Dokonuj¹c podsumowania przedstawionych dotychczas wyników badañ realizowanych w ramach studium na temat kapita³u kulturowego uczniów z nie-pe³nosprawnoœci¹, mo¿na stwierdziæ, ¿e:
1) W zakresie poziomu wykszta³cenia rodziców w badanej grupie uczniów ko-rzystaj¹cych z integracyjnych form kszta³cenia oko³o 75% matek i 60% ojców ukoñczy³o szko³ê œredni¹ lub uzyska³o dyplom wy¿szej uczelni, a tylko oko³o 5% matek i mniej wiêcej tyle samo ojców zakoñczy³o edukacjê na poziomie obowi¹zkowej w naszym kraju szko³y podstawowej. Pozostali rodzice legity-muj¹ siê wykszta³ceniem zasadniczym zawodowym. W grupie rodzin uczniów z placówek kszta³cenia specjalnego proporcje te wygl¹daj¹ nieco inaczej. Wy-kszta³cenie œrednie lub wy¿sze ma ponad po³owa (53,6%) matek i niespe³na jedna pi¹ta ojców (19,6%), zaœ 36,2% matek i 31,4% ojców ma zaledwie wy-kszta³cenie podstawowe. W grupie tej prawie po³owa ojców (49%) legitymuje siê wykszta³ceniem zasadniczym zawodowym i tylko niespe³na 4% wy-kszta³ceniem wy¿szym. 62 Kolanta Rzenicka-Krupa 38,2 29 82,4 46,8 0 20 40 60 80 100 matki ojcowie kszta³cenie integracyjne kszta³cenie specjalne
Wykres 5. Praca rodziców jako podstawowe ród³o dochodów rodziny [%] ród³o: Badania w³asne.
2) W odniesieniu do struktury rodzin badanych uczniów blisko 65% dzieci i m³odzie¿y z placówek o charakterze integracyjnym wychowuje siê w rodzi-nie posiadaj¹cej jedno lub dwoje dzieci. Natomiast rodzi-niespe³na 12% ma troje lub wiêcej rodzeñstwa wychowuj¹cych siê razem. W grupie uczniów ze specjal-nych instytucji kszta³cenia prawie po³owa badaspecjal-nych (49,3%) wychowuje siê w rodzinach wielodzietnych posiadaj¹cych czworo i wiêcej dzieci, a w rodzi-nach z jednym lub dwojgiem dzieci ¿yje 36,2% badanych dzieci i m³odzie¿y. 3) Posiadaniem w miarê stabilnego zatrudnienia stanowi¹cego podstawowe
Ÿród³o dochodu i utrzymania rodziny wykazuje siê znaczna czêœæ rodziców uczniów uczêszczaj¹cych do ró¿nego rodzaju placówek integracyjnych – pra-wie 40% matek i a¿ dwukrotnie wiêcej ojców (82,4%). W grupie uczniów ko-rzystaj¹cych ze specjalnych form kszta³cenia sytuacja przedstawia siê nieco gorzej – sta³¹ pracê ma tylko niespe³na 30% matek i prawie 47% ojców. Poziom wykszta³cenia rodziców, ich pozycja zawodowa, struktura rodziny, a tak¿e warunki materialne ¿ycia rodziny zwi¹zane z posiadaniem b¹dŸ brakiem regularnego Ÿród³a dochodu (najczêœciej w postaci sta³ego zatrudnienia) kszta³tuj¹ ogólny status spo³eczny i ekonomiczny œrodowiska rodzinnego, który determinu-je dostêp do edukacji i warunki, w jakich ona przebiega, kreuj¹c oczekiwania i aspiracje edukacyjne dzieci i m³odzie¿y oraz mo¿liwoœci ich zaspokojenia, a wiêc tworz¹c potencjalne nierównoœci spo³eczne. Bior¹c pod uwagê powy¿sze czynni-ki, z przedstawionych wczeœniej badañ wynika, ¿e kapita³ spo³eczny i kulturowy zwi¹zany ze œrodowiskiem rodzinnym, w jakim wzrastaj¹ osoby niepe³nospraw-ne, wydaje siê byæ ni¿szy w grupie uczniów uczêszczaj¹cych do specjalnych pla-cówek edukacyjnych przeznaczonych dla dzieci i m³odzie¿y z niepe³nosprawnoœ-ci¹. Zjawisko to mo¿na przypuszczalnie wi¹zaæ z faktem, ¿e rodzice (b¹dŸ opieku-nowie) osób niepe³nosprawnych w wieku szkolnym posiadaj¹cy wy¿szy kapita³ kulturowy przywi¹zuj¹ wiêksz¹ wagê do kwestii wykszta³cenia, typu szko³y oraz wi¹¿¹cych siê z tym szans edukacyjnych ich dzieci. Uczêszczaj¹c do klasy (szko³y) integracyjnej, dziecko b¹dŸ m³ody cz³owiek nie tylko nie podlega w tak silnym stopniu procesowi stygmatyzacji, jak ma to miejsce w przypadku uczêszczania do placówki kszta³cenia specjalnego, ale tak¿e otrzymuje edukacjê wy¿szej jakoœci (przy czym, mówi¹c o wy¿szej jakoœci, nie mam tutaj na myœli ¿adnych zobiek-tywizowanych kryteriów ow¹ jakoœæ mierz¹cych, ale fakt, ¿e jest to edukacja wpi-sana bezpoœrednio w nurt dominuj¹cych wartoœci kulturowych, reprodukowa-nych w spo³eczeñstwie przez ogólnodostêpny, a wiêc potencjalnie dostêpny dla wszystkich i stwarzaj¹cy równe szanse, nurt kszta³cenia). Dysponuj¹ce wy¿szym kapita³em kulturowym dzieci mog¹ lepiej radziæ sobie w szkole, gdy¿ w wiêk-szym stopniu s¹ w stanie spe³niæ oczekiwania i wymagania tej instytucji reprezen-tuj¹cej wartoœci i kompetencje dominuj¹cych grup spo³ecznych. Natomiast edu-kacyjny dyskurs instytucji specjalnej generuje spo³eczno-kulturowe znaczenia, Kapita³ kulturowy niepe³nosprawnych uczniów w specjalnych i integracyjnych formach... 63
konstruuj¹ce „niepe³nosprawne” to¿samoœci (por. przedstawione wczeœniej rezul-taty badañ prowadzonych w ramach pierwszego studium badawczego), konser-wuj¹c i wzmacniaj¹c pocz¹tkowy, czêsto niski, kapita³ kulturowy zwi¹zany ze œrodowiskiem rodzinnym, a co za tym idzie, potêguj¹c trudnoœci i ograniczenia oraz kreuj¹c w rezultacie ich habitus jako jednostek bardziej niepe³nosprawnych, niedaj¹cych sobie rady w integracyjnym systemie kszta³cenia.
Tego rodzaju interpretacje, powstaj¹ce niejako „obok” rozwa¿añ umiejsco-wiaj¹cych kwestiê specjalnej lub integracyjnej œcie¿ki szkolnej kariery dzieci i m³odzie¿y z niepe³nosprawnoœci¹ w ich „naturalnych” zasobach (uwarunkowa-nych przede wszystkim rodzajem i stopniem g³êbokoœci danego zaburzenia le¿¹cego u Ÿróde³ niepe³nosprawnoœci), mog¹ stanowiæ interesuj¹cy punkt odnie-sienia do dalszych, pog³êbionych badañ, które w wiêkszym wymiarze uwzglêd-nia³yby strukturalne w³asnoœci samego systemu edukacji i reprodukowanego przezeñ ¿ycia spo³ecznego.
Bibliografia
Bernstein B. (1996), Pedagogy, Symbolic Control and Identity. Theory, Research, Critique, Tay-lor&Francis, LondonBristol
Bourdieu P. (2004), Mêska dominacja, prze³. L. Kopciewicz, Oficyna Naukowa, Warszawa Bourdieu P. (2005), Dystynkcja. Spo³eczna krytyka w³adzy s¹dzenia, prze³. P. Bi³os,
Wydaw-nictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa
Bourdieu P., Passeron J. (1990/2006), Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, prze³. E. Neyman, wstêp i red. naukowa A. K³oskowska, PWN, Warszawa
Bourdieu P., Wacquant L.J.D. (2001), Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, prze³. A. Sawisz, Oficyna Naukowa, Warszawa
Foucault M. (1998), Nadzorowaæ i karaæ. Narodziny wiêzienia, prze³. i pos³owie T. Komendant, Wydawnictwo Aletheia-Spacja, Warszawa
Foucault M. (2000), Porz¹dek dyskursu, prze³. M. Koz³owski, Wydawnictwo s³owo/obraz te-rytoria, Gdañsk
Ha³as E. (2001), Symbole w interakcji, Oficyna Naukowa, Warszawa
Jacyno M. (1993), Mikrostrukturalny aspekt Pierrea Bourdieu koncepcji habitusu, Kultura i Spo³eczeñstwo, nr 3, s. 1729
Jakubowska H. (2006), Kapita³ biologiczny jako ród³o (re)konstrukcji nierównoci spo³ecznych, [w:] Konstrukcja czy rekonstrukcja rzeczywistoci. Dylematy spo³ecznego zaanga¿owania, red. M. Korczyñski i P. Pluciñski, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznañ
Rzenicka-Krupa J. (2007a), Komunikacja, edukacja, spo³eczeñstwo. O dyskursie dzieci z niepe³no-sprawnoci¹ intelektualn¹, Impuls, Kraków
Rzenicka-Krupa J. (2007b), Niepe³nosprawnoæ, edukacja, dyskurs codzienny w perspektywie teorii symbolicznej przemocy, [w:] Osoba z niepe³nosprawnoci¹ w systemie rehabilitacji, edukacji i wsparcia spo³ecznego. Seria Dyskursy Pedagogiki Specjalnej, t. 6, red. Cz. Kosakowski, A. Krause i A. ¯yt, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego, Olsztyn 64 Kolanta Rzenicka-Krupa
Rzenicka-Krupa J. (2008), Dzia³anie pedagogiczne jako realizacja symbolicznej przemocy, [w:] Wspó³czesne problemy pedagogiki specjalnej. Seria Dyskursy Pedagogiki Specjalnej t. 7, red. U. Bartnikowska, Cz. Kosakowski i A. Krause, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmi-ñsko- -Mazurskiego, Olsztyn
Zarycki T. (2008), Kapita³ kulturowy. Inteligencja w Polsce i w Rosji, Wydawnictwa Uniwersy-tetu Warszawskiego, Warszawa
Cultural capital of the disabled students in special and integrative forms of education and the problem of meanings constructing a social ineguality discouse
(Summary)
The concept of cultural capital in the P. Bourdieu theory defines - in the most general meaning - all attributes and skills of an individual which are socially inherited and acquired during a life and which have a symbolic nature according to social and cultural perception and evaluation processes. The category is strongly connected with the signs locating indi-viduals in the hierarchy in social space and within the specified groups. It may be under-stood as resources which are realized on the different levels and in the various forms as a social, economic, language and cultural capital.
In this paper the results of two empirical studies (using quantitative and qualitative methodology) on some elements generating the cultural capital of disabled students at-tending the different forms of education are presented. The research was conducted in some special and integrative educational institutions in three cities in Poland.
Anna Zamkowska
Politechnika Radomska