Tarnobrzega dominowały mikroprzedsiębiorstwa, a także osoby fi zyczne prowadzące jednoosobową działalność gospodarczą. Stanowiły one 95% ogólnej liczby podmiotów wpisanych do rejestru REGON. W 2012 roku w granicach miasta znajdowa-ło się jedynie pięć dużych przedsiębiorstw (zatrudniających powyżej 250 osób).
Wprawdzie w Tarnobrzegu na przestrzeni lat 2006–2012 odnotowano spadek liczby osób pra-cujących w sektorze usługowym oraz w przemyśle i budownictwie, jednak wciąż te właśnie branże dominowały w strukturze zatrudnienia – w 2012 roku 66% ogółu zatrudnionych stano-wiły osoby pracujące w usługach, a 24% w przemyśle.
Sytuacja ekonomiczna gospodarstw domowych, a także przejawiana przez mieszkańców ak-tywność ekonomiczna są powiązane z poziomem wykształcenia ludności. Badania (m.in. BAEL7)
wskazują na związek poziomu wykształcenia i poziomu zamożności gospodarstw domowych, który jest szczególnie istotny w przypadku rozpatrywania zagadnienia wydatków gospodarstw na edukację. Ponadto wykształcenie jest jednym ze wskaźników kapitału kulturowego – zasobu ważnego z punktu widzenia wsparcia edukacji dzieci. Niski poziom zamożności gospodarstwa, podobnie jak jego niska zasobność w kapitał kulturowy mogą stanowić istotną barierę w edukacji dzieci, dlatego wyrównywanie szans edukacyjnych znajduje się wśród celów systemu oświaty. W strukturze ludności Tarnobrzega w 2011 roku największy odsetek stanowili mieszkańcy z wykształceniem średnim i policealnym, a ich udział nie uległ zmianie od 2002 roku (ok. 38%). Porównanie sytuacji edukacyjnej Tarnobrzega do struktury wykształcenia dla powiatów miej-skich wykazało niższy od wartości przeciętn ej odsetek osób z wykształceniem wyższym (o ok. 5 punktów procentowych) i jednocześnie wyższy odsetek z wykształceniem zasadniczym za-wodowym (o blisko 4 punkty procentowe).
W okresie od 2002 do 2011 roku w Tarnobrzegu o 9 punktów procentowych wzrósł udział osób z wykształceniem wyższym (z poziomu 13% do 22%). Spadła natomiast prawie dwukrot-nie liczba osób bez wykształcenia i z edukacją ukończoną na poziomie szkoły podstawowej. Udział ludności z wykształceniem podstawowym stanowił 13% (co było zgodne ze średnią dla miast na prawach powiatu).
7 Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL), to badanie stałe realizowane przez Główny Urząd Statystyczny na reprezentatywnej próbie gospodarstw domowych oraz osób w wieku 15 lat i więcej, będących członkami tych gospodarstw. Badanie prowadzone jest metodą wywiadu bezpośredniego. BAEL stanowi źródło informacji o wielkości zasobów siły roboczej, ich strukturze według podstawowych cech demografi cznych i społecznych, przestrzennego
