Kapituły generalne

Zebrania generalne kapituły katedralnej w Poznaniu odbywały się zgodnie ze statutem dwa razy w roku³⁹ . Pierwsze spotkanie związane było ze świętem patro-nalnym katedry św. Piotra i Pawła obchodzonym 29 czerwca, drugie związane było ze świętem św. Marcina biskupa i wyznawcy obchodzonym 11 listopada. Z reguły kapituły generalne rozpoczynały pierwsze nieszpory w przeddzień wymienionych świąt, posiedzenia i dyskusje rozpoczynały się natomiast zaraz po świętach chyba, że ów dzień przypadał w niedzielę. W takim wypadku spotkania przekładano z reguły na najbliższy dzień zwykły.

Miejscem obrad był kapitularz, którego funkcję pełniła kaplica św. Ducha i Św. Apostołów w katedrze poznańskiej. Trudności nastręczył pożar kościoła w 1622 r., w wyniku którego kapituła zmuszona była spotykać się w domu nota-riusza, archidiakona lub innych członków. W roku 1607 kapituła św. Marcina odbyła się w kościele komandorii św. Jana w Poznaniu⁴⁰, w 1625 r. św. Piotra i Pawła odbyła się w Rogalinku, a św. Marcina w tym samym roku w Puszczykowie.

Potop szwedzki i działania wojenny zmusiły członków kapituły do odprawienia kapituł poza Poznaniem i tak zebranie generalnie w listopadzie 1655 odbywało się w Grodzisku, następne w lipcu 1656 roku w Warszawie, bark natomiast informacji na temat kapituły generalnej św. Marcina 1656 roku, co pozwala domniemywać, że nie odbyła się wcale.

Obrady kapituły generalnej przeważnie trwały kilka dni, a nawet tygodni.

Dnia 4 lipca 1606 r. uchwalono, że nie powinny przekraczać tygodnia:

Ponieważ kapituła generalna w tym kościele, w przeciwieństwie do zwyczaju innych kościołów katedralnych, które do dwóch tygodni, a niegdyś i dłużej zwykły prze-ciągać [obrady kapituły – M.P.], ze szkodą nie tylko dla uczestniczących skądinąd, ale także przeszkadzając rezydującym stale tutaj czcigodnym mężom w trosce o inne sprawy, najczcigodniejsi panowie jednogłośnie ustanowili, że należy przestrzegać na przyszłość, aby kapituły generalnej dłużej niż jeden tydzień nie przeciągać, chyba że wymaga tego sprawa nie cierpiąca zwłoki⁴¹ [tłum. M.P].

Każda z kapituł generalnych odbywała się według ustalonego schematu.

Kanoników na kapitułę wzywał dzwon z wieży katedralnej. Po zebraniu w katedrze

39 CP 90, k. 17: Itaque ordinationem antiquam innovando statuerunt domini in perpetuum observandum, ut capitulum generale in Ecclesia ipsa Posnaniensis bis in anno taneatur, Primum capitulum generale videlicet pro festo S. Petri Apostoli, quod celebratur vegisma octava Junii, Secundum pro festo S. Martini Confessoris, quod est undecima Novebris .

40 CP 48 s. 232.

41 CP 90 s. 197, zob. Statuta Capituli et Ecclesiae cathedralis posnaniensis ex annis 1298-1763 ed. W.

odbywała się msza wotywna do Ducha św., po której śpiewano hymn Veni Creator Spiritus⁴². Raz w roku przewodniczący zebrania po przez admonitio charitativa napo-minał zebranych w sprawach moralności, obyczajów i czystości wiary⁴³ .

7.1.1. Kapituła generalna św. Piotra i Pawła

Kapituły św. Piotra i Pawła zbierały się w dniach najbliższych świętu, w ciągu całego XVII wieku rozpoczynały się między 28 czerwca a 2 lipca. W latach 1600–

1624 otwarcie zebrań odbywało się zawsze 28 czerwca wieczorem (nieszpory) w przeddzień święta. Podczas wieczornego oficjum sprawdzana była obecność członków korporacji. Było to możliwe, ponieważ w kolejnych latach święto przypadało w kolejne dni tygodnia np. w 1600 r. w czwartek (zebranie w środę wieczorem), 1601 r. w piątek (zebranie w czwartek wieczorem), 1602 r. w sobotę (zebranie w piątek wieczorem), 1603 w niedzielę (zebranie w sobotę wieczorem) itd. W 1609 roku kapituła po raz pierwszy spotkała się dzień po przypadającym w niedzielę święcie, zebranie odbyło się w poniedziałek 30 czerwca. Po 1624 roku (z wyjątkiem 1627 roku) obecność spisywana była jedynie na posiedzeniach właściwych, dlatego w księgach czynności datą zebrań kapitulnych jest najczę-ściej 30 czerwca. W 1630 r. kapituła odbyła się wyjątkowo 1 lipca, co miało być wynikiem niepokojów w mieście, a także szerzącą się epidemią.

Należy zauważyć, że z reguły kapituły generalne odbywające się na prze-łomie czerwca i lipca cieszyły się większą frekwencją uczestników, niż zebrania listopadowe. Wpływ na to miały z pewnością warunki klimatyczne oraz utrud-nienia komunikacyjne, będące przeszkodą dla duchownych nierezydujących przy kościele katedralnym w Poznaniu.

W obradach uczestniczyło średnio 22 członków kapituły, 6 prałatów i 16 kanoników zwyczajnych.

W badanym okresie zaledwie dwa razy na czerwcowej kapitule generalnej pojawił się prepozyt Andrzej Szołdrski w latach 1625⁴⁴ i 1627⁴⁵ , sumiennie nato-miast przewodniczyli zebraniom Zygmunt Cielecki latach 1635-1652 i Hieronim Wierzbowski w latach 1671-1712. Pozostali prepozyci nie pojawili się nigdy.

Kilkakrotnie w latach trzydziestych XVII wieku na czele kapituły stawał dziekan Marcin Starczewski⁴⁶, choć częściej zwłaszcza na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych przewodził zebraniom jego następca Ludwik Tolibowski.

42 K. Lutyński, Kapituła Katedralna, s. 111.

43 CP 90 k. 8.

44 CP 51s. 47.

45 CP 51 k.143.

46 CP 51 k. 403.

W latach 1600–1604⁴⁷, 1606–1613⁴⁸, 1619–1623⁴⁹, 1624⁵⁰, 1628⁵¹, 1630⁵² obradom przewodniczyli kolejni sufragani i archidiakoni poznańscy Jakub Brzeźnicki, Andrzej Rychlicki, Jan Trach-Gniński i Świętosław Strzałkowski. W 1605 r⁵³. po śmierci Brzeźnickiego, a przed przybyciem do Poznania jego następcy, obrady prowadził kantor Andrzej Czacki, jago następca na kantorii poznańskiej Stanisław Kokalewski prowadził obrady w 1622⁵⁴, 1626⁵⁵, 1629⁵⁶ i w latach późniejszych.

Trudno jednoznacznie wskazać na najczęściej poruszaną problematykę na zebraniach kapituły św. Piotra i Pawła. Najwięcej czasu poświęcano zagadnie- niom związanym z użytkowaniem dóbr prestymonilanych i prebend, użytkowa-niem kurii kanonickich, zmianami w statutach, wyborem rozmaitych delegacji i deputatów etc. Główne zadania i problemy, którymi zebrani winni się zająć, były określane przez ordynariusza. Zgodnie z wcześniejszą praktyką, list od biskupa czytany był w pierwszym dniu kapituły przez oficjała lub biskupiego kanclerza, który jednocześnie posiadał beneficjum kapitulne. Następnie procedo-wano nad zagadnieniami i przygotowywano odpowiedź. Po wypełnieniu zadań zaleconych przez przełożonego, prałaci i kanonicy zgłaszali główne problemy związane z posiadanymi prebendami i inne sprawy bieżące. Podczas posiedzeń uchwalano ustawy, wprowadzano poprawki do statutu oraz znoszono nieak-tualne przepisy. Do głównych zadań należało również potwierdzanie, zgoda z wolą biskupa i pieczętowanie dokumentów ordynariusza. Wśród głównych problemów poruszanych na kapitułach generalnych naprzód wysuwają się przepisy związane z prawem obejmowania i użytkowania wsi prestymonialnych, zagadnienia dystrybucji dóbr wewnątrz korporacji, sprawy organizacyjne, litur-giczne, sporo miejsca i czasu zajmowały również trudności z porozumieniem się kapituły z poddanymi z Chwaliszewa.

7.1.2 Kapituła generalna św. Marcina

Kapituły listopadowe św. Marcina również zbierały się w dniach najbliższych świętu. W latach 1601-1626 najczęściej zebrania odbywały się 10 listopada

47 CP 48 k. 331; k. 350; CP 49 k. 13; k.57.

48 CP 49 k. 170; k. 215; k. 251; k. 290; k.321;k. 360; k. 386; k. 406; k. 425.

49 CP 50 k. 1; k. 63; k. 150;

50 CP 50 k. 346; CP 51 k. 1.

51 CP 51 k. 210;

52 CP 51 k. 331;

53 CP 49 k. 128.

54 CP 50 k. 259;

55 CP 51 k. 82.

wieczorem w przeddzień święta, kiedy podczas nieszporów sprawdzana była obecność duchownych. Od 1627 do 1701 roku właściwe narady zaczynały się przeważnie między 12 a 13 listopada. Główną przyczyną zmiany terminów był fakt przypadania święta w poniedziałek (zebranie musiałoby mieć miejsce w niedzielę).

Średnia liczba członków biorących udział w kapitułach jesiennych wynosiła 19, w tym 5 prałatów i 14 kanoników zwyczajnych. Nie różniła się więc znacznie od czerwcowych. Podobnie najczęściej przewodził im archidiakon poznański i sufragan w latach 1601–1605, 1607–1623, 1625, 1628, 1630–1631⁵⁷ lub kantor w latach 1624, 1627, 1629⁵⁸, kustosz w roku 1606⁵⁹ , prepozyt jedynie w 1626⁶⁰a także w latach 1635-1652 i 1671 do 1712.

W pierwszej połowie XVII wieku zdarzało się również, że oprócz kanoników w posiedzeniach brał udział również biskup. W zebraniach uczestniczył Wawrzy-niec Goślicki w 1602 roku, Jan Wężyk w 1624, Maciej Łubieński dwukrotnie w 1628 i raz w 1625 r. W drugiej połowie stulecia praktyka taka zanikła zupełnie, co wiązało się z stałym urzędowaniem biskupów poznańskich w Warszawie. Kwestią otwartą pozostaje w jakim charakterze biskupi brali udział w zebraniach kapituły.

Zgodnie ze statutem najważniejszą czynnością prawną związaną z kapi-tułą listopadową był wybór prokuratora gremium. Ustępujący urzędnik winien w tym czasie złożyć szczegółowe sprawozdanie finansowe dotyczące wpływów, wydatków i inwestycji poczynionych w czasie jego jednorocznej kadencji. Spra-wozdanie miał również przedstawić skarbnik kapituły, prowizorzy szpitala i seminarium.

Od 1662 roku przyjęto praktykę, że dokładne sprawozdanie finansowe prezentowane będzie na kapitule partykularnej tydzień lub dwa przed kapi-tułą św. Marcina i zaaprobowane przez dziekana lub innego obecnego prałata.

Takie rozwiązanie pozwoliło na swobodny dostęp do sprawozdań finansowych wszystkim zainteresowanym przybywającym na zebrania generalne, a jedno-cześnie oszczędzało czas, który mógł być poświęcony na inne sprawy kapitulne.

Skarbnik i prokurator wraz z pomocnikami (calculatores) nie miał już zajmować głosu na kapitule generalnej, chyba że proszono go o wyjaśnienia.

57 CP k. 354; CP 49 k. 79; k. 143, k. 232; k. 268; k. 303; k. 334; k. 368; k. 398; k. 418; CP 50 k. 25; k. 96;

k. 198; k. 310; k. 388; CP 51 k. 49; k. 233; k. 345; k. 427.

58 CP 51 k. 22; k. 164; k. 304.

59 CP 49 k. 192.

60 CP 51 k. 107.